शब्दवेध व शब्दरंग (५)

हे इंग्रजी आहे पण पाहायला सुटसुटीत वाटते म्हणून मी स्वतः साठी ठेवले होते. यात बऱ्याच भौगोलिक रचना दाखवल्या आहेत.

Cove/ Bay - खाडी (Bay of Bengal)
Archipelago - द्वीपसमूह
Gulf/ cape - आखात (Gulf of Mexico, cape of good hope)
Lagoon - खारकच्छ किंवा समुद्राजवळील सरोवर
Peninsula - सुळका (मुंबईची रचना)
जेथे समुद्र जमीन दुभंगून जातो ती खाडी, जेथे जमिनीमुळे समुद्र दुभंगतो तो सुळका.‌ खाडीवर व्यवस्थित किनारा नसतो, असखल, खाचखळग्यांची असते सहसा.

प्रत्येक ठिकाणी - जेथे सागरा धरणी मिळते तेथे - beach नाही होऊ शकत. सुळक्यावर मात्र छान किनारा असू शकतो. वसाहतीही असू शकतात. वरच्या चित्रातले 'स्ट्रेट'चे स्पेलिंग चुकलेय पण पनामा कनाल डोळ्यासमोर येईल, दोन्ही कडून जवळजवळ आलेल्या जमिनीमुळे तेथे जहाज अडकतात. ट्रॅफिक जाम होतो.

चुभूद्याघ्या. काहींच्या बाबत खात्री नाही.

अस्मिता हाच चार्ट मी शोधत होते. फार आवडता आहे पण मी सेव्ह नव्हता केलेला. बरं झालं दिलास ते.
उप्स हा नाही असाच, क्रीक, स्ट्रीम, ब्रुक वगैरे चा.

तोही असेल माझ्याकडे सामो. फोनच्या महासागरात.

मस्त चार्ट, अस्मिता.

बरेच फंडे क्लिअर झाले !

@ अस्मिता - चार्ट उपयोगी आहे.

@ वासुकी,

पौराणिक कथांमधे वासुकी देव-दानवांच्या अमृतमंथनातला हीरो, मंथनासाठीचा दोर झाला होता तो.

पुराणकथांमधे एकूण नऊ सर्प विशेष प्रसिद्ध आहेत. विष्णुचा Floating bed = शेषनाग, पद्मनाभ, कंबल, जनमेजयाच्या/ परिक्षिताच्या कथेतला तक्षक, कृष्णानी दमविलेला कालीया नाग वगैरे. बाकी नावे विसरलो.

एक कर्कोटक होता ना नल-दमयंतीच्या कथेत?

अनंतं वासुकिं शेषं पद्मनाभं च कम्बलम्।
शड्खपालं धार्तराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा।।
एतानि नव नामानि नागानां च महात्मानाम्।
सायंकाले पठेन्नित्यं प्रातः काले विशेषतः।।
तस्य विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयीं भवेत्।

हे नवनागस्तोत्र.
भीमाला विषबाधित खीर खाऊ घालून सर्पाच्या नदीत शकुनी व दुर्योधनाने ढकलून दिले तेव्हा वासुकी हा राजा होता तिथला, कुंतीला बहिण मानायचा. त्यामुळे भाच्याला प्रतिविष देऊन जिवंत करत अजून पावरफुल व्हायचं वरदान देऊन वर पाठवले. शेवटी मामा येई कामा ! ह्या गोष्टीत वासुकीच आहे बहुतेक.

परिक्षिताच्या गोष्टीत सफरचंदाच्या पोटातली अळी होऊन तक्षक आला व त्याला डसून मारले. कलियुगाची सुरवात करण्यासाठी कलीने सोन्यात आणि जेथे स्त्रियांचा अपमान होतो तेथे तरी मला राहू दे अशी विनवणी केली होती. त्यामुळे तो मुकुटात शिरून बुद्धी भ्रष्ट करू लागला. आधी त्याने परिक्षिताचीच केली. जनमेनजयाने 'तक्षकाय स्वाहा' म्हणून पित्याच्या मृत्यूचा प्रतिशोध घेण्यासाठी यज्ञ केला तर हा स्वतः चा जीव वाचवण्यासाठी इंद्राच्या सिंहासनाला वेटोळा घालून बसल्याने इंद्रासहित 'स्वाहा' व्हायची वेळ आली होती. युगांचा ट्रान्झिशन पिरियड होता. मोठी गोष्ट आहे, मी संक्षिप्त केली आहे.

शेष तर क्षीरसागरातली शेषशयनी विष्णू - आमच्या घरी मोठे चित्र होते याचे. कृष्णाला टोपलीत घातल्यावर यमुनेपार जाताना पावसापासून छत्री केलेला शेषच.

कालिया - कृष्णाने केलेले कालिया मर्दन. हा मला नदीत राहिल्याने अमेझॉनच्या ॲनाकोन्डासारखा वाटतो. यालाही वरदान मिळाल्याने श्लोकात स्थान मिळाले.

बाकीचे मी शोधून लिहेन.

बरोबर. नऊ नाग / नवनाग हा शब्द आठवत होता पण सुटी-सुटी ९ नावे आता नीट समजली

मला हा श्लोक अर्धा अजूनही पाठ होता, पहिल्या दोन ओळींवरून गूगल केलं.

श्लोकाच्या संदर्भासाठी धन्यावाद.
त्यात 'धार्तराष्ट्रं' म्हटला आहे तो कोणता नाग असेल? नावाचा शब्दशः अर्थ धृतराष्ट्राचा/च्या कुळातला असा आहे ना?

धृतराष्ट्र टॉक्सिक होता म्हणून तर त्याचे नाव नंतर बदलले नसेल असे मनात आले.
कर्कोटकाचा संदर्भ सुद्धा सापडला. हे सगळे महनीय नाग एकेका लोकाचे रक्षणकर्ते आहेत असं दिसतंय.

नागाचे नाव धृतराष्ट्रच होते.
विचित्रवीर्य - व्यासांचे नियोगी अंधपुत्र धृतराष्ट्र वेगळे.
दक्ष राजाची पुत्री किंवा पौत्री कद्रू.
तिचे कश्यप मुनींशी लग्न झाले आणि तिने शंभर नागांना जन्म दिला. हेच ते अष्ट की नव नाग त्यातील एक धृतराष्ट्र.

ओह ओके, धन्यवाद मानव.

सुळसुळाट दिसतो पुराणात नागांचा 😀

अच्छा.
म्हणजे हे सर्व नऊ नाग सख्खे भाऊच होते ?

बाकीचे एक्क्याण्णव नाग बंधू विशेष कर्तृत्ववान नाही निघाले वाटते?
मी तर पहिल्यांदाच ऐकते आहे.. नवनाग वगैरे. नवनाथ ऐकले होते.

भोक्तृत्व= The pleasure and pain appointed to be experienced in life, allotment of a good and evil of mortal existence मोल्सवर्थ
शांताबाई....
सर्व काही व्यर्थ आहे, जाणते मी
कायदे हट्टी मनाचे मानते मी
या प्रवाहासंगती पण वाहताना
भाबडे भोक्तृत्व माझे आणते मी

नागांची माहिती उत्तम.

धार्तराष्ट्र म्हणजे धृतराष्ट्र नाही - शब्दशः अर्थाने म्हणतो आहे मी. धार्तराष्ट्र म्हणजे धृतराष्ट्राचा मुलगा किंवा त्याच्या कुळातला. (गीतेच्या पहिल्या अध्यायात पांडवांच्या शंखांच्या आवाजाने कौरवांची ह्रदये विदारली हे सांगताना स घोषो धार्तराष्ट्राणाम् हृदयानि व्यदारयत् असं म्हटलं आहे. तिथे धृतराष्ट्राच्या हृदयाचा काही संबंध नव्हता)

भोक्तृत्व >> ता आणि त्व यातला भेद छान सांगितला आहे.

यावरून आठवलं. जे तृच प्रत्ययवाले मूळ शब्द आहेत, त्यांचं पुल्लिंगी रूप ---ता आणि स्त्रीलिंगी रूप ---त्री होतं हे लक्षात ठेवायला पाहिजे. म्हणजे भोक्ता पुल्लिंगी तर भोक्त्री स्त्रीलिंगी. आपल्याला अभिनेता - अभिनेत्री माहीत असतात, पण नेता आणि नेत्री अशी जोडी आपण वापरत नाही. स्त्रीलिंगी नेत्या असं वापरलं जातं, का ते माहीत नाही. कार्यकर्ता - कार्यकर्ती वापरतात, खरं तर स्त्रीलिंगी कार्यकर्त्री होतं. तसंच वक्ता - वक्त्री, जेता - जेत्री, दाता - दात्री (जन्मदात्री हा शब्द परिचयाचा आहेच) अशा जोड्या होतात.

धार्तराष्ट्र म्हणजे धृतराष्ट्र नाही >>>
हो हपा, पण नागाचे नाव धृतराष्ट्र आहे.
श्लोकात धार्तराष्ट्र कसे आले माहीत नाही.

अच्छा. आता गुगलून पाहिल्यावर काही ठिकाणी "शङ्खपालं धृतराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा" असा पाठ दिसला.

वक्ता - वक्त्री, जेता - जेत्री, दाता - दात्री जोड्या 👌

हिंदीत मात्र नेत्री चलनात आहे अजून, आपल्याकडे “महिला नेत्या“ असे होते अनेकदा

नेत्रीच्या नेत्री अश्रू यायचे आपल्या चर्चा वाचून 😂

नेत्रीच्या नेत्री अश्रू यायचे

कवी <> कवयित्री हेही याच/अशाच नियमामुळे का?