एपिक चॅनेल

मित, स्पॉक

मी इथे हेच लिहायला आले होते की एकांत कदाचित परत सुरु झालंय. काल रात्री सर्फिंग करताना अचानक ८:३० वाजता दिसलं. काल रात्री ९ ते १० 'लूटेरे' हा इंग्रजांच्या काळातील भारतातल्या लुटारू लोकांबद्दलचा कार्यक्रम होता. कोणी पाहिला का? आमच्या सेट टॉप बॉक्समध्ये काहीतरी गडबड झालेय त्यामुळे मध्येमध्ये बंद पडतो. म्हणून कार्यक्रम बघायचा उत्साह राहिला नाही. पूर्ण प्रोग्राम्सचं लिस्टिंग http://www.epicchannel.com/ वर पहा.

जावेद अख्तर ह्यांचा प्रोग्राम पहायची खूप इच्छा होती पण आमच्या घरात १० ला टीव्ही मिळणं कठिण.

मित, मी जावेद अख्तर ह्यांचा कार्यक्रम थोडा वेळ पाहिला. पण मलाही तो भाग काही खास वाटला नाही. कदाचित पुढचे भाग एक थीम घेऊन असतील तर किस्से ऐकायला मजा येईल.

टागोरांची कुठली कथा सध्या चालू आहे? तिचा बहुतेक मंगळवारच्या एपिसोडचा रिपिट टेलिकास्ट मी पाहिला. आवडला. बॅकग्राऊन्डचं बंगाली गाणं सुध्दा मस्त वाटलं. पण सोम-मंगळ १०:३० ला कोड रेड लावतात आमच्याकडे. त्यामुळे रिपिट टेलिकास्टच पहावा लागेल.

नसिरुद्दीन शाह ह्यांच्या क्रिकेटवरच्या कार्यक्रमाचा थोडा भाग काल दुपारी पाहिला. तो मात्र मस्त वाटला. हा कार्यक्रम पूर्ण पहायचा प्रयत्न करेन.

तसंच २ कार्यक्रमात फीलर म्हणून छोटे छोटे तुकडे दाखवतात त्यात काल सकाळी गोहरजान ह्या गायिकेवर छान माहिती दिली.

एपिक के दस मध्ये भारतातले दहा कॉन्स्पिरेटर्स मधे नारायणरावाला मारणारे राघोबा आणि आनंदी (खरं तर हा कट आनंदीबाईंचाच ना?) आणि अलेक्झांडरला मदत करणारा अंभी राजा ह्यांच्यावर एपिसोडस आहेत म्हणे.

एकांत आता दर गुरुवारी रात्री १०:३० वाजता.

अर्रर्र, संपली का ती कथा? आता विकांताला रिपिट पण नाही बघायला मिळणार म्हणजे.

काल एपिक के दस मध्ये भारतातल्या १० दगाबाज लोकांबद्दल माहिती होती. त्यात अलेक्झांडरला मदत करणारा अंभी, राघोबादादा, चन्द्रशेखर आझाद ह्यांचा घात करणारा त्यांचा सहकारी वगैरे अनेकांबद्दल माहिती सांगितली.

एकांत - कुंभालगढ

उदयपूरपासून ८० किमी वर असलेला हा किल्ला. १४३३ मध्ये बांधायला सुरुवात झाली आणि १४४८ मध्ये बांधून पूर्ण झाला. ह्या किल्ल्याभोवती ३६ किमी लांब, २४ फुट रुंद भिंत आहे. एक क्षण असं वाटेल की चीनची भिंतच आहे. चीनच्या भिंतीनंतर दुसर्या क्रमांकावर ही भिंतच येते. हा किल्ला राजस्थानमधल्या सर्वात उंच पर्वतावर बांधलाय. ही भिंत भारतातली सर्वात लांब भिंत आहे.

असं म्हणतात की ही भिंत बांधायला घेतली तेव्हा सारखी कोसळत होती.राणा कुंभा (१४४३-१४६८) हैराण झाला. तिथून एक साधू जात होता त्याने सांगितलं की देवीचा प्रकोप झाल्याने असं होतंय. तिला शांत करायला नरबळी द्यायला हवा. पण तो स्वेच्छेने असेल तरच उपयोग होईल. पण कोणी पुढे येईना तेव्हा साधू स्वत:च नरबळी जायला तयार झाला. त्याने सांगितलं की जिथे माझं मस्तक पडेल तिथून भिंत बांधायला सुरुवात करा. तसंच झालं आणि ही भिंत उभी राहिली. आजही त्या ठिकाणी ह्या साधूची समाधी आहे.

ही भिंत १३ पर्वतांना शिवून जाते. पूर्वीच्या काळी इथे मशाली पेटवत तेव्हा ५० किलो तूप वापरत म्हणे. ह्या किल्ल्यात आत ३०० हून अधिक मंदिरं आहेत. राजा कुम्भाचा महाल आहे. ह्या राजाच्या काळातमेवाडची खूप प्रगती झाली. त्याने ३२ किल्ले बांधले. अल्लाउद्दीन खिलजीचा राजस्थानवरचा प्रभाव कमी करायचं काम राणा कुम्भाने केलं. पण दुर्देवाची गोष्ट अशी की त्याचा खुण त्याच्या स्वत:च्या मोठ्या मुलाने कट्यार भोसकून केला. तो गादीवर बसला खरा पण जनता त्याच्या विरोधात गेली. त्यामुळे त्याला पळून जाऊन माळव्यात आश्रय घ्यावा लागला. पण तिथेही तो फार काल जिवंत राहू शकला नाही. वीज कोसळून त्याचा मृत्यू झाला असं म्हणतात.

पुढे इथे एक घटना घडली ती भारतातल्या शेंबड्या पोराना सुध्दा ठाऊक आहे. ह्या घटनेत एक व्यक्ती होती बनबीर नावाची. ह्या बनबिरला राज्यावर बसायचं होतं. पण त्यासाठी राजपुत्राचा काटा काढणं आवश्यक होती. राजपुत्राची हत्या करायच्या उद्देशाने खोलीत आलेल्या बनबिरने त्याच्या दाईला बाळ कुठे आहे म्हणून विचारलं. राजपुत्राच्या दाईने एका बाळाकडे बोट दाखवलं आणि क्षणाचाही विलंब न करता बनबीरने त्या बाळाची हत्या केली. पण ते बाळ त्या दाईचं होतं. खरा राजपुत्र सुरक्षित होता. ती दाई होती पन्नादाई आणि तो राजपुत्र होता उदयसिंग. वयाच्या १५ व्या वर्षी तो मेवाडला आला. आणि १५४० मध्ये त्याच्या अभिषेक झाला. ह्या किल्ल्यातच त्याच्या मुलाचा, राणा प्रतापचा, जन्म झाला.

मेवाडला मुघल सल्तनतीचा भाग बनवायचं अकबराचं स्वप्न राणा प्रतापने धुळीस मिळवलं. १५७६ मध्ये मानसिंगच्या नेतृत्वाखाली अकबराने मोठी फौज मेवाडवर पाठवली. हळदीघाटचं युद्ध झालं. पुढे १५७८ मध्ये शहाबाज खानच्या नेतृत्वाखाली आलेल्या फौजेने मात्र हा गड जिंकला. ह्याची दोन कारणं. एक तर त्यांनी इथले जलस्त्रोत दुषित करून मेवाडच्या सेनेला जेरीस आणलं. आणि दुसरं हे की मेवाडच्या सेनेने जॉ दारुगोळा साठवून ठेवला होता त्याचा अचानक स्फोट झाला. सेनेची पळापळ झाली आणि राणा प्रतापलाही निघून सुरक्षित स्थळी जावं लागलं कारण लढाई जारी ठेवणं गरजेचं होतं.

१५९७ मध्ये प्रतापचा मृत्यू झाला. असं म्हणतात की ही वार्ता ऐकून अकबर मूक झाला. तिथे असलेल्या एका राजस्थानी गवय्याने राणा प्रतापच्या बाबत गौरवशाली पंक्ती म्हटल्या की तो कधीच दिल्लीच्या सत्तेपुढे झुकला नाही. हे ऐकून अकबराच्या डोळ्यात अश्रू उभे राहिले.

राणा प्रतापनंतर त्याचा मुलगा अमरसिंग गादीवर बसला. १६०५ मध्ये अकबराचा मृत्यू झाल्यावर त्याचा मुलगा जहांगीर स्वत: मेवाड जिंकायला आला. १६१५ मध्ये मेवाडने मोगली सत्तेशी तह केला. नंतर मेवाडमध्ये शांती नांदली. स्वातंत्र्य मिळाल्यावर मेवाड भारतात विलीन झालं आणि हा किल्ला ओसाड झाला.

एकांत - असिरगड (२३ जुलै, २०१५)

३ वेळा जिंकला जाऊनही 'अजिंक्य' अशी ओळख असलेला किल्ला तुम्हाला माहीत आहे? तो आहे भोपाळपासून ३२० किमी अंतरावर असलेला असिरगड. मध्यकालीन युगात सगळ्यांनाच हा आपल्या ताब्यात असावा असं वाटे. १४ व्या शतकाच्या अखेरीस 'असा अहिर' ह्या व्यक्तीने हा किल्ला बांधला म्हणून ह्याचं नाव 'असिरगड' असं म्हणतात. 'असिर' ह्या फारसी शब्दाचा अर्थ 'किल्ला' असा आहे त्यावरूनही कदाचित हे नाव आलं असावं. इथला पहिला शासक म्हणजे मलिक फारुकी. ह्याचा मुलगा फार महत्त्वाकांक्षी होता. त्याला येनकेनप्रकारेण हा किल्ला काबीज करायचा होता. त्याने 'असा अहिर' असा संदेश पाठवला की आमच्या कुटुंबावर संकट आहे आणि घरातल्या महिलांना सुरक्षित ठेवायचं आहे. 'असा अहिर' ने त्यांना किल्ल्यात ठेवायची परवानगी दिली. पालखीतून आले ते नसीर खानाचे सशस्त्र सैनिक. किल्ल्यात पोचताच सैनिक बाहेर पडले आणि त्यांनी 'असा अहिर' सकट त्याच्या सैनिकांचा खातमा केला. असिरगड नसीर खानच्या ताब्यात आला. अगदी Troy ची कहाणी वाटते ना ही?

नासिर खानने लोकांना आणि सैनिकांना किल्ल्यात राहायला घरं बांधली. ह्या किल्ल्याची खासियत अशी की ह्याच्या जमिनीच्या आतसुध्दा एक मजला आहे. त्यामुळे किल्ल्याच्या जमिनीवर जे मधूनमधून खड्डे दिसतात (मुंबईकरांना इथे नक्की होमसिक वाटेल!) ते खरं तर ह्या जमिनीखाली असलेल्या मजल्याला प्रकाशाची सोय म्हणून ठेवले आहेत. आता अर्थातच तिथे जाता येत नाही. खरं तर सुमारे ६० एकरात वसलेला हा किल्ला म्हणजे ३ वेगवेगळया पातळ्यांवर असलेले ३ किल्लेच आहेत. त्यांना नावंही वेगवगळी आहेत पण मला नीट ऐकु आली नाहीत. ह्याचा मुख्य फायदा म्हणजे किल्ल्यावर चढाई करणाऱ्या सैन्याला ३ ठिकाणी असलेल्या सैन्याशी दोन हात करताच वर जावं लागेल. ह्या किल्ल्यात एक मशीद पण आहे. ३ तळी आहेत आणि तिथे पावसाचं पाणी साठवायची सोय आहे.

इथे एक भाग असाही आहे की तिथे गुन्हेगारांना आत उभ्या सळ्या असलेल्या खोल खड्ड्यात फेकलं जाई. तो माणूस लगेच मेला तर नशीबवान. नाहीतर सळ्यात अडकून त्याचं शरीर फाटे आणि वेदनांनी तडफडत मृत्यूची वाट पहाणं त्याच्या नशिबी येई. इथे असलेलं एक भुयार पुढे गडाच्या इतिहासात महत्त्वाची भूमिका बजावून गेलं.

ह्या किल्ल्यात एक महादेवाचं मंदिरसुध्दा आहे. तुम्हा सगळ्यांना महाभारतातील अश्वत्थाम्याची गोष्ट माहीतच असेल. पांडवांच्या मुलांना कपटाने ठार केलं म्हणून त्याच्या कपाळावरचा मणी काढून घेण्यात आला. आणि कलियुग असेल तोवर ती भळभळती जखम घेऊन पृथ्वीवर भटकत रहायचा शाप त्याला खुद्द कृष्णाने दिला असं म्हणतात. तोच अश्वत्थामा रोज पहाटे येऊन ह्या असिरेश्वराच्या मंदिरात पांढर्या फुलांचा अभिषेक करून आपल्या पापाचं परिमार्जन करायचा प्रयत्न करतो असं म्हणतात. मागे एकदा कुतूहलापोटी मी 'अश्वत्थामा अजून दिसतो' ह्या गोष्टीवर नेटवर सर्च केला होता तेव्हा असिरेश्वराच्या मंदिराचा उल्लेख वाचला होता.

ह्या किल्ल्यावर फारुकी वंशाने २०० वर्षं राज्य केलं. हा किल्ला जिंकायला अकबर स्वत: आला. ह्या किल्ल्यावर डेरा टाकून इथून दक्षिण काबीज करायचा त्याचा बेत होता पण इथे तेव्हा राज्य करत असलेल्या बहादूर खानाने त्याला मदत करायला नकार दिला. तेव्हा अकबराने त्याला धडा शिकवायचं ठरवलं. पण किल्ला सरळ लढाई करून जिंकता येणार नाही हे अकबराला माहीत होतं. त्याला गडावर असलेल्या भूयाराची माहिती मिळाली आणि घोरपडीचा वापर करून त्याचे सैनिक भुयारातून वर चढून गेले आणि त्यांनी किल्ला काबीज केला.

ह्याच घटनेचं दुसरं व्हर्जन असं की अकबराने बहादूरखानला बोलणी करायला बोलावलं आणि कैद केलं. बहादूरखानच्या सेनापतीला, याकुब खानला हे कळलं आणि त्याने आपला मुलगा मुकर्रब ह्याला अकबराकडे बोलणी करायला पाठवलं पण अकबराने मुकर्रबला मारून टाकल,. हे कळलं तेव्हा याकुब म्हणाला की हा किल्ला असा सहजासहजी कोणाच्या हाती कधीच येणार नाही. एक तर तो जिंकायला स्वत: देवाला यावं लागेल नाहीतर फितुरी झाली तरच किल्ला पडेल. त्याचे बॉल खरे झाले. ह्यानंतर असिरगडावर युद्ध झालं नाही. किल्ला पुढे निजामाच्या ताब्यात गेला तोही त्याने सैनिकांचा २ वर्षांचा पगार द्यायचं कबुल केलं आणि बाकीच्या अधिकार्यांना पैसे चारले तेव्हाच. पुढे इंग्रज-मराठे युध्द झालं आणि १८१८ मध्ये किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात गेला. अजूनही किल्ल्यावर इथे मरण पावलेल्या इंग्रजांच्या कबरी आहेत.

इंग्रजांनी हा किल्ला प्रशासानाचं मुख्य केंद्र बनवलं. इथे कोर्ट हाऊस, जेल वगैरे बांधलं. ह्या कारागृहात क्रांतिकारकांना ठेवलं जात असे. त्यांनी हा किल्ला भारतातल सर्वात बलशाली आहे असं त्याचं वर्णन केलं होतं. पण आपल्या स्वभावधर्माला अनुसरून त्यांनी हा किल्ला पुढे आपल्यालाच त्रासदायक होऊ नये म्हणून त्यातल्या बऱ्याच सुरक्षा व्यवस्था निकामी करून टाकल्या हेही खरंच (हरामखोर लेकाचे!). असो. भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर इंग्रजांची शेवटची तुकडी इथून निघून गेली आणि किल्ला निर्जन झाला.

हे भाग बघताना मला नेहमी असं वाटतं की हे किल्ले ओसाड आहेत तेच बरं आहे. उद्या उगाच जतन वगैरे करून पर्यटनस्थळ झाले तर जागोजाग गुटका आणि चिप्सची पाकिटं आणि 'अमुक लव्हज तमुक' वगैरे संदेश दिसतील. आपल्या इतिहासाबद्दल प्रेम आणि सार्वजनिक ठिकाणी कसं वागायचं असतं ह्याची अक्कल हे दोन्ही नसलेल्या ह्या देशात हा 'एकांत' म्हणजे एक इष्टापत्ती आहे.