भाषा : अपभ्रंश, बदल, मतांतरे इ.

'पथ ' चे वाट झाले तसेच असेल कदाचित. वापीची बाव झाली. इथे तर प चा व आणि व चा ब झाला!
प्रतिपदा पासून पाडवा होताना व मध्येच का आणि कसा घुसला?
भाद्रपद चा भादवा कसा झाला? पात्री ची वाटी कशी झाली?
पेरणे चे वैरणे का व्हावे? बीज रोवले म्हणजे मातीत खुपसले. पेरले म्हणजे हाताने वर वर फेकून पसरले. तांदूळ वैरायचे म्हणजे पाण्यात सोडायचे. वेलु गेला गगनावेरी म्हणजे वेल गेला गगनापर्यंत .....
वगैरे.
पणि चे वणिक आणि वाणी , कांचीपुरम चे कांजीवरम वगैरे

मिळून साऱ्याजणी मध्ये विद्या बाळ आणि पुष्पा भावे यांच्या नावाआधी स्मृतिशेष हे विशेषण वाचलं.
ज्यांना स्वर्गीय , कैलासवासी, इ. वापरायचं नसेल त्यांच्यासाठी किंवा तसाही चांगला पर्याय.
माथाडी सुस्मृत हाही शब्द पाहिला आहे.

बर्‍याच दिवसांनी हा धागा वाचला, इथे नेहमीच उद्बोधक आणि रंजक माहिती मिळते.

>>> मेध म्हणजे यज्ञ, sacrifice. वेद काळी आणि नंतरही दीर्घकाळपर्यंत यज्ञाची आणि बळीची प्रथा अस्तित्वात होती. कुठल्याही मंगल कार्याच्या प्रारंभी यज्ञ करीत असत. ( नंतर नंतर त्याची सक्ती होऊ लागली.) यज्ञ पशू आधी आणून ठेवलेला असे. त्यासाठी एक बळकट मेख मारून ठेवलेली असे. मेख हा शब्ददेखील मेध आणि बली प्रथेतूनच आला आहे. मेधात वापरायची काठी म्हणून मेधकाठी आणि पुढे नुसतीच मेध किंवा मेख किंवा मेढ असे बदल झाले.

एखाद्या गोष्टीची मेख समजणे यात मेख म्हणजे 'इंगित' (essence) असा अर्थ मी समजत आले होते, पण वरील महितीनंतर त्याचा अर्थ 'नेमकी सुरुवात/नेमका उगम' असा असावा असं वाटतंय.

मेख असणे किंवा मेख ठेवणे हे मेख म्हणजे की पिन अश्या अर्थाने आहे. एखादे यंत्र चालू करायच्या अगोदर ती खुंटी नसेल तर ते चालत नाही. उदाहरणार्थ बैलगाडीच्या चाकाला एक मेख असते ती नसेल तर चाक आसातून बाहेर येते. मग कोणाला तरी ते यंत्र देताना ती मेख द्यायची नाही सो त्याला ते वापरता येत नाही.

मेख मारणे इथे मेख खिळा अर्थाने येते. पण थोडाफार अर्थ सारखाच आहे. यंत्राला मेख म्हणजे खिळा असा मारून ठेवायचा की तो कोणाला समजू नये मग त्याने मारला त्यालाच तो काढता यावा.

पुढे जाऊन मेख चा अर्थ एखाद्या गोष्टीचे रहस्य किंवा कोणाला माहीत नसलेले ज्ञान असा झाला.

मेख ह्या शब्दाचे शब्दकोशात अनेक ( भरपूर) अर्थ दिले आहेत. त्या सर्वांत खुंट किंवा खुंटी हा अर्थ प्रमुख आहे.
इतर अनेक अर्थ ह्या खुंटाला कसे चिकटले असतील ह्याचा शोध घेणेही मनोरंजक आणि मनोज्ञ ठरेल. विशेषतः: ग्यानबाची मेख ह्या वाक्प्रचारात.
मेख म्हणजे जनावराला बांधून ठेवण्यासाठी मजबूतपणे रोवलेला खुंटा, खुंट, लाकूड. बैलगाडीचे बैल सोडले की ते खुंटीला किंवा खुंट्याला बांधतात.
शिवाय मेख म्हणजे मेषसुद्धा. मेष म्हणजे सर्वसाधारणपणे रेडा. पुन्हा बळीशी संबंध.
हालचाल मर्यादित करणे, थांबवणे, सुरळीत चाललेली प्रक्रिया(प्रोसेस) अडकवून ठेवणे हे अर्थ मेख शब्दाशी जोडता येतात. आणखी म्हणजे विरंगुळा म्हणून खीळ घालणे/ पडणे, खीळ, खिळा, चूक, खिटी असे बुद्धीचे चाळे किंवा तर्क करता येण्याजोगे आहेत.
ती मेख जर (जमिनीतून) निघाली नाही तर हालचाल सुरू होणार नाही. गाडं का / कुठे अडलंय, कुठे ' खीळ ' बसलीय , कुठे मेख आहे ते कळणं , त्यातलं रहस्य कळणं, हे इतर रूढ झालेले अर्थ.
कठीण असं अध्यात्म आपल्याला का समजत नाहीये, आचरणात का आणता येत नाहीय ते कळणं म्हणजे ग्यानबाची ( ज्ञानेश्वरांची) मेख कुठे आहे त्याचा उलगडा होणं.

... मेख असणे किंवा मेख ठेवणे ...

'पाचर' हा 'मेख'सारखाच शब्द. 'पाचर मारून ठेवली आहे' - म्हणजे मुद्दाम काहीतरी अडचण करून ठेवली अशा अर्थाने वापरलेला बघितलाय.

सुतार करवतीने एखादे मोठे लाकूड कापत असतील तर जेवढा भाग कापून झालाय तो परत बंद होऊ.नये म्हणून तिथे 'पाचर' मारून ठेवतात. म्हणजे खुंटीच एक प्रकारची.
ती माकडाची गोष्ट आहे ना..ते ती पाचर काढतं आणि त्याची शेपटी लाकडात चिमटते.

मेष म्हणजे सर्वसाधारणपणे रेडा >> मेष म्हणजे मेंढा ना?

हो. क्षमस्व.
रेडा नव्हे मेंढाच. मेंढयाला बळी दिले जात असे.
' अजापुत्रम् बलीं दद्यात् , देवो दुर्बलघातक: '

पाचर म्हणजे मेख नव्हे. मेख ही एखादी हालचाल किंवा प्रोसेस restrict करण्यासाठी, सुरळीतपणा थांबवण्यासाठी अथवा मर्यादित करण्यासाठी असते. ती मुळात बळकट आणि मजबूत असे. पाचर त्यामानाने लाकडाचा एखाद फूट लांबीचा पातळ तुकडा. पाचरीचा उपयोग वेगळ्या करण्यासाठी होत असे. कोणतेही दोन अवजड अथवा कसेही अर्धवट विलग केलेले भाग ( ओंडके)पुन्हा जवळ येऊ नयेत म्हणून त्यांच्यामध्ये एखादे बारकेसे लाकूड अर्धवट सरकवून ठेवीत जेणेकरून त्यात पुन्हा करवतीचे पाते शिरकवताना अडचण येणार नाही.

'मेखे'ची मेख समजावल्याबद्दल आभार.

हिरा खीळ म्हणजे बैलगाडी थांबल्यावर चाकात एक लाकूड घालतात त्याने गाडी उतारावर मागे पुढे होत नाही. त्यावरून चालत्या गाड्याला खीळ असा आलाय.

हो. खीळ, खिळा हे वेगवेगळे शब्द आहेत, शिवाय खिळणे, खिळवून ठेवणे हे देखील आहेत. पण मूळचा अर्थ एकच आहे. दृष्टी एकाच जागी खिळून राहाते, दुसरीकडे हलत नाही. नाटकातला एखादा सुंदर सीन प्रेक्षकांना खिळवून ठेवतो.
चालत्या गाड्याला खीळ घालणे म्हणजे त्याची हालचाल रोखणे.
मराठी शब्दकोशात भरपूर वहिवाटी, परंपरेने असलेले अर्थ सांगितले आहेत.
एका ठिकाणी माणसाला खिळे ठोकणे म्हणजे एका लाकडी क्रूसावर जखडून ठेवणे असाही अर्थ आहे.

ओह कासार म्हणजे सरोवर! आत्ता मला बोरकरांच्या कवितेतल्या ओळीचा अर्थ लागला.
'जलदाची पिचकारी बसली निळ्या निळ्या कासारी गं'

छान चर्चा सुरु आहे.

कासार अर्थ माहीती नव्हता.

तनयत हा नवीन शब्द कळला.
पहिल्याच वाक्यात असणारा शब्द "गानविद" म्हणजे काय ते मात्र लेखात कुठेच सांगितलं नाहीये.

'सव्यसाची व्यक्तिमत्त्व' हा प्रकारपण माझ्यासाठी नवीनच आहे. सव्यसाची म्हणजे अर्जुन म्हणजे डावा/उजवा हात सारख्याच क्षमतेने वापरणारी व्यक्ती ( ambidextrous) इतपत माहीत होते, पण म्हणून एखादा गायक 'सव्यसाची व्यक्तिमत्त्व' आहे म्हणजे नक्की काय? असा प्रश्न पडला. बहुधा तो गायक दोन्ही हाताने ताना घेत असेल, असे चित्र डोळ्यासमोर आले.

'तनयत' आणि गानविद हे दोन्ही शब्दपण मला तरी कुठल्याच शब्दकोशात किंवा आंतरजालावर सापडले नाहीत. पण हरकत नाही. असे काहीतरी क्लिष्ट, अगम्य शब्द लिहिले की लिखाणाला उगीचच भारदस्तपणा येतो, ते दिसून आले. बहुधा लेखक संगीताप्रमाणे लेखनातही खूप पारंगत असावेत.

विद (p. 2830) विद—पु. जाणता, ज्ञाता, ज्ञानी पुरुष. -वि. ज्ञानी
ज्योतिर्विद हा शब्द ऐकला असेल.

असे काहीतरी क्लिष्ट, अगम्य शब्द लिहिले की लिखाणाला उगीचच भारदस्तपणा येतो, ते दिसून आले>>>
हे अगदी खर आहे.

>>छान चर्चा सुरु आहे.>> +११
तनयत आवडला.

कांस्य : हा धातू ज्यांना सोनेचांदी परवडत नसे ते लोक पूर्वी अलंकारांसाठी वापरीत.
कासार --- कांस्यकार ---१) कन्सारा ( गुजराती).
२) कांसार - कासार मराठी