लेकुरवाळा फणस

Submitted by मनीमोहोर on 6 May, 2016 - 10:52

"कुटुंब वत्सल उभा फणस हा कटि खांद्यावर घेऊन बाळे" अशा कवितांमधुन किंवा "भटो भटो कुठे गेला होतात" या सारख्या बडबड गीतां मधुनच भेटणारा फणस कोकणात मात्र आपल्याला पावला पावलाला भेटतो. आंबा हा कोकणचा राजा आहे आणि फणस आहे त्या राजाचा सरदार.

From mayboli

From mayboli

फणसाच झाड वाढत खुप उंच पण त्या मानाने त्याचा विस्तार कमी असतो. पानं असतात डार्क हिरवी आणि गळतात ही एकेक करुन, त्यामुळे झाड नेहमी हिरव दिसत. कायम सावली देत. पानांचे मुलाना खेळ म्हणून बैल आणि गाड्या ही करतात. या झाडाला भरपुर आयुष्य असत. आमची काही झाड माझ्या आजे सासर्‍यानी लावलेली आहेत आणि आजोबानी लावलेल्या झाडांची फळं नातवंडच नाही तर पंतवंड ही चाखत आहेत.

फणसाला फुल असं येतच नाही . साधारण डिसेंबर महिन्यात खोडाला डायरेक्ट छोटे छोटे फणसच लटकलेले दिसतात. साधारण फेव्रुवारी मार्च मध्ये फणस तयार व्हायला सुरवात होते. फणसाचे काटे रुंदावणे ही फणस तयार झाल्याची खुण आहे. फणस झाडावरुन खाली उतरविणे मोठ्या जोखमीचे काम आहे. प्रथम फणस सुंभानी बांधला जातो , नंतर एका हातात सुंभ धरुन दुसर्या हाताने डेख तोडतात आणि मग हळुहळु सुंभ आणि फणस खाली सोडतात. काही अति उंचीवरचे आणि फांदीच्या टोकावरचे फणस तर आम्ही उतरवत ही नाही. फणसांवरुन हात फिरवायला मला फार आवडत. काटे थोडे टोचतात हाताला पण थेट अॅक्युप्रेशरचा फील येतो. खाली उतरवलेल्या फणसाचा पिकुन चार पाच दिवसात घमघमाट सुटतो. तसेच त्यावर हलक्या हाताने थाप मारली तर एक वेगळाच आवाज येतो. आमच्या कडे सीझनचा पहिला फणस अगदी समारंभाने कापला जातो. न्याहारी झाली की सगळे जण गोल बसतात गरे खायला. एवढे मोठे बेंगरुळ आकाराचे जरा ही रंग रुप नसलेले फळ पण कापला की आतले सोनेरी रंगाचे, बोटभर लांबीचे, चारखंडाच्या कोंदणात बसविलेले गरे पाहुनच डोळे आणि मन तृप्त होते . त्या गोड, खुसखुशीत आत अगदी लहानशी आठळी असलेल्या गर्‍यांवर ताव मारतात सगळे. ज्या गड्याने फणस उतरविण्याचे अतिशय जोखमीचे काम केलेले असते त्याला ही आवर्जुन दिले जातात गरे

हापुसच्या सगळ्या झाडांच्या फळांची चव एक सारखीच असते पण फणसाची चव मात्र झाडागणीक बदलते. आमच्याकडे प्रत्येक फणसाला त्याच्या गर्‍याच्या रंग, रुप, चवीनुसार नाव दिली गेली आहेत. जसे थोरफळ्या - मोठे गरे असलेला, लोण्या - अगदी मऊ गरी असलेला , अमृत्या- अतिशय गोड गरे असलेला , लसण्या- लसणाच्या आकाराचे बारीक बारीक गरे असलेला , इरसाल.. इ इ..... इरसाल काप्याचे गरे तर गोड, खुसखुशीत सोनेरी रंगाचे असतातच पण याची चारखंड ही गोड असतात. हा फणस सगळ्या पंचक्रोशीत प्रसिद्ध आहे थोड विषयांतर आहे पण सांगतेच. माझ्या एका सासर्‍यांना मराठी साहित्याची खुप आवड होती . त्यावेळचे प्रसिदध साहित्यिक मान. न. चिं केळकर हे त्यांच दैवत होत . त्यांच गाव ही आमच्या पंचक्रोशीतलच . आमच्या इरसाल काप्याचे गरे त्यांना फार आवडत असत . दरवर्षी न चुकता माझे सासरे जिवाचा आटापिटा करुन हा फणस न. चि केळकरांपर्यंत पर्यंत पोचवत असतच.

कापा आणि बरका अशा दोन जाती असतात कोकणात फणसाच्या. वरुन दिसायला जरी हे दोन्ही फणस सारखे दिसत असले तरी बाकी सगळ्यात त्यांच्यात खूप फरक आहे. काप्याचे खुसखुशीत असतात , तर बरक्याघे हातातुन निसाटणारे थोडेसे गुळगुळीत पण गोड आणि अतिशय रसाळ. बरका फणस खाण्याच एक तंत्र आहे जे आमच्या मुलांना लहानपणीच शिकवले जाते. बरका फणस हाताने ही कापता येतो, कापा कापायला मात्र विळी किंवा कोयती लागतेच. काप्या फणसातल्या आठळ्या अगदी छोट्या असतात तर बरक्यातल्या असतात खुप मोठ्या

कोवळ्या आणि लहान फणसाला म्हणजे ज्यात अजिबात गरे नसतात अशाला " कुयरी " असं म्हणतात कोकणात. अशा फणसाची वालाचे दाणे आणि भरपुर खोबर घालुन केलेली भाजी आमच्याकडे सर्वांना आवडतेच पण गर्‍या गोट्याची म्हणजे कोवळे गरे आणि शेंगदाण्यासारख्या कोवळ्या आठळ्या असलेल्या फणसाची भाजी म्हणजे मेजवानीच वाटते. पिकल्या फणसाचे गरे घालुन केलेली गोडसर कढी ही करतो आम्ही उन्हाळ्यात . फणसाच सांदण हा खास कोकणी पदार्थ. फणसाच्या रसात थोडा गुळ आणि तांवुळाच्या कण्या घालुन सरसरीत भिजवायच आणी नंतर ते वाटीत घालुन मोदकपात्रात वाफवायच . खाताना बरोबर दुध किंवा तुप आणि आंब्याच लोणच . मुंबईच्या चाकरमान्यांसाठी आणि खास पाहुण्यांसाठी केली जातातच ही सांदण कोकणची खासीयत म्हणुन. फणसाच्या पानांचे चोया टोचुन सामोसे करायचे ज्याला आम्ही "खोले" म्हणतो, त्यात ही सांदण केली जातात कधी कधी. ह्याना फणसाच्या पानांचा सुरेख स्वाद लागतो. फणसाचा रस आणि साखर याचे उन्हात पाच सहा दिवस थरावर थर घालायचे आणि मग कडकडीत वाळवायचे की झाली फणस पोळी. उन्हाळ्यात आमच अंगण यांनीच भरलेल असत. कच्च्या फणसाचे खोबरेल तेलात तळलेले काप म्हणजेच तळलेले गरे अतिशय टेस्टी लागतात, कितीही खाल्ले तरी कमीच वाटतात. रेसिपी एका ओळीत लिहुन झाली तरी याचा फार उटारेटा आहे. आधी कच्चा फणस फोडायचा त्याच्या मोठ्या फोडी करायच्या , खालची पाठ काढायची मग गरे काढायचे त्यातली आठ ळी काढुन ते उभे लांबट चिरायचे आणि अणि मग खोबरेल तेलात तळायचे .... दुपारच्या वेळी कामवाल्याना हाताशी घेऊनच हे करावे लागतात. तळताना खोबरेल तेलाचा आणि गर्‍यांचा वास घमगमतो. त्या वासाने खळ्यात खेळणारी मुलं मागीलदारी गोळा होतात. आमची नजर चुकवुन सारखा डल्ला मारत असतात गर्‍यांवर.
गरे तळताना

From mayboli

तळलेले गरे

From mayboli

फणसाच्या आठळीला कोंब फुटणे हे पाऊस जवळ आल्याचे लक्ष्ण मानले जाते आठळ्या ही खायला मस्त लागतात. . आम्ही त्यातल्या त्यात मोठया आठळ्या धुवुन वाळवुन त्यांना थोडी माती फासुन जमीनीत एक उथळ खड्डा करुन त्यात ठेवुन देतो. अशा आठळ्या चार सहा महीने मस्त टिकतात. कधी अळुच्या भाजीत कधी आमटीत तर कधी उकडुन मीठ लावुन ही खाता येतात. पण आठळ्या खाण्याची खरी मजा पावसाची झड बसुन हवेत गारवा आला की त्या पाणचुलीच्या विस्तवात भाजुन खाण्यात आहे.

कधी झाड जीर्ण झालयं म्हणून किंवा कधी वार्‍या वादळामुळे एखादा फणस पडल्याचा गावाहुन फोन येतो . खूप वाईट वाटत . त्यानंतर जेव्हा गावाला जाण होत तेव्हा ती उजाड ओसाड जागा प्रत्यक्ष बघताना तर मनात कालवत अक्षरशः . एवढी जुनी झाडं बघता बघता नजरेआड होताना बघणं अतिशय क्लेशदायक असत. पण इलाज नसतो. जागा भरुन काढण्यासाठी तिथे एखाद नवीन झाड ही लावलेले असत तरी ही ती जागा उजाडच भासते... गप्पा मारता मारता जाऊबाई त्या फणसापासून तयार केलेला एखादा नवीन पोळ्पाट अथवा एखाद स्टुल किंवा फडताळ दाखवतात त्या पोळपाटावरुन जरा जास्तच मायेने हात फिरवला जातो मग थोडासा तरी दिलासा मिळतो.... फणसाचं ला़कूड चांगल मजबूत समजल जातं आणि आमच्या घराचा मुख्य वासा असाच आमच्याच एका फणसाचा आहे..... अशा तर्‍हेने फणस आमच्या घराचा कायमस्वरुपी आधार बनला आहे.....

शब्दखुणा: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

नेहेमीसारखेच अप्रतीम लिहीलेस.:स्मित: आम्हा देशावरच्या माणसाना फणस पुण्यात आल्यावरच खायला मिळायचा आणी मिळतो. अहाहा! अतीशय रोचक वर्णन आहे. पिकलेल्या फणसाचे गरे आता मिळतीलच, पण त्या आधी नीर फणसाचे कापं आणी फणसाची भाजी हा पण आवडता प्रकार. हायला, कोकणी लोकांचा मला जाम हेवा वाटु लागलाय आता.:फिदी::दिवा: ( चांगल्या पद्धतीने हेवा बरकां)

सुरेख लेख.तुमच्या लेखाने लहानपणच्या आठवणी जाग्या झाल्या.
लहानपणी फणस खूप खाल्ले.कुयरीची भाजी इतकी आवडत नाही,पण गर्‍यागोट्यांची भाजी एकदम आवडती.
इथे मुंबईत आमच्या बाजूला मिळतात ते दक्षिणेकडून येणारे फणस!

खुप सुंदर लेख. फणस माझ्याही आवडता. भारताबाहेरही जिथे जिथे आणि जेव्हा संधी मिळाली, तेव्हा मी खाल्लाय तो.

.. या इंदिरा संतांच्या ओळी मी पण एका लेखासाठी वापरल्या होत्या. फणसासारखीच इतर लेकुरवाळी झाडे म्हणजे आवळा, करमळं, कोको वगैरे.

फणसाचाच एक प्रकार अक्की असा असतो. तो केरळ मधे होतो. मी कधी खाल्ला नाही तो.

आणि फणसाचा एक भाऊबंद म्हणजे बदनाम दूरियान. हे फळही भारतात नाही. पण मी मात्र परदेशात जिथे जिथे मिळाले, तिथे खाल्लेय. ही दोन्ही फळे कोकणात यायला हवीत.

फणसमहात्म्य ! छानच !!
<< पण फणसाची चव मात्र झाडागणीक बदलते. >> हेंही वैशिष्ठ्यपूर्ण.
घराजवळच जर गोठा असेल, तर फणस कापल्याबरोबर तिथून गुरांचा थयथयाट सुरू झाल्याचं लक्षांत येतंच. पिक्या फणसांची सालं म्हणजे गुरांसाठीही मेजवानीच असते !

मस्त लिहिलतं मनिमोहोर. फार आवडलं.
तुमचे लेख मी नेहमी माझ्या आजीकडच्या आमच्या मुख्य घराला पॅरलल ठेवून वाचते. तुम्ही मागच्या लेखात गोठ्याबद्दल लिहिलत मला संध्याकाळी घाईने कुठही गेली तरी पळतं येणारी आज्जी दिसते. एक म्हैस कुठल्याच गड्याला दुध द्यायची नाही. आज्जीच लागायची.
म्हणजे तुम्ही कोकणाबद्दल लिहिता मी ते सांगली/कोल्हापुरातील सुपीक गावातल वर्णना बरोबर ताडून बघत असते. माहित नाही मला नीट सांगता येतय कि नाही. पण तुम्ही फणस भाजायच लिहिलतं, मला आमच्या घरची कणसं भाजलेले पावसाळ्यातले दिवस आठवतात. तुम्ही आठळ्यांच लिहिलतं कि मला उकडलेल्या फुलेप्रगती शेंगा आठवतात.
एकुनच गावाकडचे दिवस सेम असतात किंवा आपल्या भावना तरी सेम असाव्यात.

दिनेश, अक्की नसाव ते. वरिक्क माझ्या माहितीप्रमाणे. पण मी विचारून एकदा खात्री करेन. वरिक्का जॅम, वरिक्का पिकल वगैरे पदार्थ मल्याळी मैत्रिणीकडे असतात . त्याची एक स्वीट करी भरपूर खोबरं घालून करी करतात. मला फणस नाही आवडत त्यामूळ नाही कधी अपील झाले ते पदार्थ.

खूप दिवसांनी आला लेख .. पण मजा आली.. या मे महिन्याच्या सुट्टीत अजून कोकणचा मेवा येऊद्या..

@ फणस तर काय, मला आंब्यापेक्षा जास्त आवडतो.. (याचे आंबा त्यामानाने कमीच आवडतो हे देखील एक कारण) .. फणसाची फक्त एक भाजी तेवढी नाही आवडत.. पण त्याच्या गोट्याही आवडीच्या.. कापा बरका दोन्ही मूडनुसार .. चावायची मजा घ्यायचीय की सूप सूप गिळायची त्यावर अवलंबून.. नुकतेच एका कोकण मेळाव्यातून फणसाची पोळी आणि चिप्स आणल्यात महिनाभर पुरतील ईतक्या.. अधून मधून ताव मारणे चालू असते.. हा लेख वाचून मूडही बनला.. आज वीकेंड आहेच, सॉफ्ट ड्रिंक आणि त्यासोबत हा चखणा Happy

अप्रतीम. माझ्या आजीने कापा फणसाचं झाड लावलं होतं. त्याच्याइतक्या सुंरेख चवीचा करकरीत फणस कधीही मिळाला नाही नंतर. आता ते घरही गेलं आणि झाडही. पण या लेखामुळे ती चव परत आठवली.
तळलेले गरे पण काय मस्त दिसतायत!

सुरेख! Happy

फणस तसा पॉप्युलर आवड असतेच असं नाही. मला स्वतःला बरका अजिबात आवडत नाही. कापा खाता यायचा पण आता तोही आवडेल की नाही शंका वाटते (मी मूळची कोकणातली नाही). पण कुयरी, त्याची भाजी, आठळ्या, गरे आणि क्वचित फणसाची पोळी हे खायला आवडतं.

लेख वाचून मात्र आपण थेट कोकणातल्या एका पारंपारीक वासे असलेल्या आणि आंबा, फणस, पोफळी इत्यादींनीं वेढलेल्या घरात आहोत असंच वाटायला लागतं एकदम Happy

मस्त लिहिलंयत!

आमची पिताश्री तरूणपणी फणसाच्या झाडावर चढून तिथेच एक अख्खा फणस फस्त करू येत असं आजी सांगायची. आताही त्यांचं फणसप्रेम आहेच. उकडगरे मला भयंकर आवडत असल्यामुळे बाबा माझ्या नावाखाली एक महिन्यात ८ वेळा तरी उकडगर्‍यांचा वाटा आणायचे गेल्यावर्षी! आणि आई दरवर्षी फणसाचा रस आटवून डीप फ्रिजात ठेवते त्यामुळे मनसोक्त सांजण/ सांदण खायला मजा येते.

याही वर्षी मला हीच मज्जा करायला मिळो! Proud

आहाहा हेमाताई काय लिहिलंत, नेहेमीप्रमाणे माहोल उभा केलात. फिरवून आणलंत तुमच्याबरोबर मलाही कोकणातून. Happy

ह्यातलं बरंच अनुभवलंय. पण तरी काही माहिती मला नवीन आहे. मला कापा फणस आवडतो खायला. बरका नाही.

कोकणात पोहोचवलंत.काही नातेवाईकांमुळे कोकणात राहायला मिळालं आणि हे सर्व अनुभवता आलं.कोकण पर्यटन करणाय्रांना हे मिळत नसेल.फणसाचे सर्व पदार्थ आवडतात अगदी उकडलेल्या आठळ्याही.का कुणास ठावूक गुजराती समाजाने फणसाला टाळलंच आहे.त्यांना फणसाचा वास ( सुगंध नाही) नाही आवडत.केरळवाले फणसाला चक्का म्हणतात तिकडेही याचं फार अप्रुप कोकणासारखं नाही.कोइमतुर पालघाट ( पलक्कड ) चे तमिळ एक छान पदार्थ बनवतात.- केळीचं पान रेघेवर दुमडून छोटी पुस्तकं कापतात.मोदकाची उकड पसरवून आत खोबरं फणसाचं सारण घालून घड्या करून कुकरमध्ये एकावर एक रचून उकडतात.घडी तव्यावर गरम करतांना थोडं तुप सोडून खायचं.

बॉस म्हणे, ' मीं तुम्हाला ओरडलो तरी मीं फणसासारखा आहे !' ; उद्यां सगळ्यानी डब्यात
कुयरीचीच भाजी आणायची ठरलंय. कच्चाच खायचाय साल्याला !!
Amiaalo.JPG

ममो.......... अगदी गोड गोड लिहितेस तू...... रसाळ!!!!!!!!!!! खूप छान फीलिंग येत असतं वाचताना..........

खुपच सुंदर लिहलयं अगदी गर्‍यासारखे!

फणसा अंगी असाती काटे|
आत अमृताचे साठे||

फणसाचे गरे, तळलेले, अगदी बिया सुद्धा भाजून निखार्‍यावर सगळेच आवडते! Happy

भाऊ, Lol

ममो...अगं काय अगदी काळजाला हात घातलास".......
मस्त!
आणि तळलेले गरे कुडुम कुडुम खाणारं मांजर.....अगदी आमच्या घरातलाच फुटु डकवलास की!

खुप सुंदर लिहिलंय ममो. लेकुरवाळ्या फणसाच्या झाडाकडे बघितलं तरी मन प्रसन्न होतं. एरवीचं नुसतं झाडही देखणंच वाटतं. फणसाचं सगळंच प्रिय आहे. गरे, साटं, पोळ्या, उकडलेल्या आठळ्या आणि भाजी तर खुपच. फणसासारखी माणसं पण Happy सांदणं नुसतीच ऐकलीयेत, अजून खाल्ली नाहीत कधी.

तुमच्यामुळे खुप फणस आठवले. शिरोड्याजवळच्या आरवलीचा वेतोबा फणसाच्या थोराड बुंध्याचा असतो. साधारण तीन वर्षांनी नवा वेतोबा येतो, तेव्हा आधीचा वेतोबा जंगलात नेऊन ठेवतात, पुन्हा मातीत विरून जायला. ही पर्यावरणप्रेमी भक्ती फार अभिनव आहे. कोकणात ब-याच ठिकाणी असावा हा प्रघात. देवळातल्या वेतोबाचं दर्शन घेतल्यावर आम्ही आधीचा वेतोबा बघायला गेलो तेव्हा तो पहुडलेला रिटायर्ड वेतोबा बघताना त्या निरव शांततेत आणि गर्द सावलीत एकदम अद्भूत वाटलेलं.

पुण्यात सेनादत्त रस्त्यावर ट्रॅव्हल इंडिया क्लबसमोरच्या वळणावर एक छोटेखानी देखणा फणस आहे. पुष्पगुच्छासारखा आटोपशीर. सरळ खोड, त्यावर कोरीव खवले आहेत आणि टोकावर हिरव्यागार गोलसर पानांचा दाट संभार बारा महिने. त्याला कधीही फणस लागलेले पाहिले नाहीत. बहुतेक छाटून छाटून मेंटेंड ठेवलाय त्याला.

<< शिरोड्याजवळच्या आरवलीचा वेतोबा फणसाच्या थोराड बुंध्याचा असतो.... >> खूपच रंजक माहिती. बघूंकच होयो प्रत्यक्ष पुढच्या कोकण भेटीत !

फणस नुस्ता ऐकून, चित्र पाहून माहित आहे. मुंबईत कधीतरी पाहिला असेल. २ जाती अस्तेत वाचून माहित आहे. तळलेले गरे विकतचे खाल्लेत मागे एकदा. छानच लागतात.

लेख मस्त आहे. नवीन माहिती मिळाली.

Pages