निसर्गाच्या गप्पा-१

माधव या टोपली कारवी चे नाव आम्हाला माहीत नव्हते. साधना आणि पंकज ने त्याला मेंढी असे नाव दिले. अंबोलीला कावळेसाद पाँइटवर दिसले होते. फूललेली कारवी मी अजूनही बघितलेली नाही. तिची उमलण्याची वर्षे आणि माझी नेहमीच चूकामूक होते.
ठाण्याला त्या ठिकाणी अनेक दुर्मिळ भाज्या विकायला असतात. त्या भाज्यांचे रसिक ठाण्यात आहेत, ही अभिमानाची गोष्ट आहे.

माय गॉड, माधव ही टोपली कारवी कुठे मिळाली तुम्हाला?? आमच्या गावी ही भरपुर येते. मी फक्त त्या परिसरातच पाहिलीय. याला गावी मेंढी गवत म्हणतात कारण लांबुन पाहिल्यास हिरव्या मेंढ्यांचे कळप बसलेत असा भास होतो. दिनेशना या आंबोलीभेटीत आम्ही दाखवली तेव्हा तेही खुप खुष झाले पाहुन. या झाडाला फुले आलेली मात्र मी अजुन कधी पाहिली नाहीत. एकाच खोडापासुन निघालेल्या अनेक गोलाकार फांद्या असे याचे वर्णन करता येईल. उन्हाळ्यात सुकुन गेल्यावर फक्त काड्या शिल्लक राहतात आणि पावसाळ्यात परत पानावर येतात.

तसेच आपल्याकडे एक पपनस (पोपनस) नावाच झाड होत ते आठवतय का तुला? संत्र /मोसंब या जातीतील होत.

पपनस मुंबईलाही मिळते आता. यावर्षी गणपतीत ५० रुपयांना एक मिळाले, दरवर्षी किंमत वरवर जातेय. पण वाडीच्या पपनसाची चव नाही याला. यालाच इंग्रजीत ग्रेपफृट म्हणतात बहुतेक. वाडीला याला तोरंजन म्हणायचे.

मुंबैला मिळणारी पपनस कधीच गोड निघत नाहीत. खूपदा कडूच निघतात. आता आणणेच सोडून दिलय आम्ही.

पण वाडीच्या पपनसाची चव नाही याला. >> १००% अनुमोदन!

पपनस चा रंग पण काय सुंदर दिसतो. ते सोलताना आधी साल हाताने वेगळे काढून, हात स्वच्छ धुवून मगच पपनस सोलले पाहिजे, नाहीतर हमखास कडू लागते. गोव्यात गणपतिच्या माटोळीला ते हवेच.
पण गेपफ्रूट वेगळे. त्याचा रस बराच कडू लागतो.

आज अगदी नेटाने बसून जूने फोटो शोधले. त्यातल्य निवडक रानमेव्याचे फोटो देतोय इथे. कदाचित माझी नावे चुकली असतील.
मी ज्या काळात हे फोटो काढले त्या काळात हा सर्व मेवा माझ्या भटकंतीच्या क्षेत्रात मुबलक उपलब्ध होता. म्हणुन मी नीट लक्ष देऊन फोटो काढले नव्हते. आज मात्र ते सगळे आठवतेय.
पण आठवणींइतके फोटो स्पष्ट नाहीत. मी हे फोटो क्रॉप केले नाहीत कारण जिथे शक्य आहे तिथे झाडापानांची कल्पना द्यायची होती.

हे आहेत हाशाळे. गोव्यात मिळतात्.रुप रातांब्यासारखे असले तरी आकार बराच छोटा. चवीला गोड लागतात, आत जर कदक बिया असतात.

हे आहेत हिरडे, आंबा घाट, दाजीपूर, राधानगरी, अंबोली ला मुबलक आहेत. हरितकी चूर्ण, गंधर्व हरितकी, हवाबाण हरडे हि यापासून केलेली औषधे. त्रिफळा चूर्णात हा असतो. ज्या घरी आई नाही, त्या घरातील मूलांची काळजी हिरडा घेतो, अशी याची महानता वर्णन केलेली आहे. चामडे कमावण्याच्या कामी याचा उपयोग होतो.
चवीला अत्यंत तूरट, पण मला तसाच खायला आवडतो.

हि आहेत अंबोलीची जांभळे. आकाराने अगदी लहान पण चवीला अप्रतिम. कितीहि खाल्ली तरी समाधान होत नाही,

हे आहेत रातांबे, कोकम, आमसूल यापासूनच बनवतात. अमृत कोकम हे अप्रतिम चवीचे सरबत यापासून बनवतात. पायांच्या भेगांवर लावायचे कोकम तेल म्हणजेच मूटियाल यापासून बनवतात. हे तेल खाता येते. आणि सामान्य तपमानाला ते घट्ट असते. आगळ पण याचेच बनते.
वरची साल काढली की आत पांढर्‍या गरात बिया असतात. पुर्ण पिकलेल्या रातांब्यातला गर गोड असतो, पण तो दाताला अजिबात न लावता गिळायचा असतो.

या आहेत नेर्ल्या. ठराविक दिवसात कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या देवळाबाहेर मिळतात (तिथे जे काय काय मिळते, ते दगडू बाळा भोसलेच्या पेढ्यांइतकेच अप्रतिम असते) याचा वेल असतो. रंग बघता आहातच.
आकार जेमतेम दिड सेमी. चव अप्रतिम. आंबट गोड या वर्णाच्याही पलिकडची..

हि आहेत तोरणं. आता बाजारातही क्वचित दिसतात. पुर्वी वसईला पण याची झुडुपे होती. चव पिठूळ गोड.
आकाराने करवंदापेक्षाही लहान. पण झाडावरुन तोडल्यावर थोड्याच वेळात खराब व्हायला लागतात.
हे झाड मला आणि गिरिराजला गोव्यातल्या डिचोलीमधे दिसले होते. हि तोरण इतक्या ताज्या रुपात मी कधी बघितलीच नव्हती, त्यामूळे मलाही खात्री नव्हती. पण खाल्ल्यावर मात्र खात्री पटली.

हि आहेत रानद्राक्षं. हिरव्या, पिवळ्या आणि लाल रंगात हि दिसतात. फोटोत दिसताहेत ती मात्र याची पाने नाहीत. हि फळे लागतात त्यावेळी वेलावर पाने नसतात. पण सावधान, हि फळे कितीही आकर्षक दिसली, तरी खाण्याजोगी नाहीत.

हि आहेत वेली करवंद किंवा साधनाच्या भाषेत रेडे करवंद. याचा खूप मोठा वेल असतो. साधी करवंदे कशी दिसतात ते माहित आहेच त्याचे झुडुपही अनेकजणांनी बघितलेले असते. पण हा वेल मात्र डोक्यावर असतो. तो नीट बघितला तरच दिसतो. हा फोटो जरा लहानच आहे.

पण जर नीट बघत चाललो तर हा वेल दिसू शकतो. तशी हि करवंद आकाराने जरा मोठीच असतात आणि चवीला खूपच गोड असतात. गिरिराजसारखा सांगेन त्या झाडावर चढून मला हवी ती फळे काढून देणारा मित्र सोबत असेल, तर माझी चंगळ होणारच ना !!

तर दोस्तानो, हा रानमेवा. तरी यात जगमं, अळू, काजूची बोंडे नाहीतच..

प्रज्ञा १२३, माझा १७.१२.१०(४) चा प्रतिसाद वाचलास नाही का? त्यात आपल्या बालपणीच्या काही आठवणी लिहील्या आहेत.
--पण पांगार्‍याच्या बिया आणि त्यांचे चटके अजूनही आठवतायत. (दिलेले आणि घेतलेले.) तसेच शेवरीचा कापूसही आठवतो.
--तसेच आपल्याकडे एक पपनस (पोपनस) नावाच झाड होत ते आठवतय का तुला? संत्र /मोसंब या जातीतील होत.
--लाल गुंजांचही झाड होत. काय छान दिसायच्या त्या? अंडाकॄती आकार, पाऊण भाग लाल आणि पाव भाग काळा. त्यात पण छोटयाशा डोळ्याचा आकार. आताही २ गुंजा माझ्याकडे आहेत.
--भुई चाफ्याचा वास व फूल दोन्ही मस्तच.
--काजूच्या रुजलेल्या बियाची आठवण(द्विदल)येते. चव अजूनही तोंडात आहे.
--कवठी चाफ्याच्या फुलांची तर लयलूट होती.
>>>>>>>>शोभा१२३ हे एवढे आनंदमयी दिवस विसरण कसं शक्य आहे? फक्त मध्यंतरी थोड्या काळासाठी विस्मर्णात गेलं होत. पण जागु च्या ह्या धाग्यामुळे परत सर्व लख्ख आठवायला लागले.
दिनेशदा, रातांब्याचे हे सर्व प्रकार माझी आई करायचि, आम्हि लहान असल्याने(त्यावेळि) तिला मदत करायचो.

वा वा आज खुप छान माहीती ती रानद्राक्ष लहानपणी एकदोनदा खाल्लेली आहेत. खायला चांगली नाहीत पण एक दोन खायला हरकत नाही म्हटल्यावर खाल्ली
हिरडे, नेर्ल्या , तोरणं हे बघितलं नव्हतं कधी.

दिनेश आज तर खूपच छान माहिती आणि ती पण फोटोंसहीत मजा आली वाचायला.

पुर्ण पिकलेल्या रातांब्यातला गर गोड असतो, पण तो दाताला अजिबात न लावता गिळायचा असतो. >> असे का? त्या गराचे पन्हं करतात की!

हिरडे आणि नेरल्या पहिल्यांदा बघितले आज. त्या नेरल्या कसल्या मस्त दिसताहेत.

माधव, त्या गराचे पन्हे नाही, सरबत करतात. पण तो दाताला लागला तर दात पिवळेधम्मक होऊन जातात. तो पिवळा थर इतका चिकट असतो कि बरेच वेळा ब्रश केला तरच निघतो. तसा त्या सालातही चिकट पदार्थ असतोच.
मँगोस्टीन नावाचे फळ पण याच कूळातले. त्यातला गर जास्त गोड असतो, पण सालीचा काही उपयोग नसतो. आता हे फळ भारतात मिळायला लागले आहे.

माधव, एकदा पिकलेले रातांबे खाऊन बघा. दात एकदम गिच्च पिवळे होतात. गर मात्र मस्त लागतो.

दिनेश, तुमच्यामुळे ब-याच वर्षांनी मला नेरली खाता आली. आंबोलीला यांना नेरडा म्हणतात. आंबोलीची नेरली रंगाने अशीच असतात पण एवढी लहान नसतात. लहान मुलाच्या करंगळीएवढा आकार असतो त्यांचा. कच्ची असताना एकदम आंबट्ढोण पण पिकली की मस्तच एकदम. आंबोलीला ढवसा म्हणुन अजुन एक रानमेवा होता - बाहेरुन भगवा आणि आत त्याच रंगाचा गर आणि लांबट बिया. साधारण रातांब्यांसारखाच आकार पण तसा गोल नाही तर ओबडधोबड गोल. वरची ती भगवी सालही चांगली संत्र्याच्या सालीसारखी जाड, दातानेच ते आवरण तोडावे लागायचे. चव मात्र अतिशय सुरेख. जिथे माझे घर आहे, तिथेच आधी मिळायची ही ढवसा. आता समोरच्या जंगलात शोधायला हवीत.

साधना, कधी मिळाली तर जरुर या दोन्ही फळांचे फोटो काढ. कोकणात आटकं नावाचा पण एक रानमेवा मिळायचा, असे माझे वडील सांगायचे. पण त्यांनी देखील खूप वर्षात तो खाल्ला नव्हता. या फळांची मागणी करत राहिलो, तर कदचित परत मिळायला लागतील हि फळे.

यासंदर्भात मला सहज वाटले म्हणून लिहितो, कि टिव्हीवर जे भटकंतीचे वगैरे कार्यक्रम होतात त्यात कधी हा रानमेवा दाखवतच नाहीत. बस्तरमधल्या लाल मुंग्यांची चटणी मात्र आवर्जून दाखवतात.

यासंदर्भात मला सहज वाटले म्हणून लिहितो, कि टिव्हीवर जे भटकंतीचे वगैरे कार्यक्रम होतात त्यात कधी हा रानमेवा दाखवतच नाहीत

यांचा एक टिपिकल फॉर्मट आहे, जायचे कसे? पाहायचे काय? राहायचे कुठे? खायचे काय? झाला कार्यक्रम..... जर अभयारण्याची भटकंती असेल तर वन्यजीवन.... बाकी तिथल्या फ्लोरा आणि फौना बद्दल कोणाला काय पडलेय? आणि जे काही आहे तेही नष्ट होतंय आता.

माझे एक नातलग शिरोड्याला राहतात. तिथे कुठलातरी प्रकल्प येतोय त्यासाठी लाखांमध्ये पैसे देऊन जमिनी घेतल्या गेल्या. माझ्या नातलगांनी भांडण करुन कोर्टकचेरी करुन आपली जमीन आपल्याकडेच ठेवली. त्यांना पुर्ण गावाने मुर्ख ठरवले. आता तेच लोक यांच्याकडे येऊन कंपनीने आम्हाला न विचारता आमच्या शेतातुन रस्ता काढला, विहीर बुजवली इ.इ. गा-हाणी गातात, केल्या कृत्याचा कुठेतरी पश्चाताप दिसतो बोलण्यात. पण आता काहीच करु शकत नाही कोणीही. ज्यांनी पैसे घेतले त्यांना कंपनी आता दारातही उभी करुन घेत नाही. आज लोकांना रस्ता काढला, विहीरी बुजवल्या इत्यादी लगेच दिसणारे बदल दिसताहेत आणि त्यांचा जीव हळहळतोय. काही वर्षांनी पिकांवर परिणार होणार, मुलांच्या आरोग्यावर परिणाम होणार आणि हे सगळे unreversible आहे, तेव्हा काय करणार हे लोक?

नव्या मुंबईत विमानतळ जिथे विमानतळ होऊ घातलंय तिथे आज तिवरांचे जंगल आहे. तिथले लोक आम्हाला योग्य मोबदला मिळत नाही म्हणुन आंदोलन करताहेत. मोबदला मिळाला की ते गप्प बसतील. तिथली तिवरे गेली की अजुन २० वर्षांनी तिथल्या भागावर आणि आजुबाजुच्या मासेमारीवर जो परिणाम होणार त्याला कसे तोंड देणार लोक?? मोबदला घेऊन हे प्रश्न सुटणार आहेत का? पण आज प्रकल्पग्रस्त लोकांना मदत करणारे फक्त पैशांमध्ये मोबदला हेच अंतिम ध्येय समोर ठेऊन मदत करताहेत. कोकणात बरेच लोक पैशांसाठी नाही तर पर्यावरणासाठी विरोध करताहेत, पण पैसे देऊन तोही विरोध एके दिवशी दाबला जाईल.

साधना खरय तुझं हे बघ आजचीच बातमी
http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=123...

तिवरांबद्दल खूप लिहून झालेय, फक्त उजळणी करतो. हि झाडे खारट पाण्यात वाढतात. दिवसातून दोनदा त्यांना भरतीच्या पाण्यांचा सामना करावा लागतो. त्यामूळे त्यांच्या खोडाचा काही भाग, मूळासारखा पसरलेला असतो.
या जाळ्यांचे अनेक फायदे आहेत. दिवसातून दोनदा या जाळ्या समुद्राचे / खाडीचे पाणी घुसळतात, त्यामूळे एरवी समुद्रात जाईल असा कचरा, या जाळ्यात अडकतो.
दूसरे म्हणजे, या जाळ्यात मोठे मासे येत नाहीत त्यामूळे माश्यांना अंडी घालण्यासाठी आणि त्यांच्या पिल्लाना वाढण्यासाठी, हा भाग सुरक्षित असतो. या भागात काही झाडे इतकी खास असतात, कि त्यांचे लाकूड खूप मजबूत होते. व त्याचे अनेक उपयोग करता येतात.
हि जंगले तोडल्यास या सगळ्याला मूकावे लागेल.
सहारच्या आजूबाजूच्या झोपडपट्ट्यातील लोकांचे योग्य त्या ठिकाणी पूनर्वसन केले तर आहे तोच विमानतळ वाढवता येईल.

दिनेशदा.. तोंडाला पाणि सुटलं... मी तोरणं लहानपणी चिक्कार खाल्लीयत...

जागू, बांबूला हिंदीमधे बांस (त्यावरुनच बांसुरी ) किंवा बंश म्हणतात. त्याचा जो डोळा असतो, त्याच्या आजूबाजूला किंचीत असा क्षार दिसतो, तो वंशलोचन. तो सिलिकेटचा क्षार असतो. तो आयूर्वेदात वापरतात.
आपल्याकडे बांबूला फूलोरा आलेला दिसत नाही, पण साधारण ६० वर्षांनी, एका जातीचा सर्व बांबू फूलतो. आणि मरुन जातो. त्या फुलोर्‍यात तांदळासारखे दाणे असतात. ते खाता येतात. त्याची खीर करता येते.

पण बांबूचा फूलोरा आणि दुष्काळ यांचा संबंध आहे असे मानतात. तसेच या फुलोर्‍यानंतर उंदरांची प्रजा अतोनात वाढते.

बांबूच्या कोवळ्या कोंबात साइनाईड हे विषारी द्रव्य असते, हत्तीसारख्या प्राण्यांनी कोवळ्या कोंबाचा नाश करु नये, म्हणून ती निसर्गाची योजना आहे. हत्तीना ते माहीत असते म्हणून ते त्याच्या वाटेला जात नाहीत. पण माणूस मात्र ते कोंब (वासोते) खातोच. त्यातल्या साईनाईडचा अंश काढून टाकण्यासाठी, हे कोंब किमान २४ तास पाण्यात भिजत ठेवावे लागतात. बांबूची भाजी, लोणचे असे अनेक प्रकार करतात.

बांबू हे एक प्रकारचे गवतच आहे, तसेच ऊसही.

दिनेशदा,
छान माहिती !
धन्यवाद !
वरीलपैकी फक्त करवंदे आणि जांभळे तेवढी माहित आहेत, बाकी नेर्ल्या कोल्हापुरला गेलो की ट्राय करतो

शिवण (गंभारी) नावाचे एक झाड असते, त्याला पिवळी / चॉकलेटी फूले येतात. त्याचे मूळ दशमूरारिष्ट मधे वापरतात, त्यालाही फळे येतात. पण ती नसावीत.

मला चक्क मुंबईत बांबूचा फूलोरा बघायला मिळाला होता. फोर्ट युनिव्हर्सिटीच्या आवारात फूलला होता तो. फोटो असणार इथे. पण ते कौतूक माझ्याशिवाय कुणालाच नव्हतं, तिथे.

तसे ते तिथे असणार्‍या अतिदुर्मिळ उर्वशीचेही नव्हते, म्हणून तर ती आता नष्ट झालीय.

जागू, याच बांबूंपासून दर दिवाळीत माझा भाऊ मोठ्ठे मोठ्ठे आकाशकंदील बनवायाचा. कधी चांदणि, कधी विमान तर कधी खरा (पूर्वीचा)आकाशकंदीलचा आकार आहे ना तसा आकाशकंदील. आम्ही तेव्हा लिंबूटिंबू म्हणून त्याला मदत करायचो.
एकदा तर त्याने त्याची बासरी बनवली होती. तसेच एक खेळणे बनविले होते. त्याचा आकार पिचकारीसारखा होता. फक्त त्याचा दट्ट्या वेगळा होता. तसेच पिचकारीच्या तळाला एक भोक ठेवले होते. त्या पिचकारीत तळाला करांद्याच्या पानांचा (कुंपणावर असलेली एक वेल.) गोळा घालून पिचकारीत दट्ट्या घालून जोरात आपटल्यावर ठ्ठो .. असा मोठ्ठा आवाज यायचा.
जागू, हा धागा चालू केल्याबद्द्ल धन्यवाद!!!!!!!!!

बांबूत जेवण शिजवताही येते. केरळकडे पुट्टू नावाचा एक प्रकार बांबू मधेच करतात. पण बांबूचा खरा वापर करतात तो आपल्या ईशान्य भारतात आणि चीनमधे.
वर्षू चे इकडे लक्ष गेले तर बरेच काही लिहू शकेल ती.

वारा आला की बांबूच्या बेटातून शिट्टी एकू येते. त्याचा आवाज फार छान असतो.

एक खेळणे बनविले होते. त्याचा आकार पिचकारीसारखा होता. फक्त त्याचा दट्ट्या वेगळा होता. तसेच पिचकारीच्या तळाला एक भोक ठेवले होते. त्या पिचकारीत तळाला करांद्याच्या पानांचा (कुंपणावर असलेली एक वेल.) गोळा घालून पिचकारीत दट्ट्या घालून जोरात आपटल्यावर ठ्ठो .. असा मोठ्ठा आवाज यायचा. >> शोभा १२३, त्यालाच कटकं म्हणतात ना? साधारण वाटाण्यासारखा गोळा असतो पण कपड्यावर वाईट डाग पडतात त्याचे .

हे वर उल्लेखलेले खेळणे - मी वाडीला असताना खेळलेय याने.. आता त्याचे नावही विसरले.

शोभा / आस, कुठे बघितले हे खेळणे ? माझ्या आईच्या लहानपणी अशी पिचकारी बनवायची असे ती म्हणते. (आई कोल्हापूरजवळच्या मलकापूरची ) तिथे बांबूला चिवारी, किंवा चिवं म्हणतात. मी पण एकदा मामाकडे हट्ट करुन अशा पिचकार्‍या बनवून घेतल्या होत्या.

कधी कधी काही किटक बांबूना भोक पाडतात. त्यातून वारा गेला कि, बासुरीसारखा आवाज येतो. कदचित बासरीचा शोध असाच लागला असेल (कमळाच्या पानावर पडणार्‍या पावसाच्या थेंबाच्या आवाजाने, स्वती ऋषींना मृदुंगाची कल्पना सूचली होती, असे म्हणतात.)

बांबूच्या खोडात कधी कधी पाण्याचा साठा पण असू शकतो. बांबूवर हाताने टिचक्या मारुन जाणकारांना आत पाणी आहे कि नाही ते ओळखता येते.

आपल्याकडे तिलारी घाटात खूप बांबूची बने दिसली होती.