निसर्गाच्या गप्पा-१

दिनेशदा.. खूप छान माहिती...

माधव.. ती टोपली कारवी मस्तच.. !

शोभा अगं बरेच लक्षात आहे कि तुझ्या! आंब्याचे तर किति विविध प्रकार? इकडे फक्त तीन चार प्रकार बास! एप्रील्-मे मधे आंबा पोळ्या, फणस पोळ्या (साठं) ! वा, वा काय दिवस होते ते!

आपल्याकडे विदर्भातले कुणी आहे का ? मी चारोळ्याचे झाड अजून बघितलेले नाही. ते पण आंब्याच्याच वर्गातले.
ती फळे खाऊन मग त्याच्या बियांची टरफले काढली कि आत चारोळी असते.
मी असे वाचले होते की, माकडे त्यांच्य बायका बाळंत व्हायच्या वेळी या चारोळ्या आणि डिंक एकत्र करुन त्याचे लाडू करतात. त्यांना या बिया फोडायची गरज नसते.

अस्वले पण पोळ्यातला मध आणि सुगंधी फूले एकत्र करुन भाकर्‍या करतात, व त्या वाळवून ठेवतात.
हे खरे नैसर्गिक स्वयंपाकी !!

माकडांचे लाडु माहीत नव्हते!

अस्वलाची मादि जेव्हा पिल्ल घालते. आणि नंतर पावसाळा येतो, तेव्हा पावसात पिल्लांसाठी अन्न आणायला बाहेर जाता येत नाही. म्हणुन मादि आधीच उन्हाळा असताना ठराविक फळ आणि मध भरपुर खाऊन येते. मग एखाद्या खडकावर ते खाल्लेलं सगळ ते छोट्या छोट्या गोल भाकर्‍यांच्या आकारात उलटते. दिवसा गरम दगडामुळे ते सुकतं. त्या अस्वलाच्या भाकर्‍या, या भाकर्‍या ती साठवुन गुहेत ठेवते. पावसात जेव्हा खायला इतर काही मिळत नाही तेव्हा पिल्लाला हे भरवते. संदर्भ - पाखरमाया , मारुती चितमपल्ली.
पाखरमाया मधला एक लेख या वेळच्या एका दिवाळी अंकात आलाय, कुठल्या ते नंतर बघुन सांगेन. त्या लेखातही हि माहिती आहे.

इतकी माहीती प्रथमच मिळ्तेय मला.. माझ्या घराजवळ एक इंग्लिश चिंचेचं झाड होतं...मस्त तुरट गोड चिंचा असतात त्या आणि रंग ही सुरेख गुलबट असतो आणि पावसाळ्यात शेताजवळच्या पाण्याच्या साठ्याजवळ अगदी छोटसं २-३ पानांचं गवत उगवलेलेलं असायचं, त्याला एक छोटासा कंद असायचा... त्याचं नाव मला अजुन्पर्यंत कधीच समजलं नाही पण सगळी चिल्लीपिल्लि जमा होउन एक एक गवत उपटत बसायची. मी अजूनही कधी पावसाळ्यात भारतात गेली की असले गवत उपटून बघते पण आजकाल सापडत नाही ते ...

दिपाली

इंग्लीश चिंच म्हणजे "विलायती चिंच" ना ?

जागु मी ते अनेक वर्षापुर्वी वाचलेलं. पुस्तकाचं नाव पाखरमाया कि रानपाखरं ते बघ जरा.
चकवा चांदणं पुस्तक मिळाल तर तेहि वाच.
चकवा चांदणं म्हणजे घुबड !

लेखक - मारुती चितमपल्ली.

हा माणुस खरेच भाग्यवान. याला मुळात जंगलाची/झाडांची ओढ होती. आणि नोकरी लागली ती नेमकी वनपाल म्हणुन... असे भाग्य पाहिजे. अर्थात फिरती असल्याने त्यांना काय कमी त्रास झाला नाही पण निदान आवडीच्या क्षेत्रात काम करायला मिळाले हेही नसे थोडके. वनपाल म्हणुन काम करताना त्यांचे बॉस म्हणुन जे लोक यायचे त्यातल्या बहुतेकांना जंगलाची, निसर्गाची अजिबात आवड नसायची. ते कायम ह्या पोस्टींगकडे शिक्षा म्हणुन पाहायचे, आणि त्यामुळे कामाचे आणि पर्यायाने जंगलाचे खुप नुकसान व्हायचे असेही यांनी लिहुन ठेवलेय.

दिपाली,
त्या इंग्लिश चिंचेचं झाडाला माझ्या माहितीप्रमाणे 'विलायती चिंच' असही म्हणतात, हे झाड खरचं विशेष वाटलं मला, याचे देखील २-३ प्रकार मी पाहिले, त्यात एकामध्ये चिंच कच्ची असताना देखील खाल्ली तरी खुप गोड लागते, दुसरी ही पिकल्यावरच गोड लागते,त्यात काही चिंचेचा आतला गाभा लालभडक असतो.
मला तरी ही झाडे नदीकाठच्या गावापेक्षा कमी पाणी असणार्‍या, मुरुमाड जमीनीत खुप आढळली ..
आमच्याकडे तर याची मी ५० एक झाडे पाहिली,शाळेत असताना अनेक झाडे (चढुन) पालथी घातली

जाणकारांनी या बद्दल आणखी माहिती द्यावी.

दिनेशदा, जागु,सावली
तुम्ही दिलेली माकडांबद्दल,अस्वलाबद्दलची माहिती एकदम अफलातुन, भन्नाट वाटली मला,ऐकावं ते नवलचं ! प्राण्यांना देखील किती कळतं ना !

अलिकडेच वाचलेली एक घटना एका मळ्यातल्या गोठ्याला रात्री आग लागल्यावर त्यातल्या एका बैलाने गळ्यातला दोर तोडुन घेऊन ,तिथुन पळत जाऊन ४ किलोमीटरवर असणार्‍या आपल्या मालकाच्या घरचा दरवाजा धडकवुन घरच्यांना जाग केलं

कारण माझ ऑफिस डोंगरात आहे आणि भरपुर झाडी आहे इथे. ऑफिसच्या बाहेरच समुद्र दिसतो.
जागु,
अस ऑफीस असल्यामुळं, तुम्ही खरच भाग्यवान आहत असं म्हणायला हवं !
निदान घर नाही ऑफीस जवळ तरी झाड असावीत ना !

वाचतेय आणि तुडुंब माहिती मिळतेय. दिनेशदा, साधना तुम्ही खरे निसर्गवेडे.

लहानपणी आम्ही खूप चारोळ्या खाल्ल्यात. करवंदाएवढे ते हिरव्या रंगाचे बी असते. हे वरचे हिरवे कव्हर थोडेसे तुरट असते. ते खाल्ल्यावर आत टणक बी असते. ती फोडण्यासाठी प्रथम हातोडी व मग हातोटी लागते. ते बी बरोबर शिरेवर फोडयचे की आत मस्त पैकी चारोळी! त्यावेळी ह्या गोष्टींचे काय महत्त्व आहे ते कळतच नव्ह्ते.

चारोळ्याची झाडे कोकणातही आहेत. मी पाहिली नाहीत पण माझे शेजारी बियांसकट चारोळ्या आणायचे आणि आम्ही ते फोडुन खात बसायचो. प्रज्ञाशी सहमत... शिरेवर फोडले नाही तर चारोळीसकट बी जायबंदी व्हायची. आम्ही त्याच्याही कपच्या काढुन खायचो.

आज मी शोभा१२३ च्या आधि चारोळ्यंचि थोडिशि माहिती दिली.

आज परत ठिय्या देऊन बसलो आणि जूने फोटो शोधून काढले.
इथली मंडळी जास्त माहिती देऊ शकतील

हि आहे निळी जास्वंद. अंबोलीच्या एका घराच्या अंगणात होती. हि सुंदर आहेच पण यापेक्षा वेगळी अशी सोनघंटा नावाची जास्वंद त्या परिसरात आढळते. मला ती अजून दिसली नाही कधी.

हा काय प्रकार आहे मला माहीत नाही. अंबोलीलाच, हिरण्यकेशीच्या रस्त्यावर दिसले होते.

ही फळे पण अंबोलीलाच, पूर्वी जिथे आयुर्वेदिक झाडांची बाग होती, तिथे दिसली होती. अगदी मौल्यवन रत्ने दिसताहेत कि नाही ? आत चिकट पारदर्शक रस होता.

हि पण रत्नेच की. ही फळे मला तिलारी घाटात मिळाली होती.

या सर्वांबद्दल कदाचित, साधना काही सांगू शकेल.

जागू, हि आहेत शिवण / गंभारीची फूले. याला हिरवी गोल फळे लागतात.

हि आहेत केसात माळायची करवंदे. चवीला ती नेहमीच्या करवंदासारखीच लागतात. पण सुंदर दिसतात म्हणून केसात माळतात.

हि आहे एक प्रकरची आमरी म्हणजेच ऑर्किड. हा फोटो डिचोलीचा आहे पण वसईच्या किल्ल्यात पण हि भरपूर दिसतात. पण हि दिसायला मात्र शोधक नजर पाहिजे. कारण ही उगवते झाडाच्या खोडावर. आमरी आणि बांडगूळ यात फरक आहे. आमरी बहुतेक वेळा झाडाच्या खोडाचा फक्त आधार हेते, ती झाडाचे शोषण करत नाही.

अरे हो, नाव काय आह माहितीय ? वाघरी.

हे झाड मला सावंतवाडीच्या नरेंद्र डोंगरावर दिसले होते. काय आहे ते माहित नाही.

त्याच झाडाचा जरा झूम आउट करुन घेतलेला फोटो

हा प्रकार पण नरेंद्र डोंगरावरच दिसला होता.

आज मी वाचकाच्या भूमिकेत आहे. तेव्हा या झाडांबद्दल काही माहित असेल तर लिहा.

दिनेशदा, त्या दोन नंबरच्या फोटोत आहे ते झाड परवाच मी मरीन ड्राईव्हवरच्या बॅचलर्स आईस्क्रीमच्या दुकानाच्या ५ पावलं पुढे पाहिलं.

दिनेश तुम्ही दिलेली आंबोलीतली फुले/फळे अगदी तिलारी घाटातली सुद्धा मी पाहिलीत लहानपणापासुन. ते २ न. चे हिरण्यकेशीवर लहानपणापासुन पाहते. (गणपतीत माटीवर हे बांधतात.) पण कोणाला कधी विचारायची बुद्धी झाली नाही. आता मात्र तिथलेही डॉक्युमेंटेशन करायला घेते गावी गेले की एकदा हा उद्योग करतेच. घरच्यांना खुप माहिती आहे.

नरेंद्र डोंगरावरचा प्रकार क्वचित इतरत्रही पाहिलाय.

हिरण्यकेशीला जिथे गाड्या थांबतात तिथे एक वेल आहे, तिथले लोक बेडकीचा पाला म्हणतात. त्याची पाने चुरडुन खाल्ली आणि वर साखर खाल्ली तर साखर अजिबात गोड लागत नाही. गोड सोडून इतर गोष्टींची चव मात्र कळते. गावातले लोक मधुमेहावर उपचार म्हणुन हा पाला वाळवुन खातात. थोडाफार प्रभावी असावा, कारण माझा काका घेत होता आणि त्याला बरेही वाटत होते. पण त्याने साखर न खायचे पथ्य मात्र पाळले नाही मी हजारदा पाहिलीय ही वेल पण फोटो घ्यायचे सुचले नाही

आमरी = ऑर्कीड

साधना, हे काम व्हायलाच पाहिजे. आपल्याकडे आता फोटोंची सोय आहे. झाडाचे कितीही वर्णन केले तरी फोटो बघितल्याशिवाय नीट कल्पना येत नाही.

मधुमेहावर उपचारी असा एक पाला मला पाचगणीला पण एकाने दाखवला होता. पण यात थोडा धोका आहे तो असा कि साखरेची चव लागत नसली तरी ती शरीरात जात असतेच.
मधुमेहावर सध्यातरि इन्सुलिन शिवाय उपाय नाही.
साखरेला पर्याय ठरतील पण ज्यात साखर नसेल अशा काही वनस्पती जरुर आहेत. सध्या स्टीव्हीया ची लागवड त्या दृष्टीने केली जातेय.

मामी, माधव आता बघण्यात कुठलेही नवीन झाड आले तर त्याचा फोटोच काढून ठेवायचा. मायबोलीच्या सर्व्हर वर लोड येत असेल, तर पिकासो अल्बम वापरता येईल. त्याची माहिती / नाव वगैरे सर्व मिळून शोधूच.

दिनेश सहमत. मी तरी हे काम हाती घेतलेय. झाडांची उपयुक्तता पटली तर त्यांना तोडणारे हातही क्षणभर थबकतील. आपण ज्या दृष्टीने झाडांकडे पाहतो ती दृष्टीही अनेकांना नसते. याचे कारण ते निर्दयी असतात हे नाही तर झाडेही आपल्यासारखेच हक्क असलेली एक सजीव आहे हेच माहित नसते.

दिनेश, नोवेंबरात आंबोलीच्या नानापाणी भागात मी मुद्दाम गेले होते. पण तिथल्या बायांनी असे कसलेही फुल तिथे नाही म्हणुन मला सांगितले. आत जंगलात जाऊन पाहण्याइतका वेळ नव्हता. पुढच्या वेळेस परत जाईन. घाट उतरताना एक ठिकाणी वळणावर पांढरा क्रॉस उभा केलेला दिसेल. तोच नानापाणी भाग म्हणुन मला सांगितले गेले. तुम्ही दुस-या कुठल्या भागाला या नावाने ओळखत असाल तर सांगा म्हणजे तिथे जाऊन पाहिन.

त्याच्या मागचे जंगल कुणीतरी विकत घेतले (हे कसे जमवतात माहित नाही, आम्हाला जंगलात जायलाही परवानगी मिळत नाही आणि यांना अख्खे जंगल विकत मिळते. आंबोलीहुन घाट सुरू होतो तिथेही कामत चेन ने जंगलात हॉटेल उभारले आहे) आणि तिथे रिसॉर्टची योजना आहे असे कानावर आलेय.

फोटोतल्या करवंदीचे झाड राणीबागेत आहे. नंदन कलबागांनी दाखवलेले. आता आपण गेलो की शोधुया परत.

आपली रोजची झाडे सोडल्यास इतर स्पेशलाइज्ड झाडे फुलांवर किंवा फळांवर आल्याशिवाय मला ओळखता येत नाहीत.

पुर्वी पिवळ्या रंगाची साधारण ओल्या खजुरापेक्षा जरा लहानच असणारी फळं मिळायची. आम्ही त्याला अहमदाबादी मेवा म्हणायचो. चव खुप गोडही नसे पण वेगळीच होती. ती हल्ली बाजारात दिसत नाहीत.

सॉरी, मला अहमदाबादी मेवाच म्हणायचं होत... घाईघाईत लिहिताना काहीतरी वेगळच लिहिलं. बदल केला आहे. धन्स दिनेशदा!

मामी तो अहमदाबादी मेवा. अजून असतो बाजारात पण फार नाही. मला त्याची चव साधारण चिकूसारखी वाटते.

जागू बांडगूळाचे अनेक प्रकार आहेत. आता त्याला फूले दिसली, कि नक्की फोटो काढायचा. यातही फूलांचे अनेक प्रकार आहेत. त्यांच्या बियांचा प्रसार हवेमार्फतच होतो.

पण या बाबतीत सर्वच झाडे उदार नसतात. सर्वात मोठ्या मनाचे ते आंब्याचे, त्याचे खोड इतके खडबडीत असते, कि त्यावर सहज बांडगुळे रुजतात. माडाचे / नारळाचे झाड मात्र अगदी कठोर. त्याच्या खोडावर बांडगूळे रुजूच शकत नाहीत (अपवाद एक प्रकारचे अळू ).

साधना,
मला वाटते फ्लॉव्हर्स ऑफ सह्याद्री च्या पहिल्या भागावरच्या मुखपृष्ठावर सोनघंटेचा फोटो आहे. याचे रुप जास्वंदीसारखेच पण पाच पाकळ्या सुट्या असतात. पाकळ्या मूळाशी गर्द निळ्या आणि पुढे सोनेरी रंगाच्या होत जातात.
आता तूझ्या मंडळीकडूनच आशा आहे. मी जंग जंग पछाडले पण मला ते बघायला मिळाले नाही. अंबोली ही जागा भौगोलिक दृष्ट्या एकमेव आहे. काहि काहि फूलांच्या प्रजाती केवळ तिथेच दिसू शकतात. तशीच जागा कासचे पठार ही आहे.