शब्दवेध व शब्दरंग (५)

“असिलता/असिल्लता” हा शब्द राजस्थानी-मारवाड़ी भाषिक भागातून आला आहे आणि त्याची शब्द-फोड **असि + लता** अशी आहे.

१. शब्द-रचना:
- **असि** = संस्कृत/प्राकृत/मराठी-राजस्थानी मध्ये **तलवार** (असि → हिंदवी → खांदा/खड्ग)
- **लता** = वेल, लताना, वेली (जो वस्तूला गुंडाळून, चिकटून राहते किंवा जो पसरणारा असतो)

### २. “लता” येथे नेमका कोणता संदर्भ आहे?
यातील “लता” चा अर्थ **फक्त साधी वनस्पतीची वेल नाही**, तर तो **एक संस्कृत-प्राकृत अलंकारिक/ध्वनीय वापर** आहे जो **“काही गोष्टीचे खूप घट्ट, अविभाज्य, नैसर्गिक चिकटणे”** दर्शवतो.

राजपूत-क्षत्रिय संस्कृतीत “असि” (तलवार) हे कुलाच्या/व्यक्तीच्या रोम-रोमात भिनलेले असते असे मानले जाते. म्हणजे **तलवार हे कुलीन व्यक्तीचे नैसर्गिक अविभाज्य अंग आहे**, जसे वेल झाडाला चिकटलेली असते.

म्हणून:
**असि + लता = असिलता** → ज्याच्यात तलवार ही स्वभावातच, रक्तातच, रोम-रोमातच गुंफलेली/चिकटलेली आहे असा कुलीन माणूस.

### ३. अधिक गहन संदर्भ (लोक-मानसातला):
- राजपूतांच्या लोककथांमध्ये असे वर्णन येते की **खऱ्या राजपूताच्या हातात तलवार ही वेगळी वस्तू नसते, ती त्याची लता (प्राकृतिक वाढ) असते**. म्हणजे जसे हात-पाय हे शरीराचे अवयव असतात, तसे खऱ्या क्षत्रियाचे हत्यार हे त्याचे अवयवच असते.
- जन्मतःच त्याच्यात संरक्षण-युद्ध-वीरता ही “लता” (वेल) प्रमाणे पसरलेली असते.

### ४. त्यामुळेच “असिलता तलवार परजणे” चे रूपक:
- खरी असिलता (ज्यात तलवार ही लता आहे) ही **परजणे** (परीक्षेत उतरने) वरच खरी दिसते.
- पण ती लता कधी कुंद होत नाही, कारण ती नैसर्गिक आहे, बनावट नाही.

### थोडक्यात उत्तर:
“लता” हा शब्द येथे **“नैसर्गिकरीत्या चिकटलेली, अविभाज्य झालेली, रक्तात भिनलेली”** ही कल्पना दर्शवण्यासाठी वापरला आहे.
म्हणून **असिलता = ज्याच्यात तलवार ही जन्मतःच लता बनून गुंफलेली आहे** असा खरा कुलीन/वीर पुरुष.

हा शब्द संस्कृत “असि” + “लता” यांचा संधि आणि नंतर प्राकृत-मराठी-राजस्थानी बोलीतल्या ध्वनी-बदलातून तयार झाला, पण त्यामागची कल्पना अतिशय सुंदर आणि खोल आहे.

साभार ग्रोक

जबरी माहिती रानभूली.

असिधारा (व्रत) घेणे = edge of the sword = अवघड काम

मॅक्डोनेल संस्कृत शब्दकोशातून:

लता [Printed book page 260-2]
लता latā, f. creeping plant, creeper (ord. mg.:
often —° with words meaning brow, arm,
locks, slender, body, sword-blade, lightning,
to express beauty, thinness, tenderness etc.);
branch; N. of the Mādhavī creeper (Gaertnera
racemosa); lash of a whip; pearl necklace;
slender woman; woman: -gṛha, n.
bower of creepers, arbour; -anta, n. (?)
flower: -bāṇa, m. (flower-arrowed), god of
love; -pāśa, m. festoon of creepers; -maṇḍapa, m. bower of creepers, arbour; -mādhavī,
f. the Mādhavī creeper (Gaertnera racemosa);
-ālaya, m. dwelling of creepers (of an owl);
-valaya, m. n. arbour of creepers: -vat, a.
provided with arbours; -veṣṭita-ka, n. embrace
of a creeper.15490 [ID=15490 ]

विद्युल्लता , भ्रूलता हे शब्द यात दिलेल्या अर्थाप्रमाणे (to express beauty, thinness, tenderness etc.) वाटतात.
कर्मधारय?
वेली सारखी (दिसणारी) वीज, वेली सारखी बारीक/कोरीव भुवई.
आणि वेली सारखे तीक्ष्ण ( to express thinness) तलवारीचे पाते / असे तलवारीचे पाते असलेली तलवार?

लिगाड= लचांड, कटकट
लचांड जास्त प्रचलित आहे.
लिगाड हा शन्यष्टक स्तोत्रात वाचला आहे.

जगीं मान्य ते लौकिकी द्वेष वाढे॥ कुडें पावडें येति अंगी लिगाडें॥

बावळा = खांदा नवीन माहिती.

वेली सारखे तीक्ष्ण ( to express thinness) तलवारीचे पाते>>>>>> छान उकल

तीक्ष्ण ( to express thinness)

हे पटेबल आहे. विद्युल्लतामधेही सेम बोध होतो.

चपलारहित>>>>>>

चपलारहित

मानव, छान उकल.

**तलवार हे कुलीन व्यक्तीचे नैसर्गिक अविभाज्य अंग आहे** >>>> हे भारी आहे! सॅम्प्रस की कोणातरी प्रसिद्ध टेनिसपटूने टेनिस रॅकेट हा त्याच्या शरीराचा भाग असल्याचे म्हंटले होते, ती दिवसातील बहुतांश वेळ त्याच्या हातातच असते - असे काहीतरी, त्याचीच आठवण झाली.