शब्दवेध - पर्यायी मराठी शब्द

Submitted by हर्पेन on 15 March, 2016 - 06:37

२०१६ च्या मराठी भाषा दिवसा निमित्त आयोजित उपक्रमांचा भाग म्हणून शब्दवेध नावाचा एक उपक्रम राबवला होता.
http://www.maayboli.com/node/57867
अर्थातच मभादि निमित्त असा उपक्रम चालवण्याला कालावधीची सीमा होती. पण तरीही हा उपक्रम निरंतर चालू रहावा असे वाटल्याने हा धागा काढत आहे. (विशेषतः नवीन / समकालीन) इंग्रजी शब्दास अथवा शब्दसमुहास पर्यायी मराठी शब्द शोधून काढणे हा ह्या धाग्याचा हेतू आहे.

इथून पुढचा भाग तिकडूनच चिकटवला आहे. ज्यायोगे ह्या उपक्रमाची नीट कल्पना येईल.

नमस्कार,

हल्ली 'मराठी भाषा ही मरणपंथाला लागलेली भाषा आहे' पासून 'जोवर मराठीत नाटकं, पुस्तकं, कविता आणि मराठी भाषेचा अभिमान बाळगणाऱ्या व्यक्ती जन्मास येतील तोवर मराठी भाषेला मरण नाही' पर्यंतच्या टोकाच्या प्रतिक्रिया आपण ऐकत असतो. भाषा जर नवीन पिढीला शिकवली जात नसेल, तर भाषेचा अंत दूर नाही, हे तर आपण जाणतोच. भाषा अद्ययावत राहण्यासाठी आणि नवीन पिढीला आपलीशी वाटण्यासाठी कालसुसंगत बदल, नवनवीन शब्दांना सोपे, सुटसुटीत प्रतिशब्द निर्माण होणं फार महत्त्वाचं आहे.

आपण रोज बोलताना, मायबोलीवर लिहिताना कितीतरी अन्य भाषांतले (बहुतांश इंग्रजी) शब्द वापरतो. आपल्यापैकीच काही लोक कटाक्षानं इंग्रजी शब्दांचा वापर टाळून, प्रसंगी नवीन मराठी शब्दाला जन्माला घालून मराठीतच लिहिण्याचा आग्रह धरतात. त्यातले काही शब्द अगदी शब्दशः भाषांतरित असतात, तर काही मूळ अर्थाचे आणि आपल्या भाषेचा / संस्कृतीचा मुलामा चढवून आपलेच वाटणारे असतात. यातला कुठलाही प्रकार श्रेष्ठ अथवा कनिष्ठ असा नसतोच. असे अनेक शब्दश: भाषांतरित शब्द आपल्या इतके अंगवळणी पडलेले असतात की, मधुचंद्र किंवा उच्चभ्रू हे अनुक्रमे हनिमून आणि हाय-ब्रो या शब्दांची अगदी शब्दशः भाषांतरं आहेत, हे जाणवतसुद्धा नाही. असे नवे शब्द वाचताना अनेकदा, 'अरे, काय मस्त शब्द कॉइन केलाय... आपलं जन्माला घातलाय' अशी आपली प्रतिक्रिया होते, तर काही वेळेला हा फारच जगडव्याळ शब्द आहे, किंवा याचा हुबेहूब अर्थ जाणवत नाहीये, अर्थाची एखादी छटा कमी पडतेय, असं वाटतं. असं झाल्यावर आपण स्वस्थ थोडीच बसतो! त्या शब्दाचा कीस पाडणं चालू होतंच. मग शब्दार्थ, शब्दाचे बरोबर रूप असे बाफ वाहायला लागतात.

तर या उपक्रमात आम्ही असेच काही इंग्रजी शब्द देणार आहोत. त्या शब्दांना त्यांच्या अर्थाच्या जवळ जाणारा सोपा, सुटसुटीत मराठी प्रतिशब्द तुम्ही सांगायचा आहे. या शब्दांना एकच एक उत्तर अर्थातच असेल, असं नाही. कदाचित काही शब्दांना यंदाच्या मराठी भाषा दिनाच्या काळात प्रतिशब्द सुचणारही नाहीत, पण तुम्ही प्रयत्न कराल, याची खात्री आहे.

आतापर्यंत अचूक आणि सोपे वाटलेले शब्द एकत्र..
१) Brain Storming : मनावर्त, विचार मंथन,कल्पना विस्फोट, मेंदूवादळ, कल्पनामंथन
२) Pace : गती,वेग
३) Bib : बिल्ला, धावक क्रम निर्देशक
४) Dilatory : संथ,विस्फारक, कूर्मगती(ने वागणारा)
५) Polite Reminder : विनम्र आठवण, मृदु स्मरण, आठवणीकरता टिचकी, स्मरणविनंती
६) paradigm : संस्थिती, नमुना/ वानगी,ठोकळेबाज / मूलभुत संकल्पना
७) Spoiler alert : रसभंग सूचना,रहस्यभेद इशारा
८) Martinet : शीस्ताग्रही
९) Indefatigable : अथक, अम्लान,अदम्य,अविरत
१०)naive : भोळा/ भोळी, अपरिपक्व,भाबडा अननुभवी, अजाण
११) unplugged : वग़ळलेला / काढुन टाकलेला,
१२) Blurb : सारांश,गोषवारा

तर मग होऊ दे कल्पना विस्फोट येऊ देत नवनवीन शब्द मराठी मधे....

माझा प्रयत्न राहील की असे मायबोलीकरांनी सुचवलेले पर्यायी शब्द मी महिन्यातून एकदा तरी इथे मुख्य धाग्यामधे लिहून, धागा अद्ययावत करेन.

मार्च महिना

१. जी पी एस = वैश्विक स्थलनिर्देशक प्रणाली
२. रिसेट करणे = निरस्त करणे, मूळपदावर आणणे , पुर्वपदावर आणणे
३. थॅक यू इन अँटीसिपेशन = आधीच आभार मानतो /ते
४. डिव्हाईस = Device = साधन, उपकरण, युक्ती
५. गॅजेट = Gadget = साधन, अवजार
६. अपग्रेड = स्तर उद्धरण, दर्जावर्धन , श्रेणीवर्धन
७. हार्डवेअर = संगणकीय साहित्य, सामुग्री
८. सॉफ्टवेअर = संगणकीय कार्यप्रणाली
९. एप्स (ऍप्लिकेशन्स) = उपायोजने
१०. स्क्रीन, डिस्प्ले = पडदा, पटल, दर्शन, दर्शनी पटल
११. डिस्प्ले पिक्चर = दर्शनचित्र
१२. Strategy व्यवसाय विषयी - धोरण
१३. Strategy युध्द विषयी - व्युहरचना
१४. Strategy वैद्यकीय संदर्भाने - उपाय योजना, उपचार
१५ ग्रेव्ही- रस्सा
१६ डिप - बुडूक / डुबकावणं
१७ पेस्ट - वाटण
१८ मॅरिनेट - मुरमाखवणं
१९ शॅलो फ्राय- तेलावर परतणे
२० रॉक सॉल्ट - दगडी मीठ, काळे मीठ, सैंधव, शेंदेलोण
२१ detergent - निर्मलक
२२ file( of papers) - धारिका
२३ res. flat - सदनिका
२४ row house जोडघर
२५ कोवर्कर्/कलीग - सहकारी
२६ Mutually exclusive - परस्परवर्ज्य

विषय: 
भाषा
शब्दखुणा: 
भाषा
भाषांतर
शब्दारुपांतर
Groups audience: 
मराठी भाषा आणि व्याकरण
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users
शेअर करा

रुळगाडी railway
निर्मलक detergent
धारिका file( of papers)
सदनिका res. flat
सहनिवास / जोडघर row house
जलदपत्र e-mail
गारेगार दूधमलइ ice cream !

Submitted by कुमार१ on 17 March, 2016 - 02:15

शासकीय पत्रव्यवहारात आणि जी.आर. वापरात Random ह्या नामाला खूप स्थान मिळाले आहे.

Random Population....Random Sample Survey....Random Ration Counting....आदी.

त्यामुळे सर्वश्री दुर्गा भागवत, डॉ.वि.भि.कोलते, डॉ.रा.ना.दांडेकर, गं.बा.सरदार आदी दिग्गजांचा समावेश असलेल्या शासनाच्या भाषा सल्लागार समितीने प्रकाशित केलेल्या "शासन व्यवहार कोशा"त रँडम = यादृच्छिक, स्वैर असे मराठी रुप दिले आहे.

अन्य कोशात "बिनहिशोबी.....संयोगिक....अनियमित...अटकल" असेही भाव मी पाहिले.

Submitted by अशोक. on 17 March, 2016 - 03:44

पण रँडम म्हटल्यावर जी रँडम नंबर्सची कल्पना करता येते ती या मराठी शब्दांनी नाही करता येत आहे.
हा शब्दांचा दोष आहे की सवयीचा?

Submitted by अभि_नव on 17 March, 2016 - 04:12

अभि.नव....

अगदी बरोबर आहे तुमचे म्हणणे....हा सवयीचा परिणाम आहे....यामध्ये भाषेच्या श्रेष्ठत्वाचा मुद्दा नसून नित्यनेमाच्या सवयीमुळे हे शब्द मुखात तसेच बोटातही बसलेले असतात. "रॅन्डम ऑर्डरने सर्व्हे करू या" असे म्हटले की माझ्या ग्रुपच्या सर्व सहकार्‍यांना समजेल. पण त्याऐवजी यादृच्छ्क व्यादेशाने पाहणी करू या" असे म्हटले तर एकाच्याही डोक्यात काही अर्थ जाऊ शकणार नाही.

टी नामाला चहा शब्द प्रचलित झाला आहे....पण कॉफी आजही कॉफीच आहे आपल्यात. हे नाम आपण जसेच्या तसे स्वीकारले आहे.

Submitted by अशोक. on 17 March, 2016 - 04:21

रॅंडमनेसला यदृच्छा म्हणता येऊ शकेल. 'यथेच्छ' सारखा हा शब्द असावा.
<<

जो अचानक दृष्टीस पडला तो निवडला, हा यदृच्छ चा अर्थ आहे.

*

पाटील सर,

ऑर्डरसाठी व्यादेश जरी राजभाषा कोशीय शब्द असला, तरी इथे "क्रमाने" हा सोपा शब्द आहे की.

Submitted by Ooopid on 17 March, 2016 - 10:30

Ooopid ...

"व्यादेश" ऐवजी "क्रमाने" निश्चित्तच सोपा आणि सुटसुटीत पर्यायी शब्द आहेच. खुद्द मी स्वतः व्यादेश सारखे जडशीळ शब्द माझ्या नित्याची शासकीय पत्रव्यवहारात वापरलेले नाहीत. शासनाने दिलेला शब्दकोश एक मदतनीस मार्गदर्शक ठरतो. पण नवनवीन शब्द संग्रही असणे आवश्यक असल्यामुळेच कदाचित व्यादेश सारख्या शब्दांची निर्मिती सल्लागार मंडळाने केली असावी असे मानण्यास जागा आहे.

तरीही जे इंग्रजी शब्द, नामे, विशेषणे आपल्या बोटात वा मनी कायमरुपाने वसली आहेत त्याना तिथून काढून टाकणे केवळ अशक्य आहे. उदाहरणार्थ "लेटर हेड". किती सहजी अर्थ नजरेसमोर येतो...शिपायाला "बबन अरे आपले लेटर हेड घे इकडे" असे म्हटल्यावर तो कपाटातून चटकन काढून देतो. पण त्याच जागी मी जर "बबन अरे आपले नाममुद्रित पत्र घे इकडे" तर तो नक्कीच विचारात पडेल.

Submitted by अशोक. on 17 March, 2016 - 11:50

Nil = निरंक

हर्पेन सर
हा धागा पर्यायी शब्दांचा आहे हे आत्ता वाचल्यावर लक्षात आलं. माझा समज झाला त्याप्रमाणे लुप्त होत जाणारे बोलीभाषेतले शब्द इथे देता येणार नाहीत. अशा शब्दांचं एक पुस्तक उपलब्ध असल्याचं नुकतंच ध्यानात आलेलं आहे. त्यात अर्थासहीत अनेक शब्द दिलेले आहेत. जर असे शब्द माहीत असतील तर पारिभाषिक शब्द योजताना त्याचा वापर सहज करता येईल.

ग्रामीण बोलीचा शब्दकोश
संकलक - द. ता भोसले
मेहता पब्लीशिंग हाऊस
बुकगंगा वर उपलब्ध आहे. मायबोलीवर आहे कि नाही , कल्पना नाही.

http://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/5396836955994099724

Submitted by घायल on 17 March, 2016 - 14:44

Polite Reminder =

पत्र असेल तर स्मरणपत्रं.
( पत्र हे नेहमी नम्र भाषेतच लिहावा असा संकेत असल्याने पोलाईट शब्दाचं प्रयोजन नाहीसं होतं )

Submitted by घायल on 17 March, 2016 - 14:55

Strategy = नीती हेच मनात आले.
Brain Storming = विचारमंथन होऊ शकेल का?

हर्पेन, पुर्वपद म्हणजे आताच्या मागील स्थिती असा माझा समज होता जी मूळ असेलच असे नाही. चुकीचाही समज असेल.

Submitted by सुनिधी on 17 March, 2016 - 22:17

Brain Storming = विचारमंथन होऊ शकेल का?

तो शब्द वर आलेला आहे. . घुसळण हा शब्द बौद्धीक वादविवादासाठीच वापरला जातो. त्याने मूळ इंग्रजी शब्दातून जो भाव अपेक्षित आहे तो अचूक व्यक्त होतो. ज्याला जो आवडेल त्याने तो घ्यावा.

Submitted by घायल on 17 March, 2016 - 22:37

सगळ्यांच्या सहभागाबद्दल मस्त वाटतंय

कापोचे सर - पारिभाषिक शब्द योजताना बोली भाषेचा वापर करता येईल असेच मनात आहे. त्याकरता एखादा जुना शब्द नवीन रितीने वापरला गेला तरी स्विकारला जावा उदा. जिज्ञासाने सांगीतले होते तसा कॉम्प्युटर शट डाऊनला ईझवणे / विझवणे हा शब्द

सुनिधी - पुर्वपद म्हणजे आताच्या मागील स्थित असा माझा समज होता जी मूळ असेलच असे नाही. हे बरोबरे. रिसेट ला मूळपद हा जास्त योग्य शब्द

Submitted by हर्पेन on 18 March, 2016 - 02:16

reset ला पूर्वस्थित कसे वाटेल?
एखादी गोष्ट reset केली म्हणजे पूर्वस्थित केली.

Submitted by मानव पृथ्वीकर on 18 March, 2016 - 02:47

पूर्ववत, मूळपदावर असे सोपे शब्द आहेत.

"ब-हाल" असा शब्द आहे जो मराठीत बहुतेकदा चुकीच्या अर्थाने वापरला जातो

Submitted by Ooopid on 18 March, 2016 - 04:05

पाककृती धागे बघू / वाचू जाता तिकडे बरेच मराठी शब्द लिहिलेले दिसतात.
सुरुवात म्हणून मला खालील शब्दांना पर्यायी शब्द हवे आहेत.

ग्रेव्ही
डिप /सॉस
पेस्ट
मॅरिनेट
शॅलो फ्राय
रॉक सॉल्ट

(बहुतेक) चिली पॉपर्सला (चूभुदेघे) तडतड मिरची सारखा पर्यायी शब्दप्रयोग मराठीत केलेला देखिल आठवतोय
असे अजून काही शब्द बनवता येतील का?

प्रॉन्स फिंगर फूड ला काय म्हणता येईल.

Submitted by हर्पेन on 19 March, 2016 - 03:22

मॅरिनेट म्हणजे मुरवणे का माखणे ?

तसेच खालील शब्दांना पर्यायी शब्द हवे आहेत
गिल्ट फ्री
मुच्युअली एक्स्लुसिव्ह
कोवर्कर / कलीग
विकेंड
कॉन-कॉल

Submitted by हर्पेन on 23 March, 2016 - 06:52

मॅरिनेट म्हणजे माखून मुरवणे.

नुसते माखले (जसे वांग्याचे काप करताना तिखट मीठ चोपडतात तसे) तरी किंवा नुसते मुरवले तरी (खाराच्या पाण्यात आवळे मुरवतात तसे) मॅरिनेट होत नाही.
म्हणून आधी माखायचे आणि मग मुरवायचे हे बरोबर!
Wink

Submitted by साती on 23 March, 2016 - 07:06

Pages