नदी

तू हे जिवन मैथुन जाण
ते जीवाने मिथ्या जगावे
इच्छा सुटण्याची होता
सद्य शरीर लागते सोडावे

घालमेल होत असे जिवाची
न जाणो ते काय घडावे
स्वर्गा ची ईच्छा असता
नर्कात स्व:कर्माने न्यावे

कोण हिशेब ठेवील याचा
जीवास कसे सर्व ज्ञात रहावे
तो चित्रगुप्त जी देईल शिक्षा
जिवास ते सर्व लागे भोगावे

जेव्हा शरिराचे होते कलेवर
पोहचतो जीव वैतर्णी घाटावर
त्या वैतर्णी चा प्रवाह विक्राळ
उठती ज्वाळा न दिसे तळ

एक ही नाव नोहे घाटावर
जीवास पोहचणे पैलतीर
भले भले थरथरले वीर
पिण्यस इथे न मिळे निर

नदी आणि विकास
~ शिरीष कोठावळे

नको ग! नको ग!
आक्रंदे नदी ही
पायाशी लोळत
नमून विनवी

काँक्रीट ओतशी
वेगात वरून
आणिक खाली मी
चालले मरून!

फोडीशी खडक
चोरिशी वाळू ही
कशाचा विचार
नाही तो जराही!

नको ग! नको ग!
आक्रंदे नदी ही
बेभान होऊन
कापिशी झाडे ही

तोंडचा तोबरा
नदीत टाकून
उर्मट माणूस
गर्जला माजून

दुर्बळ! अशीच
ओरड खुशाल
पहात रहा तू
माझी ही कमाल!

गेल्या भागात आपण नदीचा उगमापासून सपाटीवर येईपर्यंतचा प्रवास पाहिला. नदीला पूर का आला पाहिजे, riparian zone चे महत्त्व याविषयी देखील बोललो. आता या भागात आपण नदीचा मुखापर्यंतचा प्रवास आणि नदीच्या विविध इकॉलॉजिकल सेवा यांविषयी जाणून घेऊ या.

गंगेच यमुने चैव गोदावरि सरस्वति।
नर्मदे सिंधू कावेरी जलेस्मिन सन्निधि कुरू।।

पाण्याला जीवन असं म्हणतात आणि भारतीय संस्कृतीमध्ये वाहत्या पाण्याचं फार महत्त्व आहे. भारतातच कशाला जगाच्या अनेक सुरुवातीच्या संस्कृती या मोठ्या नद्यांच्या काठी वसल्याचे पुरावे आहेत. तर या आजच्या गप्पांच्या भागात आपण जल परिसंस्थांपैकी नदीच्या परिसंस्थेविषयी केतकीकडून जाणून घेणार आहोत.

समोर माझ्या, शांत वाहणारी नदी,
करीत होती माझ्याशी गुजगोष्टी
"बस जरा, थकलीस ना पोरी?
जनीमनीचे किती साठले गं उरी."

मायेच्या त्या हाकेने, डोळा दाटे पाणी,
तर म्हणाली, "उगी नको होऊ हळवी,
उर भरून श्वास घे आधी स्वतःसाठी,
काळजातले निर्माल्य सोड माझ्या काठी

फुलणे अन फुलवणे आहे तुझ्या हाती,
निगुतीने लिंप जरा ओली सुपीक माती
ऋतुमागूनी येती ऋतू, चक्र हे नित्याचे,
पालवी फुटण्यासाठी, गळणे हे पानांचे

पाण्यात या शिरू नका
पुराशी त्या खेळू नका
चिडली ही नदी माय
तिची साक्ष काढू नका
.
जीवनाची धात्री जरी
सारे नाही तिच्या हाती
वरुणाचे देणे कधी
जड होते तिच्या माथी
.
युगेयुगे धावती ती
तिला ठाव तीच गती
तेच पाणी दिसे तरी
नित्य नवी होते रिती
.
पाणियाचा धर्म पाणी
गाणे जीवनाची गाणी
खोलवर डोहामध्ये
परि कालियाची फणी
.
आदबीने वागायाचे
काठावर राहायाचे
सहज ती होता पुन्हा
अंगावरी लोळायाचे
.
देणारीही तीच आहे
घेणारीही होते कधी

ओढ उत्कट सागराला भेटण्याची
सागरामुळेच वाढे सुंदरता नदीची

खळखळ वाहत जाइ सागराच्या जवळी
त्या आनंदे नृत्य करी , नदी गाई गाणी

गूढ , मंजुळ आहे गाज सागराची
नदीला सदैव म्हणूनी ओढ सागराची

सागरामुळेच मिळे नदीला गती
काठ ओलांडूनी वाहे मुक्त, संयत नदी

शुद्धता, नितळता अंतरंग नदीचा
म्हणूनी सामावतो, स्वतःमध्ये नदीला

......वैजयंती विंझे -आपटे

किनार्‍यावरी एकटी बैसलेली नदी लाजली चिंब वस्त्रातली
खुले केस सोडून ओलावलेले तिने वल्कले शुभ्र फ़ैलावली
उन्हाने जरी चेहरा लाल झाला तरी गोड गालात ती हासते
समुद्राकडे धावता संभ्रमाने मनी मुग्ध झाली वधू वाटते...

अकस्मात आला नभातून वारा कधी स्पर्शण्याला खुली कुंतले
असे वाटते की जणू हात त्याचे तिच्या मुक्त केसामधे गुंतले
निघाले बटांचे उतावीळ पाणी कसे शांत होणार कायेवरी
दुधी अंग झाकावया घेतलेली निळीगार पाने मुकी बावरी....

तिचे चालणे बोलणे पाहण्याला उभे वृक्षवेली अधाशापरी
शिटी वाजवी कोण काही कळेना नदीकाठच्या उंच झाडावरी ....
कटीमेखला गुंफ़ली कांचनाची अहा गौरकांतीवरी शोभते

झरझर झरझर उंच कड्यावर
मुग्ध पांढरी कोसळणारी
नदी पाहूनी मला वाटले
शुभ्र वस्त्र हे सुकण्यासाठी
खडकावरती कुणी टाकले
म्हणून गेलो माथ्यावरती
लांबट बांबू हाती घेऊन
दबकत दबकत धरण्यासाठी
वार्‍यावर जे लहरत होते..

स्तब्ध जाहलो समोर पाहून
पात्र मनोहर धुंद नदीचे
वाहत होते मस्त कधीचे
खळखळणार्‍या पाण्यावरती
फ़ेस पांढरा दुधासारखा
पाने काही हिरवी पिवळी
फ़ुले रानटी छान तरंगत
कुठे कुठे तर वाट दुभंगत
पाण्यासोबत चालत होते...

जुने कुठूनसे तिथे आलेले
दगड चोपडे दणकट थोडे
मान सावळी वरती काढून
खेळत होते काठावरती
थबथब पाणी तळहातांनी
उधळत उडवत शिंपडताना
लिबलिबणारे स्फ़टिक लांबडे

नदी खळखळून वाहते, मंजुळ हसते, नाजूक वळण घेते. अल्लडपणा, नखरेलपणा सर्वाना आवडतो. पण ज्याने एकदा समुद्राच खळखळाणं पहिल, त्याच गुढ गीत ऐकलं, तेव्हा त्याच्या गांभिर्याची, खोलतेची महानता कळते. त्याला स्वतःला माडण्याची वेगळी गरज नाही. त्याचा पोरकटपणा नसतो, तो उधाणलेला नसला तरी गंभीर जाणवतो, उधाणलेला समुद्र पाहणं हि वेगळी पर्वणीच असेल. कित्येक नद्यांचा शेवट म्हणजे समुद्र. कित्येकीचा अल्लडपणा, नखरा, सुकुमारता त्याच्यात विलीन झालेली असते. भकासता नसते, पण एक अधिकारी धाक नक्कीच असतो.