गझल

मुग्ध एकांत, किती शांत प्रहर रात्रीचे
उलगडूयात, मऊसूत पदर रात्रीचे

दिवसभर सूर्य रुबाबात किती वावरतो
झेलतो चंद्र मुक्यानेच कहर रात्रीचे

सौख्य, ऐश्वर्य, बडेजाव मिरविते दिवसा
केवढे भग्न, किती नग्न शहर रात्रीचे

वेदना रोज, करे संग नव्या देहाशी
पाळते मात्र तिचे पाप ... उदर रात्रीचे

दिवस काढून फणा ताठ डसे गात्रांना
आतल्या आत भिनत जात जहर... रात्रीचे

वीज कापूर, शशी ज्योत, तबक तार्‍यांचे
मेघ चौरंग, धुके धूप, मखर रात्रीचे

मिलिंद छत्रे

नाटक वाटू नये

थुंकली थुंकी पुन्हा पुन्हा, उगीच चाटू नये
नाटक सुद्धा असेच वठव की, नाटक वाटू नये

लाख उमटू दे देहावरती, आपुलकीची चरे
पण इवलेसे काळीज माझे, तितुके फाटू नये

नकोस दाखवू दिव्य धबधबे, अत्तरवर्णी झरे
मी मागत नाही फार परंतु; पाझर आटू नये

वरून सांत्वन, आतून चिमटा; नाद तुझा वेगळा
जाणीव इतकी तरी असू दे, मैतर बाटू नये

सपाट टक्कल चमचमी माझे, लोभसवाणे जरी
संधी मिळाली म्हणून त्यावर, पोळी लाटू नये

पिकल्या फळांनी लदबदलेले, रान जरी मोकळे
हवे तेवढे भरपूर खावे, फुटवे छाटू नये

सगे-सोबती गाळून घे तू, 'अभय' घप्प मनाने
बिनकाम्यांची अवतीभावती, गर्दी दाटू नये

मी जगतो त्या आयुष्याची मजाच न्यारी
सावजही मी, मीच बाण अन् मीच शिकारी

रोज मनाच्या खिडकीवरती टकटक करतो
देह जणू हा सिग्नलवरचा कुणी भिकारी

फुटो पाहिजे तितक्या वाटा ह्या रस्त्याला
नेतीलच त्या फक्त तुझ्या अन् तुझ्याच दारी

तो आला, पोहला, पोचला पैलतिरावर
केव्हाचा अदमास घेत मी उभा किनारी

अर्ध्या रात्री जो रस्ता अंगावर येतो
अंग चोरुनी बसला असतो तोच दुपारी

अपुल्यामध्ये सेतू येईलही बांधता
पसार कोठे झाल्या पण मौनाच्या खारी

सूर्य, चंद्र, तार्‍यांची येते दया मला तर
कैद्यांना येइल का घेता कधी भरारी?

शब्दांच्या काही पारंब्या मनात रुजल्या
अर्थ कोणते बघू तरी घेतात उभारी

माझ्या वरचढ माझी दुनिया
सदान्कदा बुडलेली दुनिया

खोलखोल जाताना आपण
भासत जाते गहिरी दुनिया

मात्र बुडबुडे आपण काही
बसू न देते खाली दुनिया

कुणी लटकले दुनियेला तर
कोणाला जड झाली दुनिया

दुनियेसाठी नसते कोणी
नसते कोणासाठी दुनिया

एक ग्रहण लागून कधीचे
हरवणार तर नाही दुनिया

दगडाच्या हातातुन अपुल्या
सुटो न ही काचेची दुनिया

समीर चव्हाण

तुझ्या अंगणी रिमझिम झरलेला पाऊस
माझ्या दारी फक्त कोसळलेला पाऊस

आपुलीच सुखे अन् आपल्याच वेदना
हळू-हळू तुला मला कळलेला पाऊस

दूर-दूर दोघेजण अन ओढाळलेले मन
गढूळलेल्या नजरेने स्मरलेला पाऊस

कधी बंध फुटतो उरातल्या उरात
क्षणभर तेवढाच होई हळ्वेला पाऊस

ही मालिका लिहायला घेतल्यानंतर मला हा प्रश्न भेडसावत होता की आपल्या यादीमध्ये अमीर खु़सरो सारखा मोठा कवी आणि अभ्यासक नाही. त्याची अनेक कारणे आहेत.
काही कारणे बहुधा त्याचे पुढील खुसरोचा शेर पाहिल्यावर स्पष्ट व्हावीत:

जब यार देखा नैनभर, दिलकी गयी चिन्ता उतर
ऐसा नही कोई अजब राखे उसे समझाय कर

वरील द्विपदी वाचल्यावर स्पष्ट होते की उर्दू गझल तेव्हा आरम्भिक अवस्थेत होती.

विरहामध्ये झुरतो कणकण, तू पण मी पण
घेत राहतो श्वास तरी पण, तू पण मी पण

रात्र घेउनी आली अगणित स्पर्श-सुयांना
करायचे का चांदण-गोंदण, तू पण मी पण

सहवासाची लज्जत तेव्हा वाढत जाते
श्वास ठेवतो जेव्हा तारण, तू पण मी पण

माझ्यामध्ये बिंब तुझे अन् तुझ्यात माझे
तरी भोगतो एकाकीपण, तू पण मी पण

लाट किनारी आल्यावरती लाट न उरते
कधी न केले तसे समर्पण, तू पण मी पण

सोबत असुनी मुक्कामाचा थांग न पत्ता
करत राहिलो नुसती वणवण, तू पण मी पण

मिठीत होतो तरी आपल्यामधे दुरावा
बसलेलो कवटाळत 'मी' पण, तू पण मी पण

- मिलिंद छत्रे

संपली वाट पण देह थांबेचना
चालला जन्म खाईत उमगेचना

खूळ कसलेतरी घेउनी राहिलो
वेड जगलो तरी काय कळलेचना

कोरडे राहिले पात्र डोळ्यांतले
जीव गेला तरी आस ठिबकेचना

एक गुंता तुझा कोठवर सोडवू
मन अताशा मजा घेत अडकेचना

मुक्त येथे कुणी बंधनातून का
आपल्या भोवती हात अपुलेचना

ही निघाली सुसाट्यात गाडी ‘समीर’
लाल सिग्नल कसा काय लागेचना

समीर चव्हाण

ह्या भागात म्हटल्याप्रमाणे मिर्जा़ मोहम्मद रफी सौदा ह्याचा परिचय करून घेऊ. (दर्द वर लिहायला आज शक्य होईल असे वाटत नाहीए). सौदाचा काळ १७१३-१७८०. तो प्रसिध्द शायर मीर तकी मीरचा समकालीन. समीक्षक रामनाथ सुमन ह्यांच्या कथनानुसार मीरच्या समकालीन कवींमध्ये मीर व्यतिरिक सर्वात प्रसिध्द कुणी असेल तर तो सौदा. हे समजून घेतले पाहिजे की सौदाच्या कवितेत निश्चित काही गुण असणार ज्यामुळे हे घडले. मीर गझलेसाठी तर सौदा हा कसीदा (प्रशंसात्मक कविता) साठी मोठे मानले जातात. सौदाला ही बोच असावी म्हणून तो म्हणतो:

लोग कहते है कि सौदाका क़सीदा है खू़ब
उनकी खिदमतमें लिये मैं यह ग़ज़ल जाऊंगा

माझ्यासोबत जाइल माझी इच्छा बहुधा
सुटण्याचा कुठलाही नाही रस्ता बहुधा

माझ्या मागे नव्हते कोणी, नाही कोणी
अंत नसावा एकाकी जगण्याला बहुधा

वाट किती साधी पण नेते कोठेकोठे
भांबावुन जाईल पुढे जाणारा बहुधा

पोचावे सगळेच इथे एकाच ठिकाणी
आधी का नंतर हा चिल्लर मुद्दा बहुधा

सुकणा-या झाडाला पडली फांद्यांची तर
फांद्यांना पडली इवल्यांची चिंता बहुधा

टीपः माझे मित्र अनंत ढवळे ह्यांच्या मी इतिहासाचा एखादा सांधा बहुधा ह्या गझलेची जमीन किंवा तिचा मोह ह्याचा परिपाक म्हणजे बहुधा.