निसर्गाच्या गप्पा-१

खाऊच्या पानांचे हिरवे मटार घालून सामोसे...वाह! क्या बात है, दिनेशदा!

पण बुंधा ताठ व हिरवा हे वर्णन सप्तपर्णीचे आहे
बरोबर.. सप्तपर्णीच आहे ती (शेफ्लेरा).

अरुंधती, भजी कशी करतात? कोथिंबिरीसारखी चिरुन टाकायची की ओव्यासारखी बुडवुन तळायची.

ओव्यावरुन आठवले. जागुने पोपटीच्या पाकृत टाकलेली भांबुर्ड्याची पाने ही बहुतेक ओव्याच्या कुळातली असावित. यांच्या झुडपांच्य बाजुने जरी गेले तरी ओव्याचा वास येतो.

माधव, कोवळी पाने तिखट असतात हो, माझे तोंड भाजलेय त्यामुळे मी विसरणार नाही

साधना, ओव्याचा गंध हा त्या कूळाबाहेर पण दत्तक गेलाय. ओव्याची पाने म्हणून ज्याची भजी करतात, (बदामाकृती, जाड पांढरट पाने.) ते झाड काही ओव्याचे नसते. ओवा, धण्या जिर्‍याच्या कूळातला म्हणून त्याचे झाड तसेच असते.
माईनमूळ्यांच्या पानांना पण तसाच वास येतो आणि नायजेरियात मटणाबरोबर सेंट लीफ म्हणून एक पाला वापरतात, त्याला पण तसाच वास येतो.

अरुंधती, ती एक जूनी रेसिपी आहे. त्याला काहितरी खास नाव आहे. रुचिरा मधे आहे बहुतेक.

साधना, ओव्यासारखी बुडवून तळायची.... पानांच्या नैसर्गिक तिखट चवीमुळे स्स्स हाऽऽ चव येते, आणि मस्त कुरकुरीत होतात.

ही नागवेलीची पान जरा तिखटच आहे. पण तोंडात टाकल्यावर लगेचच विरघळते. इथे बहुतेक लोकांचा टाइमपास असतो ही पान खाण्याचा. माझ्या घराजवळच्या सगळ्या बायका खाली जमतात आणि पान कात चुना इतकेच टाकून खातात. ह्या लोकांच्या खाण्यामध्ये भरपूर कॅलशियम असते.

मी म्हणतेय त्या सावरीच्या झाडाचे फोटो मला सापडले तर टाकेन दोन चार दिवसात. त्याला काटे नव्हते असं वाटतय. सप्तपर्णी असेल तर त्याला ही सावरीसारखी बोंड असतात का?

खुप लहान्पणी नागवेलीची पानं आंबोळ्यात घातलेली आठवताहेत मला.

सावली, सप्तपर्णीला शेंगा येतात बोंडे नाही.

जागू इथे बघा: http://www.holistic-herbalist.com/dita.html
पण त्यात त्या शेंगांचा फोटो नाहिये.

सप्तपर्णी असेल तर त्याला ही सावरीसारखी बोंड असतात का

नाही, त्याला अगदी पातळ अर्धा फुट लांब हिरव्या शेंगा येतात. सध्या सप्तपर्णीची झाडे शेंगांवर आलीत. काल ठाण्यात गेलेले तेव्हा एका रस्त्यावर दुतर्फा सप्तपर्णी होती लावलेली. तिच्या फुलांना जरा मसाल्यासारखा वास येतो. एपिएम्सीच्या मसाला मार्केटात कधीकधी असला वास येतो. बारिक पांढरी फुले असतात. ही झाडे थोडी विषारी असतात असा माझा अंदाज आहे.

मी सांताक्रुझ पुर्व रेल्वे स्टेशनला लागुन एक झाड पाहिलेले. आपल्या नेहमीच्या झाडापेक्षा जरा उंच, सरळसोट. त्याला काजुच्या आकाराची मोठी बोंडे येत. रविवारी माहेरी जाणार आहे तेव्हा बघते अजुनही आहे का ते झाड. असल्यास फोटू काढते. आणि तुम्हा सगळ्यांबरोबर शेअरते.

आज सकाळी सावरीचा फोटू काढला. उद्या सप्तपर्णीचाही काढते आणि डकवते इथे.

हो, वास उग्रट आहे जरा. दुरुनच वास येतो. पण मला मात्र आवडतो हा वास

एक 'नरक्या' म्हणून झाड असते. त्याच्या फुलांनाही खूप वाईट वास येतो. सातार्‍याच्या आसपास सापडायचे हे झाड पूर्वी. पण यातले एक द्रव्य कॅन्सरकरता औषधात वापरले जाते हे कळल्यापासून त्याची बेसुमार तोड झाली. आज या झाडाचा काळा बाजार होतो.

मस्त आहेत फुले.

सप्तपर्णीसारखेच एक झाड असते. त्याला पाच पाने असतात. त्याला पांढरट फूले येतात. आणि सावरीसारखीच बोंडे लागतात. त्यातून कापूसही निघतो. त्याची वाढ पातळ्या पातळ्यात होते. म्हणजे एक मूख्य खोड आणि ठराविक उंचीवर एकाच पातळीत गोलाकार पसरलेली असतात.

आणि दूसरे म्हणजे दिल्ली सावर. हे झाड दिल्लीतच जास्त दिसते. गुलाबी पांढरी मोठी फूले येतात. (साधारण जास्वंदीसारखी. ) याला पण काटे असतात आणि यालाही कापसाची बोंडे लागतात. पण ती जरा कमी प्रमाणात असतात. फूले मात्र भरपूर लागतात.

दिनेश मी जे म्हणतेय ते हे झाड. ह्या झाडाला फांद्यांचा पसारा नसतोच. बिल्डिंग बांधताना कसे १०-१० फुट जागा सोडुन वर वर स्लॅब टाकत जातात तशा याच्या फांद्या खोडावर मध्ये अंतर ठेऊन वर वर जातात. हेच झाड मी पाहिलेले सांताक्रुझला. आता रविवारी नक्कीच जाईन परत.

साधना मस्त उपमा. मी पण बघितल्यासारखे वाटतेय सांताक्रूझला.

जागू माझ्याकडे नाहिये. परत आल्यावर मला पण जाणवले होते की सगळ्या झाडाचाच एक फोटो काढायला हवा होता. पण तेंव्हा त्या उग्र वासाने मला दूर जाण्याशिवाय दुसरे काही सुचले नाही.

पण Mappia Foetida ह्या नावाने गुगलून पहा. बरेच फोटो मिळतील.

फिटीडा, हा ग्रुपच तसा घाणेरड्या वासाचा (उपमा फूटलेल्या ड्रेनेजशी )
कैलासपति आणि जंगली बदाम पण हे बिरुद मिरवतात.

महाराष्ट्रात खाऊच्या पानांच उत्पादन हे सांगली जिल्ह्यात मिरज जवळच्या अनेक गावामध्ये जास्त प्रमाणात घेतलं जात.इथली पाने अजुनही खास चवीसाठी देशात्/देशाबाहेर प्रसिद्ध आहेत
..एक विशेष बाब म्हणजे या पिकाला (अजुनही) रासायनिक खत चालत नाही,जरी घातलं तर काही महिने जोरात उत्पादन मिळतं पण वेली खुप काळ जगत नाहीत.
..अजुनही या मळ्यातील पानांची किंवा डागांची,करड्यांची (ज्यात पाने भरली जातात) चोरी कधीच झाल्याच ऐकिवात नाही, कदाचित म्हणुनच याला "नागवेली" म्हणत असतील.
..अद्यापही या मळ्यात जाताना लोक पादत्राणेविनाच जाताना दिसतात, स्त्रियां देखील महिन्यातले ते ४ दिवस मळ्यात जात नाहीत.
..याची जी मुख्य वेल असते त्याला गोलाकार मोठी,जाड पाने (कलकत्ता,बनारस सारखी) लागतात,त्यांना 'फाफडा' अस म्हणतात्,मुंबईतील सायन-चुनाभट्टी जवळ पानाचा मोठा बाजार आहे
मुख्य वेलीला फुटलेल्या अनेक फुटव्यांना (छोट्या फांद्याना) लांब (हाताच्या तळव्यासारखी) पाने लागतात्,त्याना 'कळी' म्हणतात्,जी पुजेलाही वापरली जातात.
मुंबईतला बाजार फक्त कळी आणि फाफडा या दोन नावांनी चालतो,फाफडा पानांच प्रमाण कळीच्या मानानी कमी असतं,पण दर ३-४ पटींनी असतो.

(मळ्याचे फोटो नाहीत त्याबद्दल सध्या माफ करा)

अनिल, कसं अगदी सोनाराने कान टोचल्यागत वरिजिनल पोष्ट.
मला एक विचारायचं होतं. पानाच्या टोकाबद्दल पण काहितरी समज आहे ना ? म्हणजे खायच्या आधी ते टोक आवर्जून खूडायचे असते म्हणून. का तो समज देठाबद्दल आहे ?
बाकि अस्सल चवदार पान कुठले याबद्दल मात्र गावे तितकी मते, वसईवाले त्यांच्या गावाबद्दल अभिमानी तर विदर्भातले लोक रामटेकी पानाबद्दल.
माझ्या एका मित्राने आफ्रिकेतल्या गावंढ्या गावात हि वेल वाढवली होती. हौसेने मला पान खाऊ घालायचा, पण पानात घालायला आमच्याकडे काहीच नसायचे. मग आम्ही त्यात च्यवनप्राश घालून खायचो.

अनिल, फाफडा पानांची किंमत एवढी जास्त का असते? ठेलेवाला जी पाने बनवतो ती आपल्या घरी (पुजेला अथवा इतर घरगुती समारंभात) आणल्या जाणार्‍या पानांपेक्षा बरीच मोठी असतात तीच फाफडा का?

दिनेशदा,
लई भारी ! तुम्ही पानात काही घालुन खा, पण पान खाल्ल्याचे आम्हाला तमाम (शेतकर्‍यांना) समाधान आहे.:हाहा:
अनुमोदन !
त्यातल्या त्यात नदीकाठच्या (लाल मातीमुळे) पानांना एक वेगळीच खास चव आणि भरदारपणा असतो
पानाच्या टोकाबद्दल असलेला समज का आहे हे नक्की माहित नाही पण खाणारे सगळे ते काढुनच खाताना दिसतात,मी घरी विचारुन बघतो.

अनिल, नक्की विचारून बघ. मला वाटतं नागाशी संबंधित काहि तरी आहे.
असाच एक समज चाफ्याच्या शेंगाबाबत आहे. आपल्याकडे साध्या खूर चाफ्याला कधी शेंगा आल्याचे दिसत नाही (आफ्रिकेत त्या दिसतात.) तर त्याबद्दल असे सांगतात कि या शेंगा म्हणजे सापाच्या विषावर उतारा असतात. आणि रात्री साप येऊन या शेंगा खुडून टाकतात आणि शत्रुपक्षाचा नायनाट करतात.

खायच्या पानांची वेल घरातल्या कुंडीत वाढते का? त्याची रोपं कुठे मिळतील?

देठाबद्दल असेल दिनेशदा, कारण पूजेला ठेवलेल्या विड्याच्या पानांचे देठ तोडत नाहीत आणि पानवाल्यांकडच्या पानांचे देठ कापलेले असतात.

खायच्या पानांची वेल घरातल्या कुंडीत वाढते का? त्याची रोपं कुठे मिळतील?
शर्मिला,
या वेलाची एक फांदी कापुन लावावी लागते, मळे असलेल्या गावातुन किंवा घरी लावलेल्यांच्याकडुन मिळु शकेल,पण नाजुक असल्यामुळे खुप जपुन आणाव लागेल,याला खुप ऊन चालत नाही.
दिवाळीत मी ५-६ रोपे आणली पण शेजार्‍यांनी लगेच लावली नाहीत्,नाही जगली