प्रवास हिंदी चित्रपट संगीताचा

पहले आप, पहले आप प्रमाणे कुणीतरी धागा काढावा असे चालू असल्याचे पाहून चला आपणच सुरूवात करून द्यावी असे वाटले. पण प्रत्यक्ष धागा काढताना धारपांच्या कथेतल्या प्रमाणे भीतीचा थेंब मनाच्या पापुद्र्यावर पसरला. इतर सगळे हातभार लावतील ही अपेक्षा जर पुरी झाली नाही तर मात्र हे शिवधनुष्य धागा काढणार्‍या एकट्याला पेलावे लागेल. चार ओळी टंकायला काही लागत नाही, पण माहिती जमवणे, त्यातून नेमकी उचलणे आणि पुन्हा धाग्यात ती नीट बसवणे हे सगळे डोळ्यासमोर आले आणि उत्साह मावळला.

आचार्य तुम आगे बढो, धागा निकालो, हम तुम्हारे साथ हय.

त्या मॉर्टल मेन इम्मॉर्टल मेलडीज या कार्यक्रमात हिंदी चित्रपटसंगीताच्या सुवर्णकाळातला सगळा प्रवास बघायला मिळेल. वेळ काढून बघा मंडळी. प्रत्येक वेळी टाळ्या पडल्या की मान झुकवून नमस्कार करणारी राजकुमारी , आवाज दे कहाँ हैं मधल्या सुरेंद्रच्या ओळी गाताना इजाजत मागणारी नूरजहाँ . दिलीपकुमारचं उर्दू , असं बरंच काही आहे तिथे. मीही तो कार्यक्रम टीव्हीवर पाहिला त्यानंतर पाहिलेला नाही.
राजकुमारीबद्दलच्या प्रतिसादात लिंक दिली आहे.

मी काढला धागा.
https://www.maayboli.com/node/83630

संगीतकार मदनमोहन यांचे जन्मशताब्दीचे वर्ष आहे. त्यांना अभिवादन !

तसेच दोन तीन दिवसांपूर्वी भारताची पहिली गायिका जिच्या गाण्यांची रेकॉर्ड ग्रामोफोन कंपनी ऑफ इंडीयाने प्रकाशित केली तिचाही जन्मदिवस होता. त्यांना ग्रामोफोन गर्ल आणि फर्स्ट रेकॉर्डिंग सुपरस्टार ऑफ इंडीया अशा संबोधनाने गौरवले गेले होते.

या गायिकेचे नाव गौहर जान. हे टोपण नाव होते. त्या ब्रिटीश होत्या. मूळचे नाव अँजलिना युवोवाई. पित्याचे नाव रॉबर्ट विलियम . आईचे नाव एडलिना व्हिक्टोरिया. आई कथक नृत्यांगना होत्या आणि गायनही शिकल्या होत्या. आईकडूनच नृत्याचे प्रारंभिक धडे मिळाले. एडलिना १९८३ पासून नवाब वाजिद अलींच्या दरबारात नृत्य पेश करू लागल्या. त्यातून त्यांना उत्तम कमाई व्हायची. इतकी कि कोलकत्या बाहेर एक राजेशाही हवेली त्यांनी २५ हजार रूपयांत विकत घेतली होती. इथेच गौहर जान यांच्या नृत्य आणि गायनाच्या प्रशिक्षणाची सुरूवात झाली.

सुगम संगीताच्या प्रशिक्षणासाठी संगीत गुरू काळे गुरूजी , शास्त्रीय संगीतासाठी पटियाळा घराण्याचे अलिबक्ष महाराज यांची शिकवणी सुरू झाली.

नृत्यासाठी पंडीत बिंदादीन महाराज ( बिरजू माहाराजांच्या आजोबांचे बंधू) यांची नेमणूक केली गेली.
बंगाली कीर्तन शिकण्यासाठी गुरू चरणदास येत. या वातावरणात गौहर जान शायरी करू लागल्या. त्यासाठी त्यांनी हमदम हे नाव वापरले.

१८८७ साली गौहर जान दरभंगाच्या राजदरबारात राज-नर्तकी म्हणून रुजू झाल्या. याच दरम्यान वाराणसी येथील नृत्यालयातीला गुरू त्यांना नृत्याचे धडे देत राहीले.
त्याआधी एक वर्षे म्हणजे १८८६ साली ग्रामोफोन कंपनीने त्यांचे गाणे ऐकून त्यांच्या गाण्याची रेकॉर्ड बनवली.
१९०४ साली त्यांची पहिली मुलाखत गुजराती पारसी थेटरचे कलाकार अमृत केशव नायक यांनी घेतली.

१९१० साली त्यांना मद्रास राज्यातल्या व्हिक्टोरिया पब्लीक हॉलचे निमंत्रण आले. तिथे त्यांनी हिंदी - उर्दू गीतांची पेशकश केली. त्या वेळी मद्रास मधे हिंदी विरोधी वातावरण नव्हते.

१९११ मधे जॉर्ज पंचम यांच्या भारत भेटी दरम्यान त्यांच्या समोर गायन आणि नृत्य पेश करण्यासाठी संधी मिळाली. गौहर जान एव्हढ्या लोकप्रिय होत्या कि या कार्यक्रमाला येण्यासाठी त्यांनी अटी व शर्ती घातल्या आणि घसघशीत बिदागीची मागणी केली. त्या वेळच्या सुप्रसिद्ध गायिका जानकीबाई या त्यांना सहाय्यक म्हणून काम करत होत्या.

त्यांच्या प्रसिद्धीची चर्चा, किर्ती ऐकून म्हैसूरचे राजे कृष्णराज वड्डीयाच, चतुर्थ यांनी त्यांना त्यांच्या दरबारात गौहर जान यांची नियुक्ती राज नर्तकी व संगीतकार म्हणून केली. त्यांच्यासाठी रंगमहालाची व्यवस्थाही केली.

गौहर जान यांनी त्यांच्या कारकिर्दीत हिंदी, उर्दू, गुजराती, फारसी, मराठी, अरबी, तमिळ, फ्रेंच आणि इंग्लीश अशा भाषातून ६०० पेक्षा जास्त गाणी गायली आहेत.

त्या त्या वेळच्या सर्वात जास्त मानधन घेणार्‍या गायिका होत्या. त्यांच्या पहिल्या गाण्यासाठी ( तीन मिनिटापेक्षा कमी कालावधी असलेले) त्यांना तीन हजार रूपये मिळाले होते. त्या काळी हे मानधन अव्वाच्या सव्वा होते.

खूप पैसे हाती आल्याने व्हायचे तेच झाले. अफाट खर्च, अंदाधुंद जीवनशैली, अयोग्य व्यक्तीशी लग्न यामुळे त्यांची कारकीर्द लवकरच उतरणीला लागली. १९३० साली ५७ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले तेव्हां त्यांची लोकप्रियता इतकी ओसरली होती कि दोन चार वर्तमानपत्रात चार ओळीची बातमी छापून आली.

बॉलीवूडचे चित्रपट संगीताचे विश्व सुरू होण्याआधीच ग्रामोफोन रेकॉर्ड वर गेलेली गायिका म्हणून त्यांचे नाव सुरूवातीस घ्यावे लागेल.

( सौजन्य : कायप्पा. जालावर कन्फर्म करता येते).

आपण अंध गीत आणि संगीतकार रवींद्र जैन यांनाही विसरायला नको. गीत गाता चल, राम तेरी गंगा मैली आणि रामायण मालिका त्यांनी संगीतबद्ध केल्या होत्या. ते पण एक गुणी संगीतकार होते.