२. माझी मुशाफिरी!.... चंद्रावरील माती अन् प्रोटिनची शेती

(ड्रीमर अँड डूअर या पुस्तकात समावेश करू न शकलेल्या पर्यावरण, शेती आणी समाज या अनुभवा वर आधारीत लेखमाला.)

धा डऽ धाडऽ धाडऽ धाडऽऽ असा आवाज करत पाचही बुलेटी धूळ उडवत निघाल्या. पाच बुलेटींच्या एकत्र होणाऱ्या भारदस्त आवाजामुळे रस्त्यावरील वाहनं आम्हाला आदरानं वाट करून देत होती. काल १८ ऑक्टोबरचा मुहूर्त साधून आम्ही पुण्याहून सिंगापूरच्या प्रवासाला निघालो. औरंगाबादला पहिला मुक्काम करून आता सिंदखेड-राजाला पोहोचलो. आठही बायकर्सने राजमाता जिजाऊंचं दर्शन घेतलं. आऊसाहेब सात देशांच्या मोहिमेवर निघालोय, आशीर्वाद असू द्यावा. असं म्हणत बुलेटी मावळे नतमस्तक झाले. "यशवंत व्हा" असं म्हणत राजमातेनं शिवबाच्या मायेन आशीर्वाद दिला. मग काय पोलादी घोड्यावर स्वार होऊन, वेगात दौडले वीर मराठे आठ.

पुढे निघाल्यावर रस्त्यावरच्या मैलाच्या दगडाने “ओ भाऊ, लोणार हितं जवळच हाय!” असं म्हणत इशारा केला आणि त्याच्या विनंतीला मान देऊन बाइकचं तोंड तिकडं वळवलं. “अरे, इकडं कुठं निघालायेस?" पाठीशी बसलेल्या मावळ्याने विचारलं. "मित्रा, जगात भारी आश्चर्य इथं लपलंय! त्याला भेटून जाऊयात की!" मी उत्तरलो.

हे आश्चर्य म्हणजे लोणारचं तळं. याचा इतिहास फार रंजक आहे. त्याचं झालं असं, की हजारो वर्षांपूर्वी आकाशातून एक महाकाय अशनी लोणारच्या शिवारात पडली. शेणात खडा मारावा आणि त्यात पचकन खड्डा व्हावा तसाच भलामोठा खड्डा या अवकाशातून मारलेल्या दगडानं लोणारच्या मातीत झाला. भलामोठ्ठा म्हणजे किती? तर तब्बल १.८ किलोमीटर व्यासाचा. कालांतराने पाणी साचून त्यात तळं तयार झालं. तळ्याच्या काठाकाठानं चक्कर मारायचं ठरवलं तर तब्बल आठ किलोमीटरची प्रदक्षिणा होईल. या तळ्याचा आकारही किती रेखीव! एखाद्या चिकित्सक शेतकऱ्यानं आखूनरेखून बांगडी विहीर बांधावी तसा गोल-गोल.

या खड्डयाला इंग्रजीत 'क्रेटर' असं म्हणतात. बेसॉल्ट दगडात अशनीघातानं बनलेलं हे भारतातलं एकमेव आणि जगातलं चौथं क्रेटर. बाकीच्या तीन क्रेटरची नोंद ब्राझीलच्या सातबारावर आहे. पण या चारही भावंडांत आपला तलाव मात्र सर्वांत तरुण आहे बरं का! या लोणारी महापुरुषाच्या जन्मतारखेचाही घोळ आहेच. काही शास्त्रज्ञांच्या मते, हे तळं ५२ हजार वर्ष जुनं आहे, तर काहींच्या मते ते पावणेसहा लाख वर्षांचं आहे. मुलाच्या शाळेत नाव घालताना मास्तरांनी अंदाजे टाकलेली एक आणि ओरिजनल दुसरी, अशा दोन जन्मतारखांसह वावरणाऱ्या माणसागत लोणारचा हा 'लेक' दोन वयांत अडकलाय.

वयाच्या गोंधळापर्यंत ठीक होतं, पण काही शास्त्रज्ञांनी त्याच्या जन्मदात्यावरच शंका उपस्थित केलीय. त्यांच्या मते याचा जन्म अशनीमुळं झाला नसून, ज्वालामुखीच्या स्फोटानं झालाय. टीव्ही सीरियलसारखं डीएनएवरून जन्मदाता शोधायची सोय इथं उपलब्ध असती, तर या पट्ठ्यानं बापही दाखवला असता अन् श्राद्धही केलं असतं. असो. पतन झालेली अशनी म्हणजे मिठाचा महाकाय दगड होता. त्यामुळे तळ्याचं पाणी खारट झालंय. या क्षारांमुळेच इथं फिफडी, कुप्पल आणि काळं मीठ सापडतं. पूर्वी उन्हाळ्यात पाणी कमी झालं, की किनाऱ्यावरील वाळलेला क्षारांचा थर गोळा करून त्यापासून मीठ काढलं जायचं. समुद्रकिनाऱ्यापासून शेकडो किलोमीटर दूर होणारी ही मिठाची शेती आपल्या दुर्लक्षित भग्नावस्थेकडे जगाचं लक्ष वेधत "जानी आपने हमारा नमक खाया है!" असं बजावत नमक हलालीची अपेक्षा करतेय.

या तळ्याचा उल्लेख पौराणिक ग्रंथात आढळतो. 'स्कंधपुराणे, रेवाखंडे' असं सत्यनारायणाच्या कथेत ऐकलेल्या स्कंधपुराणात आणि पद्मपुराणात याचा उल्लेख आहे. तळ्याच्या काठावर चालुक्य आणि यादवांच्या काळात बांधलेली आठ मंदिरं आहेत. खजुराहोच्या मंदिराशी मिळत्याजुळत्या शैलीतील या मंदिरांपैकी फक्त कमळजादेवी मंदिर सुस्थितीत आहे. बाकी आहेत फक्त भग्नावशेष! मोगलांच्या काळात येथील मिठाचा व्यापार पार उत्तरेपर्यंत केला जायचा, याचे दाखले लोकं देतात, पण महाराष्ट्राच्या या खाल्ल्या मिठाला न जागता मोगलांनी आपला मंदिरं पाडण्याचा वडिलोपार्जित छंद तसाच सुरू ठेवला. मग या छांदिष्ट यवनापासून वाचवण्यासाठी सर्व मंदिरे मातीत गाडून ठेवली गेली. पुढे शेकडो वर्षांनी ही मंदिरं उकरून जगासमोर आणली गेली.

लोणारच्या आश्चर्यांची यादी इथंच संपत नाही. अमेरिकेतील नासाच्या संशोधनानुसार, लोणारवर आपटलेला दगड मंगळावरचा होता. पण आयआयटीच्या म्हणण्यानुसार, तळ्यातल्या मातीचे गुणधर्म अमेरिकेच्या अपोलो मिशन'द्वारे चंद्रावरून आणलेल्या मातीशी जुळताहेत. एखाद्यानं सुतावरून स्वर्ग गाठावा तसा त्यांनी मातीवरून चंद्र गाठला होता.

तळ्याच्या बांधावर जंगल वाढलंय. शेजारी बांधकोऱ्या भाऊबंद नसल्यानं तळ्याचा बांध शाबूत आहे. या जंगलात शेकडो मोर वास्तव्याला आहेत. फार पूर्वी एका प्रोजेक्टच्या कामासाठी मी इथं मुक्कामी होतो. भल्या सकाळी वयोवृद्ध आजोबा गुडघ्याच्या गंजलेल्य कुलाप्याला वंगण लावून कठडा चढून वर येत होते. "रामराम आजोबा” असं मी म्हटल्यावर "पोरा मोरांची जत्रा पाहिलीस का?" असं म्हणत समोर बोट दाखवू लागले. समोर पाहिलं तर मी आश्चर्याने उडालोच. शंभर-दीडशे मोर मजेत चरत होते. स्थानिक लोकं धान्य पसरवून ठेवतात. त्यावर सकाळी सकाळी मोरांच्या पंगती उठतात. धान्याबरोबर किडही यावं त्याप्रमाणं मोरांना मारून खाणारे मोरावरचे चोरही इथं आहेत. याला आळा घालण्यासाठी प्रयत्न होताहेत, पण जोपर्यंत त्यांची “ये दिल मांगे मोर" ही वासना शमत नाही, तोपर्यंत हे मोरचोरी आटोक्यात येणार नाही.

या तळ्याचं अजून एक वेगळेपण म्हणजे इथलं पाणी खारट असून, त्याचा सामू म्हणजे पीएच फारच जास्त आहे. जास्त म्हणजे किती तर शान्या पाण्यागत सातच्या घरातला 'सामू' उनाड मुलागत दहापर्यंत हुंदाडतो. समुद्राच्या पाण्याचा सामू आठ-सव्वाआठ असतो. म्हणजे इथला सामू समुद्रापेक्षाही बिघडलाय तर. या क्षारीय पाण्याचा फायदा मात्र एका जीवानं उचललाय, तो म्हणजे स्पीरूलीना शेवाळ. आपल्या वाढीसाठीच्या या योग्य वातावरणाचा लाभ उठवत या शेवाळाचा हिरवा थर संपूर्ण तळ्याच्या पाण्यावर पसरलाय.

लोणारचं हे हिरवं लोणी मात्र फारच पौष्टिक आहे. प्रोटिन, व्हिटॅमिन आणि मिनरल्स स्पीरुलीनामध्ये बक्कळ आहेत. आधी कोंबडी की अंडं या यक्षप्रश्नाभोवती फिरणाऱ्या कोंबडीच्या अंड्यात साडेबारा टक्के प्रोटीन असतं, पण लोणारच्या या एकपेशीय पक्वान्नात सत्तावन्न टक्क्यांपेक्षाही जास्त टक्के प्रोटीन ठासून भरलंय. स्पीरूलीनातील एकूण पोषणमूल्ये ९० टक्क्यांहूनही जास्त भरतात. त्यामुळे त्याला “सुपर फूड" असंही म्हणतात. पण आजपर्यंत कोणताही सुपरहिरो हे सुपर फूड खातांना दिसला नाही. 'घरकी मुर्गी दाल बराबर' या उक्तीनुसार या सुपर फूडला डावलत परदेशी मुर्गीचे अंडे मात्र “संडे हो या मंडे" या तालावर चापणारे हिरो मात्र भरपूर आहेत.

स्पीरुलीनाचा अन्न म्हणून उपयोग जुन्या काळापासून होतोय. मेक्सिकोतील लोक सोळाव्या शतकात त्याचा जेवणात उपयोग करायचे. आफ्रिकेतील 'चाड' या देशातील आदिवासी जमाती कुणाचीही चाड न बाळगता या शेवाळाचा अन्न म्हणून वापर करताहेत. ही लोकं शेवाळाचा थर वाळवून त्यापासून भाकरीसारखा पदार्थ बनवतात. त्याला 'दिहे' म्हणतात.

आजही कुपोषणाची जागतिक समस्या सोडवण्यासाठी स्पीरुलीनाकडे आशेनं पाहिलं जातंय. कमी जागेत जास्त प्रोटिनचं उत्पादन स्पीरूलीना पिकात शक्य आहे. त्याचमुळे मंगळापर्यंतच्या लांबच्या अवकाशप्रवासात स्पीरूलीनाच्या वापराच्या शक्यता चाचपून पाहिल्या जाताहेत. जिममध्ये पैसे देऊन दुसऱ्याची वजनं उचलल्यावर खावं लागणाऱ्या परदेशी प्रोटिनला स्पीरुलीना हा देशी पर्याय ठरू शकतो. म्हणजे भारताचा पैसा देशातच राहील आणि गड्याची शारीरिक आणि देशाची आर्थिक ताकद बरकरार राहील. माणूस, प्राणी आणि माशाचं खाद्य म्हणून स्पीरूलीनाचा वापर जगभर वाढतोय. भोपळ्यातल्या म्हातारीसारखं कॅप्सूलमध्ये बसून हे शेवाळ पार मेडिकलच्या दुकानात पोचलंय.

भारतातही बऱ्याच ठिकाणी ही शेवाळशेती केली जाते. प्रोटीन आणि प्राणवायू पिकवणाऱ्या या तरंगणाऱ्या पर्यावरणपूरक शेतीचा प्रचार आणि प्रसार अजून मोठ्या प्रमाणात व्हायला हवा. पाण्यावरच्या या शेतीसाठी पाण्यासारखा पैसा खर्च करायची गरज नाहीये, याचं जितंजागतं प्रात्यक्षिक लोणारच्या तळ्यात निसर्गाने उभारलंय. निसर्गाची ही प्रयोगशाळा वाट पाहतेय, पाय जमिनीवर आणि डोळे उघडे ठेवणाऱ्या जिज्ञासू विद्यार्थ्याची.

पण या तळ्यातील नैसर्गिक शेतीला आव्हान देत लोकांनी तळ्यातच रासायनिक शेती करायला सुरुवात केली होती. एखाद्या गावरान सेंद्रिय दुधावर पोसलेल्या शेतकऱ्याच्या गुटगुटीत पोराला, फॅट काढलेल्या पिशवीच्या दूध-पावडर छाप परदेशी पोट्ट्याने हिणवावं, तसं रासायनिक खतं आणि कीटकनाशकांवर पोसलेला भाजीपाला आणि केळी या प्रोटिनच्या नैसर्गिक शेतीला वाकुल्या दावू लागली होती. कीटकनाशक आणि खतांचे अंश पाण्यात मिसळून प्रदूषणात भर पडत होती. तळ्यातल्या देवळात होणारे सण, उत्सव, न-खात्या देवासाठी कोंबडं बकरं कापणारे आणि अतिहौशी पर्यटक त्यामुळे प्रदूषणात अजून भर पडत होती.
बापाच्या सातबारावरही नाव नसलेले महाभाग आपलं नाव मंदिराच्या भिंतीवर कोरत होते. वैचारिक बद्धकोष्ठता असलेला, खिशात छदामही नसलेले मजनू भिंतीवर सर्रास बदाम कोरत होते. पण काही वर्षांपूर्वी वनखात्याने सक्रिय होत बऱ्यापैकी या गोष्टी नियंत्रित केल्या आहेत.

पूर्वी यवनांपासून वाचावी म्हणून ही मंदिर पुरून ठेवली होती. पण या मॉडर्न यवनांपासून वाचण्यासाठी काय करावं लागेल, हा यक्षप्रश्न आहे. “कुठं नेऊन ठेवलंय लोणार माझं?" असा प्रश्न विचारावासा वाटतोय. हा नैसर्गिक ठेवा जपला जावा, हीच अपेक्षा.

पाऊस दाटून आलाय, मनातही आणि आभाळातही. 'सिंगापूर अभी दूर है मेरे दोस्त.' होय, अजून साडेनऊ हजार किलोमीटर बाइक चालवायचीय. लोणारच्या या हिरव्या वैभवाला सलाम करत, हिरव्या प्रोटिनचे हिरवेगार विचार मनात घोळवत बुलेटला किक मारली.

या लेखमालेतील इतर भाग वाचण्यासाठी खालील लिंकवर क्लीक करा:
लेख-१: माझी मुशाफिरी....सात देशांच्या शेत शिवाराची सैर! https://www.maayboli.com/node/78689
लेख-२: . माझी मुशाफिरी!.... चंद्रावरील माती अन् प्रोटिनची शेती! https://www.maayboli.com/node/78696
लेख-३: . माझी मुशाफिरी!..... https://www.maayboli.com/node/78744
लेख-४: . माझी मुशाफिरी!.....आनंद पिकवणारा देश !..... https://www.maayboli.com/node/78839

…… लेखक हे ड्रीमर अँड डुअर्स पुस्तकाचे लेखक आहेत.