शब्दवेध व शब्दरंग (४)

सगळे जण एकमेकांना चावी देणारे आहेत, त्यांना 'शब्दगुरू' होऊन सांभाळून घेत योग्य दिशेने वळवावे लागते.

राया मला पावसात नेऊ नका >> हे मीच लिहून खोडले. म्हटले आधी कल्याण करू.

कुमार रागवत असतील त्यांच्या सिरियस धाग्यावर आपण करत असलेल्या टिवल्याबावल्यांवर>>>>> खरंय. एक टिवलेशु क्लब काढायला हवा अशा अवांतरासाठीं.

राया मला पावसात नेऊ नका >> हे मीच लिहून खोडले. म्हटले आधी कल्याण करू.>>>>>> म्हणजे सगळ्यांनाच पावसात जायचं होतं तर.

सगळ्यांनाच पावसात जायचं होतं …

अन् मला घोड्यावर बसून पक्ष्यांच्या शिकारीला 😀

रोचक
मी मुंबईतील पाटकर महाविद्यालयात होतो.
त्याचे पूर्ण नाव Sir Sitaram and Lady Shantabai Patkar College असे होते.
त्यातील Lady हे वर सांगितलेल्या किताबासारखे वाटते.
लहानपणी आम्ही शाळेत बाईंना बाईच म्हणायचो आता मॅडम म्हणतात बहुतेक.
अजूनही मनपा मध्ये आडनाव घेऊन बाई असेच म्हणतात.
(उदा. पाटील बाई, पवार बाई..)

लेडी रमाबाई, शिवाय रमाबाई रानडे पण
लक्ष्मीबाई - झाशीची आणि टिळक दोन्ही.
आनंदीबाई - पेशवे, जोशी इत्यादी
जिजाबाई
ताराबाई
सोयराबाई
सईबाई

अशा कित्येक कर्तृत्ववान बाया होऊन गेल्यात. गायिकांमध्ये केसरबाई, मोगूबाई, गंगुबाई, लताबाई, आशाबाई इत्यादी हल्लीच्या शतकभरात होऊन गेल्या आणि आहेत.

माझ्या आजीच्या पिढीच्या सगळ्या बायकांच्या पुढे बाईच आहे
शांताबाई, इंदिराबाई, सजाबाई, मीराबाई, पुतळाबाई.
माझ्या आईच्या वेळी लागपत्रिकेत मुलीच्या नावानंतर देवी लिहायची पद्धत होती बहुतेक १९७०-८०.
अरुणादेवी, उषादेवी, निर्मलादेवी....

शिक्षिका या पेशावरून तुम्हाला बाई म्हणायचं असेल तर माझ्या आडनावानंतर बाई लावा पण प्रथमनावानंतर अजिबात नको. >> गेल्या काही वर्षांत (कदाचित इंग्रजी अमलानंतर असेल) नावाने हाक मारणे अप्रशस्त समजले जाऊ लागले. जसे इंग्रजीत मिस्टर, डॉक्टर वगैरे नंतर नाव न लावता आडनाव लावावे (किंवा पूर्ण नाव) असा संकेत आहे, तसा शिक्षकी पेशात प्रघात पडला असावा. वरच्या उदाहरणात मात्र मला शांताबाई पाटकर हे नाव कानाला खटकत नाही. शांता पाटकर बाई हे खटकतं. नुस्तं पाटकर बाई ठीक आहे. पण तोच न्याय सरांना पण लावला तर पाटकर सर आणि पाटकर बाई महाविद्यालय हे आणखीन विचित्र वाटतं.

बाई संदर्भाप्रमाणे बदलतो शब्द आणि शब्दार्थ.

मास्तरीण बाई आलेच आहे वर.

आपल्याकडे “बाईसाहेब” भारदस्त आणि “बाई वाड्यावर…” अपमानजनक; अगं कमला घरी आणि अहो कमलाबाई दारी

मुंबईत “लेडी” जेरबाई वाडिया ऐवजी “बाई जेरबाई वाडिया हॉस्पिटल” असे नाव दिलेय हॉस्पिटलला. सर्व पारशी तसेच लिहितात: बाई नवाजबाई पेटिट वगैरे.

उत्तरेत गाणेबजावणे करणाऱ्या स्त्रीला बाई म्हणतात आणि घरंदाज स्त्रिया बाई संबोधल्यास ऑफेंड होतात.

याउलट राजस्थानात आई ला “बाई” अशी हाक मारतात आणि माहेरवाशिणीला “बाईसा” किंवा “बाईसा राज” असे आदराने म्हणतात.

जर इंग्लंडच्या राजाने/ राणीने कुणाला "knight or baronet " ही उपाधी बहाल केली असेल तर त्याच्या पत्नीला "लेडी" असे संबोधले जाते.
माला आठवते त्या प्रमाणे फर्गसन कॉलेजच्या ग्रंथालयाचे नाव बाई जेरबाई वाडिया असे आहे. चू. भू. दे. घे.
"Lady, you are beautiful!" हा कुठल्यातरी नाटकातला डायलॉग आठवला.

अजून एक
सातारा भागात आधीच्या पिढीत नणंदांना आणि दिरांना विशेष संबोधन वापरले जाते.
नणंदांना:
ताईसाहेब, राणीसाहेब, आक्कासाहेब, मास्तरीणबाई, नाजूकबाई, छोटीबाई, दिवाणसाहेब .....
आताशा नाव आणि ताई अशीच हाक मारतात.
दिरांना:
दादासाहेब, काकासाहेब, अण्णासाहेब, फडणीस, सरदार.....
आता सरळ नाव आणि भावोजी असे म्हणतात...

थोडे अवांतर.
Lord is from the Old English hlaford, a blend of hlaf (loaf) + weard (guardian). And lady is from the Old English hlæfdige; that is hlaf (loaf) + *dige (kneader). Therefore, a lord is literally a guardian of bread, and a lady is a kneader of bread, two etymologies that tell us something about gender roles in early medieval England.
आंतर जालावरून.
हे खर तर त्या दुसरया धाग्यावर लिहायला पाहिजे पण इथे "Lady" चा संदर्भ आला म्हणून इथे लिहिले आहे.

केशव,

‘baronet" ही उपाधी पुरुषाला देत नाहीत. तो baron

अरे सॉरी
हे पहा
baronet
noun

A man holding a British hereditary title of honor reserved for commoners, ranking immediately below the barons and above all orders of knighthood except the Garter.

baron आणि baronet मध्ये सूक्ष्म फरक आहे.

रोचक
Common baron नावाचे एक फुलपाखरू आहे आपल्याकडे

बाई - जुन्या काळी (माझे आईबाबाच्या पिढीत) आईला बाई म्हणायची पद्धत बहुतांश सीकेपी घरांमधे होती. कारण माहिती नाही

ऋतुराज.
छान माहिती.
पण दाजी वडील दीर का मिसलेत?

@ baronet

केशवकूल, यू आर राइट. हे non-peer title पुरुषांसाठीही आहे आणि कित्येकदा awardee कडून चक्क पैसे घेऊन मग देण्यात आले आहे.

अनेक भारतीयांनाही दिले गेले आहे.

I stand corrected.

अनिंद्य
Welcome!

दाजी म्हणजे स्पेसिफिकली मोठे दीर की कोणतेही दीर?
(मला आपलं 'कुणीतरी बोलवा दाजीबाला' आठवलं!)

शब्दरत्नाकर प्रमाणे "वडील दीर".
आणि अजून एक
दाजी
पु. १. एखाद्याविषयी, एखाद्याशी आदरपूर्वक बोलताना त्याच्या नावापुढे जोडून वापरण्याचा शब्द. २. (एखाद्याला) आदराचे संबोधन; व्यावहारिक नाव. ३. वडील दीर. (खा.) ४. मोठ्या बहिणीचा नवरा.
मराठी शब्दकोश (महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ)

धन्यवाद.

अवल सीकेपींकडे असू शकते. माझ्या बाबांच्या साइडला अ‍ॅक बाई मावशी होत्या खर्या.

दाजी वडील दीर का मिसलेत?>>>>> दाजी आमच्याकडे मेहुण्याला म्हणतात. वडील दीर नवी माहिती.
मला आपलं 'कुणीतरी बोलवा दाजीबाला' आठवलं!>>>>> आणि मला "ऐका दाजीबा"

माझ्या मावश्यांची संबोधने - ताई, बाई, बेबी. माझी आई सगळ्यबहिणींत धाकटी म्हणून तिला वेगळे नाव मिळाले नाही.
मामांची संबोधने - बाबा, भाऊ. धाकट्या मामाला वेगळे संबोधन नाही.
हे सगळे आपल्या वडिलांना काका म्हणत.
यांचा वयानुसार क्रम - ताई, बाई, बाबा, भाऊ, बेबी, माझी आई, धाकटे मामा .
आता यात गंमत अशी की आपल्यापेक्षा मोठ्या भावंडाचे नाव घ्यायचे नाही. धाकट्याचे घेतले तरी चालते.

त्यामुळे ताई आणि बाई बाबाला त्याच्या नावाने बोलवायच्या. हे सगळे अधिक दोन मोठे मामा, बेबीला तिच्या नावाने बोलवायचे. तेच माझी आई आणि धाकटे मामा तिला बेबी म्हणायचे.
पुढच्या पिढीतही आपले आईवडील जे संबोधन वापरीत त्याला त्यांची मुले काका, मामा, मावशी, आत्या जोडत.

धाकट्या मामांना इतर दोन मामांची मुले भाईकाका म्हणत. मी व मावश्यांची मुले त्यांचे नाव + मामा.