गझल चर्चा

जेव्हा प्रगत समाज थेट चंद्रावर पाऊल ठेवण्याइतपत ज्ञान प्राप्त करत होता आणि थेट चंद्रावर पाऊल ठेवत होता तेव्हा अरबी/फारशी समाजातला हा थोर गझलकार एखाद्या मदिराक्षीचा मुखडा हातात घेऊन
"चंद्र गवसला ..... चंद्र गवसला" म्हणून गझला पाडत होता.

या वाक्याचा अर्थ

'माणूस चंद्रावर पोचलेला असूनही आवडत्या स्त्रीच्या चेहर्‍याला चंद्र म्हणण्यातच धन्यता मानत आहेत किंवा बाई बाटली यांच्या मागे आहेत'

असा मला अभिप्रेत नाही. यापेक्शाही वेगळा अर्थ त्यात असू शकतो.

कृपया वेगला अर्थ नमूद करावात, अधिक सुयोग्य दिशेने चर्चा होईल.

धन्यवाद!

http://www.maayboli.com/node/24761

ह बा यांची ही रचना व कैलासरावांनी दिलेला नवीन तरही मिसरा 'अपुलीच आपल्याला छळतात माणसे ही' या दोन्हीवरून एक मत लिहावेसे वाटले.

===============================

ही' हे अक्षर कैलासरावांनी दिलेल्या नवीन तरही मिसर्‍यात 'माणसे ही' असे आहे. म्हणजे 'ही माणसे' असा अर्थ अभिप्रेत आहे कैलारसावांना! पण काही गझलांमध्ये 'माणसेही' असा एकच शब्द घेतल्यामुळे 'माणसे सुद्धा' असा अर्थ निघत आहे. हबांच्या या गझलेमध्ये 'वसा ना सोडला मीही कधी उल्लंघनाचा' यात 'ही' हे अक्षर 'मी' ला जोडून असायला हवे असे आपले माझे मत आहे.

================================

धन्यवाद!

-'बेफिकीर'!

बरोबर आहे. व्याकरणच चांगलच आहेच तुमचंच.

सध्या "माणूस" या शब्दाला बरे दिवस आलेले दिसते. माझी पण "माणसावर" एक गझल केव्हाचीच अर्धवट तयार आहे.

आदरणिय भुषनजी,

सुंदर मिमांसा! धन्यवाद!

माझे गझलेतले ज्ञान आपल्या सारख्या जानकारांच्या तुलनेत खचीतच नाही, म्हणजे जवळ जवळ नाहीतच जमा. माझा मुद्दा इथे फक्त एकच की मराठी गझलेची व्यापकता वाढावी. भटसाहेब यांनी मराठी गझलेची केलेली जोपासना आणी नंतर हळूहळू केलेले संवर्धन स्तुत्य आहे. (' स्तुत्य ' असे म्हणतांना मी भटसाहेबांनी केलेल्या कामाला प्रमाणपत्र देण्याची भावना कोठे तरी मनात आली आणी खजील झालो). पण तो काळ असा होता की तेव्हा मराठी साहीत्यातील काव्य क्षेत्रात मुक्तछंद वैगेरे प्रकारांचा घट्ट पगडा होता आणी मराठी गझलेला मान्यता नव्हतीच पण सोबत सावत्र वागणूक पण होती. अश्या काळात भटसाहेबांनी एकाकी पण यशस्वी लढत दिली आणी गझलेला रुजवली. आपण जे काही लिहीतोय त्याला नियम आहेत हे मराठी साहीत्य क्षेत्रा निक्षून सांगण्यासाठी भटसाहेबांनी नियमावली जन्माला घातली आणी अख्ख्या दळभद्री मराठी साहीत्य क्षेत्राला मान्य करण्यास भाग पाडले. ('दळभद्री' मी जाणून बूजून वापरतोय आणी हे माझे वैयक्तीक मत आहे. 'दळभद्री' मी कोण्या व्यक्तीला नाही तर वृत्तीला म्हणतोय ज्यांनी त्या काळी मराठी काव्य क्षेत्राला स्वतःची मालकी समजली होती. आज अशी वृत्ती राहीलेली नाही कारण मराठी गझलेला कोणाच्या मान्यतेची गरज राहीलेली नाही).
आज ही गझल लिहीतांना आपण ती नियमावली प्रमाण मानतो. पण कदाचीत भटसाहेबांना ते नव्या पिढीकडून अपेक्षीत नाही/नसावे. ('नाही' हा माझा समज आणी 'नसावे' हा माझा अंदाज). या नियमावलीची व्यपकता वाढावी कारण मराठी गझल कदाचीत पोक्त जरी नाही तरी तारूण्याचा काळ ओलांडून जात आहे. या नियमावलीत आता तांत्रीक दृष्टीने भर पडावी नाही तर एके दिवशी ही नियमावली 'दळभद्री' मंडळी (परत दळभद्री मंडळी कार्यांवित होवू शकतात) कालबाह्य ठरविण्याची भीती वाटण्यास बराच वाव आहे.

मी इथे व्यापकतेची व्यापकता किती हे ही मला ठरविने अशक्यप्रायच आहे, कदाचीत माझ्या क्षमतेपलिकडचे आहे. मला हे ही माहीती नाही की भटसाहेबांनी आपल्या नियमावलीत सर्व तंत्राचा अंतर्भाव केला का? जर आपण स्त्रोत म्हणून फार्शी गझलेला प्रमाण मानले तर, (कृपया तात्पूरते तसे समजूया) सर्व तंत्र मराठी गझलेने आत्मसात केले की नाही यांची काळजी भटसाहेबांच्या नव्या पिढीने नक्की घ्यावी आणी कदाचीत त्यांनाही अपेक्षीत असावे.

<<त्यांच्या मतप्रदर्शनावरून त्यांना गझलेविषयी खूप कळकळ आहे हे दिसून येतेच आहे परंतु त्यांना काही लोकांचे(गझलकारांचे/जाणकारांचे) विचार पटत नाहीत असे दिसतेय.>>

मी इथे गझलेतल्या क्षेत्रात मूळातच एक विद्यार्थी आहे त्यामूळे कोणाचे विचार पटण्याचा किंवा न पटण्याचा प्रश्न्च येत नाही.

(सर्वांची माफी मागून मी हे लिहीण्याचे धाडस केले, कोणताही गैरसमज नको)

कणखरजी,

thats it!!!!!!! thats there you are!!!!!!!!!!!

तुम्हाला १००% कळले की मला काय म्हणायचे आहे. माझे मराठी साहीत्यातील असलेल्या अगाध (?) ज्ञानामूळे तसभरातला विषय दोन दिवस चालला. त्याबद्दल क्षमस्व!

माझा मूद्दाही संपला आणी विषयसूद्दा!

धन्यवाद! कळत नकळत कोणाची मने दूखवली असेल तर क्षमा असावी!

चांगला लेख.इकडे आता नेहमी यायला पाहिजे.

माय गॉड!!! मी हे वाचलं कस नव्हतं??

नक्किच या चर्चेचा मला फायदा होतोय.
इथे यायलाच हव नेहमी.

http://www.maayboli.com/node/24929

कणखरराव, आपण माझ्या वरील गझलेच्या संदर्भात ही चर्चा करत आहात. मी माझी मते मांडतो.

==============================================

सर्वात पहिले मत! आशय हेलावणारा, भिडणारा असेल तर इतका क्लिष्ट विचार करण्याची गरज नाही. शेवटी काव्यात काव्याचा आशय महत्वाचा! पण या वाक्याचा अर्थच 'एक सूट' असा लावून आपल्याकडील मंडळी सुमार आशयालाही अशा सुटी घेतात व त्यावर वादही घालतात. 'आमच्या दृष्टीने हा आशय अपवादात्मक आहे' असेही ते म्हणू शकतात. मात्र हेलावणारा आशय हा कवीच्या एकट्याच्या दृष्टीने कस ठरणार? त्याला श्रोत्यांची, रसिकांची तितकीच तीव्र दाद मिळायला हवी.

(रसिकांना समजत नाही त्याला आम्ही काय करणार अशी ग्रेसाळलेली भूमिका घेणे ज्यांना अजिबात शोभत नाही तेही असे बोलतात हे दुर्दैव!)

(या चर्चेत कडवटपणा अभिप्रेत नसला तरी येथे हे वरील मत मी केवळ अशासाठीच मांडत आहे की खाली काफियांबाबत माझी जी वैयक्तीक व परभाषेत मानली गेलेली / ग्राह्य धरलेली मते देणार आहे त्यांचा उगाचच सूट म्हणून वापर होऊ नये.)

तर 'अगदीच व फक्त तंत्राचा' विचार करायचा झाला तर :

===============================================

१. कच्चा काफिया म्हणजे काय?

काफियाचे तंत्राप्रमाणे तीन प्रकार पडतात. पक्का, कच्चा आणि स्वराचा! (अकारान्त स्वरकाफिया मराठी गझलेत चालत नाही.)

अ - पक्का काफिया = गाव्,स्वभाव, तणाव, वाव

यात 'व' हे अक्षर व त्यामागील स्वर कॉमन आहेत इतकेच नाही तर मुळात तो शब्द एक नाम आहे. ते कोणतेही क्रियापद नाही. किंवा 'च', 'ही, अशी अर्थपूर्ण परंतु स्वातंत्र्य देणारी जोडलेली अक्षरे नाहीत.

पक्कया काफियाचे उदाहरणः

प्रत्येक शेर माझा जळती मशाल आहे
प्रत्येक अक्षराचा हेतू जहाल आहे

मदिरा खराब आहे जो सांगण्यास आला
तोही पिऊन गेला सगळी धमाल आहे

जाणे तिचे नि येणे, थांबून पाहि दुनिया
दुर्मीळ फार हल्ली हंसाचि चाल आहे (यातील र्‍हस्व दीर्घ चुकले कारण वृत्त माहीत नसतानाची कविता आहे.)

या कवितेचे तंत्र गझलेचे आहे. यातील मशाल, जहाल, धमाल, चाल हे शब्द मुळातच 'मूळ, पक्के काफिये' स्वरुपाचे आहेत.

आणखीन थोडे स्पष्ट होण्यासाठी:

छोटे होते
खोटे होते

असे जर काफिया रदीफ असतील तर तो पक्का काफिया.

छोटे होते
मोठे होते

असे काफिया रदीफ असतील तर तो पक्का काफिया होणार नाही.

ब - कच्चा काफिया

यात अनेकदा क्रियापदे, 'च', 'ही' अशी अक्षरे केवळ शब्दांना जोडल्यामुळे ते शब्द काफिये होतात.

उदाहरणे:

अभ्यास अन तयारी सारे उगीच आहे
जी जी निघेल इच्छा ती वेगळीच आहे

आता वरील मतल्यात काफियाच्या शब्दातील शेवटचे अक्षर म्हणजे 'च' जर स्वतंत्र काढले तर 'उगी' आणि वेगळी' असे शब्द उरतात. त्यातील 'उगी' या शब्दाचा अर्थ 'उगीच' असा होत नाही. उगी हे साधारणतः सांत्वनरुपी आहे. त्यामुळे, हा 'च' जोडला जाईपर्यंत 'वेगळीच' या काफियाशी' 'उगी' हा शब्द काफिया म्हणून जुळणार नाही.

चोरून पाहताना चोरून पाहतो मी
मीही तसाच आहे तीही तशीच आहे

यातील 'तशी' या शब्दाची छटा 'तशीच' या शब्दासारखी नाही. 'तशी' ला 'च' जोडल्याशिवाय तंत्राने तो 'उगीच व वेगळीच' या काफियांमध्ये बसणार नाही. याचाच अर्थ 'ई' अलामत असलेल्या आनंदकंदात बसणार्‍या कोणत्याही शब्दाला हा 'च' या रचनेचा काफिया बनवतो. असे अनंत काफिये घेऊन ही गझल वाढवता येईल. (गझल वाढवता येईल म्हणून ती कच्ची असे म्हणत नाही आहे. हे लक्षात घ्यावेत)

आणखीन एक मिक्स उदाहरण देतो.

टोकीदार जरी आहे ही चोच मला
अगतिकतेचे पंख मला ही बोच मला

आता या मतल्यात टोच व बोच हे पक्के काफिये झाले.

मात्र पुढील एका शेरातील काफिया बघा.

विरहावर गझला करतो अन त्या विकतो
तुझा फायदा अजूनही मिळतोच मला

यातील 'मिळतोच' हा काफिया 'च' या अक्षराशिवाय काफिया होणार नाही. व 'च' या अक्षराशिवायही त्याला एक स्वतंत्र असा अर्थही आहे. म्हणजे हा 'च' त्या शब्दाला - ज्याला 'च' शिवायही अर्थ आहे त्याला - केवळ काफिया बनवण्यासाठी आलेला आहे.

हे कच्च्या काफियांचे उदाहरण आहे.

क - स्वरकाफिया:

आज आनदात राहू पाहुया पुढचे पुढे
वास्तवे बाजूस सारू पाहुया पुढचे पुढे

यातील राहू व सारू या काफियाच्या शब्दांमधील केवळ 'ऊ' हा अलामतीचा स्वरच काफियाचे काम निभावताना दिसतो. उर्दूत हे मोठ्या प्रमाणावर झाल्यासारखे वाटेल. (झालेले आहेही, पण आपल्याला जे वाटतात ते सगळेच उर्दू काफिये स्वरकाफिये नसतात, उर्दू लिपी लिहिताना स्वर वेगळा लिहिल्यामुळे तो काफिया ते लोक वेगळा समजतात, मराठीत अत्से शक्य नाही.)

(स्वरकाफिया वापरावा की नाही वगैरे चर्चा अर्थहीन आहेत. आपला आशय सर्वोत्कुष्ट पद्धतीने ज्या फॉर्ममध्ये बसतो ते कवी ठरवतो व ते खरे तर कवीला सुचतेही आपोआपच!)

किती चांगले व्हायचे कोण जाणे
कशाला तुझे व्हायचे कोण जाणे

यात चांगले व तुझे या शब्दांमधील 'ए' हा अलामतीचा स्वर काफियाचे काम निभावत आहे. ही स्वरकाफियांची उदाहरणे आहेत.

वर आपण पक्का काफिया, कच्चा काफिया व स्वरकाफिया पाहिले.

==================================================

२. स्वरकाफियालाच 'कच्चा काफिया' म्हणतात की ही संज्ञा वेगळीच आहे

स्वरकाफियाला 'कच्चा काफिया' म्हणू नये. ती संज्ञा भिन्न मानली जावी.

==================================================

३. उच्चार साधर्म्य असलेले शेर गझलेत अंतर्भूत करणे योग्य आहे का?

वर लिहिल्याप्रमाणे अपवादात्मक उच्च दर्जाचा शेर असल्यास कुणाचीही कवीला हे विचारण्याची हिम्मत नाही की हा 'अ-तांत्रिक' शेर कसा काय ऐकवता? मात्र तेवढ्या दर्जाचा शेर असला तरच!

माझ्या ज्या गझलेचे उदाहरण आपण घेतलेले आहेत त्यात पक्के काफिये आहेत.

असते, नसते, बसते, फसते असे!

त्यात असते व कळते असे मतल्यात नाही.

अश्या गझलेत 'रस्ते', ''नमस्ते' हे शेर घेणे चुकीचे आहे. आपण 'असते, फसते, बसते' या शब्दांचा शेर ऐकवताना उच्चार जरी 'अस्ते, फस्ते, बस्ते' असा काही प्रमाणात करत असलो तरी 'ते व 'स्ते' ही अक्षरेच भिन्न आहेत.

म्हणूनच मी ते शेर केवळ उच्चारसाधर्म्याचे आहेत असे लिहून ते त्या गझलेत समाविष्ट केलेले नाहीत. निशिकांत यांच्या एका गझलेवरही मी 'त आणि स्त असाही वाद होऊ शकतो' असा प्रतिसाद दिला होता तो याचसाठी की काफियातील ते अक्षर सेमच असायला हवे.
==================================================

४. असे शेर असल्यास गझलकार 'स्वर काफिया' गृहीत धरायला लावू शकतो का? जसे 'या इथे' ह्या गझलेत तो 'ए' हा होऊ शकेल.

असे गझलकाराला करायचे असल्यास त्याला खालील दोन पैकी एक मार्ग अवलंबावा लागतो.

१. मतल्यात तशी सूट घेणे

२. मतल्यात तशी सूट घेतलेली नसल्यास मतला ऐकवून झाल्यानंतर 'जमीनीचा शेर' हे विशेष उल्लेखून दुसर्‍या शेरात तशी सुट घेऊन स्वरकाफिया अभिप्रेत आहे हे स्पष्ट करणे!

पुन्हा एकदा - या सुटी व त्यांचे नियम, पळवाटा, कायदे हे सर्व आशयाशी निगडित आहे. केवळ्या सुटी उल्लेखलेल्या आहेत म्हणून वाट्टेल त्या शेराला त्या घेण्यापुर्वी तो शेर खरच अपवादात्मकरीत्या उत्तम आहे हे आपल्याला व इतरांना पटायला हवे.

धन्यवाद!

-'बेफिकीर'

माझे मत लिहितो, लिहायला लागेल तो वेळ!

तुझ्याशी बोलणे आशय, तुझ्याशी भांडणे ही लय
तुझा सहवास असल्यानेच हे जगणे गझल झाले

भांडणाला 'लय' म्हणणे नावीन्यपूर्वक! तसेच बोलण्याला आशय म्हणणेही! पण बोलणे व भांडणे हे वैविध्य आहे. विरोधी नाही. विरोधी घ्यायचेही नसेल! पुढच्या ओळीत असल्याने सह 'च' आल्यामुळे वरच्या ओळीत 'इतर कशानेही जगणे गझल जहले नव्हते' असा एक सेन्स उगाच जाणवत राहतो. तसेच, वरील ओळीत 'सहवास च्या विरुद्ध काहीतरी' किंवा 'सहवास नसता तर काय झाले असते असे काहीतरी' यावे असे उगाच जाणवत राहते. शेर मस्त!

तुझ्या दु:खामधे मनमोकळा रडणार होतो मी
कुणाच्या सांत्वनाने चित्त माझे चलबिचल झाले?

यावर मगाशीच चर्चा झाली.

बिछाना मित्र झाल्यावर तुझ्यातिल काव्य जाणवले
जिणे संपायला आले नि आता मन तरल झाले

बिछाना मित्र होणे हे आजारपणासाठी आहे हे समजते. पण त्याच्यासाठी अजून थोडा पर्यायी विचार करायला हवा होता असे वाटले. व्याधी, रोग, आजार, मरणासन्न असे काही पर्याय होते जे कदाचित अधिक थेट होते. पण शब्दांमधील तीव्रता सोडल्यास हाही शेर छानच!

कशाला दार ठोठावेल त्याला आत घेतो मी?
किती सत्शील आहे कोण ते कोठे दखल झाले?

दखल झाले हा शब्दप्रयोग बहुधा सहसा मराठीत नसावा. पहिली ओळ चांगली आहे. तसेही, घेतो मी ऐवजी घ्यावे मी हे अधिक तीव्र झाले असतेही कदाचित. आपले आपले मत म्हणा! हा शेर पोचत नाही. म्हणजे शब्दार्थ समजतो, पण हे दार घराचे दार नसणार हेही जाणवत राहते. मग मनाचे वगैरे असल्यास सपाट शेर वाटू लागतो.

अगोदर मी तसा ’कणखर’ असे कार्यालयामध्ये
भितीने नोकरी जाईल ह्या इतके बदल झाले

'कणखर' हे तखल्लुस 'लललल' असल्याने मुळातच 'गागा'ऐवजी वापरताना जाणवायची ती सूट जाणवतेच प्लस अगोदर मधील 'दर'चेही तसेच होते. मक्त्यात गोटीबंदता किंवा सफाई कमी पडल्यासारखे वाटले. तसेही खयाल काही खास वाटला नाही. एक ऐकले आहे ते असे की मक्त्यात काहीतरी गंमतीशीर, मिश्कील, अती शहाणपणाचे असे काहीतरी लिहितात अनेकदा!

तखल्लुस 'दाग' है और आशिकोंके दिलमे रहते है

थी खबर गर्म के गालिबके उडेंगे पुर्जे
देखने हमभी गये थे पै तमाशा न हुवा

मीरने स्वतःचा उल्लेख अनेकदा मीरसाहब, मीरजी असा केलेला मला आढळला.

अशी काही उदाहरणे आहेत.

'भिती' ऐवजी 'भयाने' असे करून सफाई आली असती हे सगळेच जाणतातच.

-'बेफिकीर'!

कवितेबाबत अनाठायी प्रतिसाद टाळले जावेत.

दरम्यानच्या चर्चा इथे व्हायला हव्या होत्या

दरम्यानच्या चर्चा इथे व्हायला हव्या होत्या.............. सहमत..

मला वरील सर्व प्रश्न 'गझलेशी' संबंधीत नसलेले असे वाटत आहेत कणखरजी. प्राध्यापक महोदयांनी उपस्थित केलेले मुद्दे चर्चेला घेतले तर चालेल का? वरील प्रश्न हे गझल व गझलेवरील प्रतिसाद यांच्यातील वर्तन निकषांबाबत असल्यासारखे मला तरी वाटले. क्षमस्व.

समीर चव्हाण यांची डोह ही गझल

===============

गझलेला शीर्षकाची आवश्यकता नसते. मात्र हवी ती गझल लवकर सापडावी यासाठी काहीवेळा व विशेषतः आंतरजालावर गझलेला शीर्षक दिले जाते. हे शीर्षक कसे असावे याबाबत माझे मतः

त्या शीर्षकामधून कोणती व कोणत्या जमीनीतील गझल आहे हे सहज लक्षात यावे. नुसतेच 'डोह' या शीर्षकावरून मला समीर चव्हाणांचे त्या गझलेतील शेर आठवतीलच असे नाही. म्हणून सहसा पहिली ओळ (मतल्याचा पहिला मिसरा) शीर्षक म्हणून दिल्यास गझल लक्षात येणे, लक्षात राहणे, विशिष्ट शेर आठवणे हे सोपे होते असे मला वाटते.

याशिवाय, डोह या शीर्षकाची आणखी कोणाची गझलही असू शकेल, त्यातील गोंधळही मिसरा शीर्षक म्हणून दिल्यास टाळता यावा.

हा मुद्दा 'गझलेच्या काव्यगुणांशी' संबंधित नाही, त्यामुळे तितकासा महत्वाचाही नाही, पण मला वाटते शीर्षक म्हणून मिसरा दिल्यास अनेक बाबी कवीला व अनेकांना चटकन आठवू शकतात.

आपली मते अवश्य मांडावीत.

-'बेफिकीर'!

पुलस्ती यांची पानगळ ही गझलः

================

बिघडले आहे मनाच्याही ऋतूंचे चक्र का?
वर्षभर चालूच आहे आत ओली पानगळ<<<

या शेराबाबतः

पहिल्या ओळीत चक्र बिघडण्याचे कारण विचारले आहे की 'ऋतूंचे चक्र बिघडले आहे की काय' असे विचारले आहे हे माझ्या लक्षात आले नाही. दुसरी ओळ स्पष्ट आहेच पण 'ओली पानगळ' ही प्रतिमा नीटशी समजून घेता आली नाही. त्यात मला शाब्दिक चमत्कृती जाणवली. म्हणजे 'वर्षभर नुसती पानगळच चालू राहणे' असेच फक्त म्हंटले तरीही पहिल्या ओळीतील विचाराची गझलेस शोभणारी पूर्तता दुसर्‍या ओळीत होऊ शकत आहे. (म्हणजे, एकच ऋतू वर्षभर चालू आहे, मनाच्या'ही' ऋतूंचे चक्र आता बिघडले आहे की काय? / का बिघडले आहे - नुसते असे म्हंटले जाणे हाही एक परीपूर्ण व शेराला शोभेलसा खयाल वाटतो. ) ओली पानगळ यातून काय साध्य झाले असेल असा विचार करताना मला प्रथम 'अश्रू' ही संकल्पना अधिक चटकन जाणवली. पण 'ओली' हा शब्द अश्रूंकडे निर्देश करत असेलच तर 'पानगळ' हा शब्द तेथे माझ्यामतेतरी अपरिहार्य शब्द ठरत नाही (भले तो काफिया आहे). (कारण आतल्याआत अश्रूंचा ओला श्रावण - अशीही एक संकल्पना असू शकते). समजा, वर्षभर डोळ्यातून आसवे वाहत राहिली तरीही मनाच्या ऋतूंचे चक्र बिघडले असून एकच (रडण्याचा) ऋतू सतत चालू आहे हेही परिपूर्ण वाटू शकत आहे. मग 'आतमध्ये' या शब्दाच्या अपरिहार्यतेबाबत मनाला शंका पडली. मला मनाचे ऋतू, मनाच्या ऋतूंचे चक्र, चक्र बिघडणे, ऋतू आणि पानगळ, वर्षभर आणि पानगळ, या सर्व जोड्या सहज लावता आल्या. पण या यादीत 'ओली पानगळ' हे दोन शब्द समहाऊ बसवता आले नाहीत. कृपया पुलस्तींनी अधिक माहिती दिल्यास बरे वाटेल. (जाता जाता - एका वर्षात ऋतूंचे एक चक्र होते यामुळे 'वर्षभर' हा शब्द समर्थनीय आहे हे मान्य आहेच, पण 'जन्मभर' म्हंटल्यासही अर्थ जवळपास तोच राहून तीव्रता वाढेल का - असेही एक मनात आले). (शिवाय - 'आतमध्ये' या शब्दाच्या अप्रिहार्यतेबाबतही किंचित खुलासा झाल्यास मजा येईल).

मार्ग सगळ्यांचे कितीदा काटतातच सारखे
खातरी नाहीच - माझी वाट आहे का सरळ?

या शेरात मला 'कितीदा' आणि 'सारखे' हे दोन 'वारंवारतादर्शक' शब्द एकत्र घेणे अपरिहार्य वाटले नाही. दुसरे म्हणजे, आपली वाट सरळ असली तरी दुसरा येऊन आपल्याला क्रॉस होत असणे हे शक्य होतेच की?

या धाग्यावर (गझलेच्या प्रत्यक्ष धाग्याखाली उगाच विसंगत चर्चा होऊन निराळेच वाद होऊ नयेत म्हणून) गझलांवर खास चर्चा केली जायची. हा धागा विदिपांनी कालांतराने अप्रकाशित करून ठेवला होता. काल त्यांना मी हा धागा पुनर्प्रकाशित करण्याची विनंती केली कारण मला समीरच्या गझलेच्या शीर्षकाबाबत व पुलस्तींच्या त्या दोन शेरांबाबत काही म्हणावेसे वाटत होते.

कृपया गैरसमज नसावेत. निखळ चर्चेचा हेतू आहे.

धन्यवाद!

-'बेफिकीर'!