निसर्गाच्या गप्पा-१

कोलकात्याजवळ पण एक मोठा वटवृक्ष असल्याचे वाचले होते. कुठल्यातरी हिंदी गाण्याचे शूंटींग त्या झाडाच्या परिसरात झाले होते (बहुतेक फिरोझ खान होता.)
दिपा मेहता च्या वॉटर मधे पण असेच एक झाड आहे. पण ते केरळमधले असावे.

माधव, त्या फूलांचे नाव मलाही माहीत नाही. (कदाचित ललिता ला माहित असेल !!) यात दोन रंग दिसले एक पांढरट गुलाबी आणि दुसरा हा. आता त्या क्षेत्रातले तज्ञ जवळ जवळ नवनिर्मिती करु शकतात, असे आजकालची फूले बघून वाटते.

त्या गाण्यात सावरीची बोंडे फूटून उडणारा कापूस मस्त टिपलाय
ते गाणे मी पाहिलेय. कोणीतरी दोरी बांधुन झाड हलवतेय असे मला नेहमी वाटते.
मला वाटते तुमच्या रंगीबेरंगीवर तुम्ही वाघूळफुलांविषयी लिहिलेय. मला कुठेतरी पाहिल्यासारखे वाटत होते.

हो साधना मी लिहिले होते त्या फूलांबद्दल.
सावरीचा कापूस पाण्यात भिजत / कूजत नाही म्हणून लाईफ जॅकेट मधे वापरतात.
आपल्या साध्या कापसाच्या बिया (सरकी) पण खातात. त्याचे सत्व काढून खीर करतात. त्याचे तेल पण निघते.
हे कापसाचे तंतू म्हणजे बियांचे पंखच असतात. त्यामूळे त्या दूरवर उडत जाऊ शकतात.

वात विकारावर निगडी गुणकारी आहेच. पण डोक्यात पाने माळायचा संकेत खरेच चांगला आहे, एकतर या पानांना सुगंध असतो, शिवाय अशाने झाडाची ओळखही राहते.

हे घ्या माझ्या घरची नागवेलीची पानः

मला शेवंती, गुलबक्षी, बुचाच्या फुलांची वेणी करता येते, पण माझ्या घराजवळ ही फुलचं सहज सापडत नाहीत. मात्र वसईला घरी गेले की हौस पुरवुन घेते.

जागु,
मी गावाकडे याला निर्गुडी असही ऐकलयं...
लहानपणी शेताच्या बांधावर खुप झुडुपवजा झाडे होती, धनगर त्याचा पाला तोडुन मेंढरांना नेहमी खायला घालायची ,ती आवडीने खात होती !

स्निग्धा,
ही वरील वेल अगदी खाऊच्या पानाच्या (नागवेली) वेलीसारखीच दिसते

निगडी (वनई) च्या पानांचा धूर केल्यास डास हमखास पळून जातात..... विशेषतः गुरांच्या गोठ्यात असा धूर फार उपयुक्त ठरतो.

अनिल... ते खायचेच पान आहे. फक्त तुम्ही दोघे वेगवेगळ्या नावाने हाक मारताय त्याला
निगडीला कोकणातही निर्गुंडी म्हणतात. इथे बेलापुरलाही भरपुर आहे निर्गुंडी.

काटेसावरीच्या कापसाला एक चमक असते, जी आपल्या साध्या कापसाला नसते. माझ्या कॉलनीत साध्या कापसाचेही एक झुडुप होते. मी सुरवातीचे दोनचार वर्षे त्याला फुलताना पाहिले होते. कदाचित त्याच्या बिया खाली पडुन दरवर्षी नविन रोप तयार होत असेल. पावसाळा संपला की म्युनिसिपाल्टीला झाडे छाटायचा मुड येतो, रस्त्याच्या कडेला उगवलेली रोपे उपटण्यासाठी खास माणसे नेमतात. या सगळ्या भानगडीत गेले बिचारे ते कापसाचे रोप. सावरीने मात्र स्वत्:च्या अंगावर काटे फुलवुन स्वतःला असल्या गाढवांपासुन जपलेय.

स्निग्धा, पुढच्या वेळेस हौस पुरवताना विडिओ करुन इथे टाक. काही वर्षांनी अशा वेण्या घालायचे हेही कोणाला माहित नसणार.

अखी, मी गुलाबाच्या फोटोत ओळखली होतीच. पण हि पाने जरा तिखट लागतात.

आम्हीसुद्ध लहानपणी सावरीचा कापूस, पांगार्‍याच्या बिया ह्याच्याबरोबर खुप खेळायचो. परत एकदा लहानपणीच्या सुखद आठ्वणीत फिरवून आणल्याबद्द्ल आभार.

काटेसावरीचा फोटो असेल तर टाकणार का?

निगडी ची पानं इथे बघितल्यावर आठवलं.
काही दिवसांपुर्वी मी विचारलेलं -
नाईची पानं आणि निर्गुंडीची पानं म्हणजे काय आणि कशी दिसतात?
यांना बोली भाषेत काही वेगळे शब्द आहेत का?

दुकानात यांची पुड , चुर्ण असं काही मिळतं का?
त्यापैकी निर्गुंडी मिळाली. आता "नाई" म्हणजे काय?

आणि माक्याच्या पानांचा फोटो आहे का कुणाकडे?

पण हि पाने जरा तिखट लागतात

दिनेश, माझ्या दोन्ही शेजा-यांकडे ही वेल आहे. माझ्याकडेही होती (माझ्याकडुन त्यांनी नेली) पण एवढी पसरायला लागली की रिनोवेशन करताना शेवटी काढुन टाकली. त्यात तिच्या मुळांना भिंतींचा आधार घ्यायला आवडते (आयव्ही सारखे). आणि मग वेल काढली की भिंतीवर नक्षी उमटते

खायच्या पानात पण प्रकार आहे ना भरपुर? अनिल म्हणतोय ती पानमळ्यातली पाने रंगाने फिकट, रुंदीला थोडी कमी पण लांबट असतात. बाहेर पानवाल्याकडे जास्त करुन तीच पाने मिळतात. गावी गेले की मी तीच पाने खाते. पण माझ्याकडे वर फोटो आहे ती होती. ती हार्टशेपसारखी गोल असतात आणि जून झाल्यावर हिरवट काळसर अशी होतात.

(मला आयव्ही खुप आवडते. गावी बेडरुमच्या भिंतीवर बाहेरुन आयव्ही चढवायचा बेत आहे थंड हवेत छान होईल असे मला वाटते, वनस्पतीतज्ज्ञांचे काय मत आहे यावर ? )

हिची पाने कोवळी असताना तिखट असतात. मी एकदा कोवळे म्हणजे चांगले असा विचार करुन एक पान नुसतेच खाल्लेले आणि तोंड चांगलेच भाजुन निघालेले आतुन पण जून झालेली पाने चांगली लागतात.

मीही आता शेजा-याकडुन थोडा वेल आणुन लावते माझ्याकडे.

काटेसावरीचा फोटो असेल तर टाकणार का?

आज टाकते रात्री. पण सध्या तिच्यात बघण्यासारखे काही नाहीय.,..... थोडीफार पाने आहेत जी आज-उद्या कधीही गळतील अशी अवस्था आहे. अजुन थोड्या दिवसांनी कुठेतरी एक पान आणि त्याआड दडलेला कळा दिसेल आणि लगेच चार-पाच दिवसांत झाड कळ्यांनी भरेल. मग फुले... डार्क गुलाबी फुलांनी झाड डवरेल आणि खाली सडा पडायला लागेल.

(भन्नाट कल्पना आली डोक्यात. आजपासुन रोज फोटो घेते झाडाचा. माझ्या आजुबाजुला भरपुर आहेत. आणि कसकसे बदल होत जातात ते पाहते.)

साधना नक्की कर. फोटो अ डे प्रोजेक्ट PAD म्हणतात त्याला
मला बघायचय कारण ठाण्याला घरासमोर खुप झाडं होती त्यांना पांढरट पिवळसर फुलं यायची आणि उन्हाळ्यात बोंड येऊन ती फुटुन कापुस उडायचा सगळीकडे. ती काटेसावर होती की दुसर काही ते माहिती करुन घ्यायचय.

धन्यवाद जागू.

आता नाईच्या पानांची वाट बघतेय.

जागू खुप मोठ्ठी झाडं होती. आता फारशी राहीली नाहीयेत. ती मला काटेसावरच वाटायची पण इथे सगळ्यांनी गुलाबी लाल फुलं असं लिहिल्यावर मला कळत नाहीये ती झाडं कुठली ते.
कापसाचं झुडुप माहीतेय, बघितलं आहे.

बकुळीच्या फुलांसाठी ताडाच्या पातीचा बारीक धागा किंवा अमरवेलही घ्यायचे आधी ओवायला

कोकणात नारळाच्या पानाचा अगदी बारिक असा लांब दोरा काढतात. आणि त्याच्यात ओवतात. (असले काहीतरी लिहायला लागले की धावत वाडीला जावेसे वाटते )

नारळाच्या पानाचे असे बारिक दोरे करुन त्याच्यातच इतर फुलांचेही वळेसार बनवतात... नारळाला कल्पवृक्ष असे उगाच म्हणत नाहीत. त्याचा एकही भाग वाया जात नाही. झाड वठल्यावर त्याचे ते प्रचंड मुळ आतुन पोखरुन त्याचा मोठा रांजण बनवुन आत वर्षभरासाठीच्या मिठातल्या कै-या ठेवलेल्याही मी पाहिल्यात.

सावली त्या झाडाला अंगभर (खोडापासुन फांदीपर्यंत) अगदी घनदाट काटे होते का??? असे असेल तर मग ते काटेसावरच. थोडी वेगळी जात असेल कदाचित. अशा कित्येक जाती आपण नष्ट केल्यात आता

अजुन एक झाड आहे, मेक्सिकन सिल्वर कॉटन असे काहीतरी नाव आहे. (माझ्याकडे नाव लिहिलेले आहे, घरी जाऊन पाहुन सांगते) याचे वैशिष्ट्य म्हणजे झाड अगदी २० फुट आकाशात गेले तरी बुंधा मात्र हिरवाकंचच राहतो. बुंधा फारसा जाड नसतो, साधारण फुटभर व्यास असतो (काटेसावरीपेक्षा थोडा कमी). झाड अगदी सरळसोट वाढते. या झाडाला हिरवट पिवळसर पांढरी फुले येतात आणि मग कापसाची मोठ्ठी बोंडे येतात. नव्या मुबईत कुठेही पाहिले नाही पण मुंबईत खुप आहेत ही झाडे.

साधना, नागवेलीची म्हणजे खाऊच्या पानांची कोवळी असतानाची चव तिखटच असते. माझ्या काकूकडे मघई पानांची वेल होती. रिनोव्हेशनमध्ये गेली बिचारी! पण त्याच्या पानांचा तिखटपणा जायला काकू त्या पानांना काही तास एखाद्या तसराळ्यात पाणी घेऊन त्यात बुडवून ठेवायची. (पानाच्या ठेल्यावर बादलीत बुडवलेली असतात बघ ही पाने!) मग त्यांचा तिखटपणा जरा कमी व्हायचा. बादवे ह्या खाऊच्या ताज्या पानांची भजीही अप्रतिम लागतात. एकदा ट्राय करूनच बघ! तसेच गुळवेलीच्या पानांचीही भजी करून मस्त लागतात.

सावली म्हणतेय ते पांढरट पिवळ्या फूलांचे सावरीचे झाड दुर्मिळ आहे. असेल अजून तर बघायला पाहिजे.
पण बुंधा ताठ व हिरवा हे वर्णन सप्तपर्णीचे आहे. याच्या परागकणांमूळे दमेकर्‍यांना त्रास होतो. यालाच स्लेट ट्री म्हणतात कारण पाटीची चौकट याच्या लाकडाची केलेली असते तसेच याला सैतानाचे झाडही म्हणतात.
खाउच्या पानात सारण भरुन (हिरवे मटार ) त्याचे समोसे करुनही तळतात.

मघईच्या पानांना तिखटपणा जवळपास नसतो ना? म्हणजे मी जेंव्हा नुसते खाऊन बघितले होते (एकदाच) तेंव्हा मला तरी जाणवला नव्हता. कलकत्ता पान बरेच तिखट लागते.

सुरंगीचा गजरा सुईनेच करावा लागतो. >> जागू गोव्याच्या देवळांत ही फुले केळीच्या सोपात ओवतात. देवीला सूत वापरून केलेले हार चालत नाहीत. ते केळीचे सोप सुईत ओवले जात नाहीत पण तिथल्या बायका इतक्या पटापट त्यांचे हार / गजरे बनवतात की थक्क व्हायला होते. आमच्या देवीच्या देवळात आम्ही गेलो की तिथली बाई आई, काकूकरता करता कोरांटीचा गजरा घेउन येते. फुलापेक्षा त्याची गुंफणच सुंदर दिसते.

माधव, त्या पानांचा तिखटपणा मला तरी जाणवायचा. कलकत्ता पाने तर अजूनच तिखट.... तोंड पोळतं जाम नुस्तं खायला गेलात तर! वर अखीने दिलेल्या फोटोसारखा खाऊच्या पानांचा वेल आमच्याकडेही होता, पण टिकला नाही.