सुपरवूमन सिंड्रोम

Submitted by अरुंधती कुलकर्णी on 4 April, 2012 - 02:15

काही दिवसांपूर्वी एक लेख वाचनात आला. त्यातील ''सुपरवूमन सिंड्रोम'' या शब्दाने माझे लक्ष वेधून घेतले. मग जालावर थोडी शोधाशोध केल्यावर या विषयाशी संबंधित पुष्कळ लेख मिळाले. बरीच अभ्यासपूर्ण माहिती वाचनात आली. उपयुक्त वाटली. त्याच माहितीचा सारांश येथे देत आहे.

बायका लिहा-वाचायला शिकू लागल्या, घराबाहेर पडून नोकरी-व्यवसाय करू लागल्या, स्वतंत्रपणे अर्थार्जन करू लागल्या.... पण त्यानुसार त्या करत असलेल्या घरातील पारंपारिक कामांमध्ये काही फरक झाला का?
अन्न रांधणे, बालसंगोपन, घराची व घरातल्या व्यक्तींची देखभाल ही परंपरेने स्त्रीला चिकटलेली कामे नव्या युगातही तशीच चालू राहिली. आणि त्यात आता घराबाहेर पडणार्‍या स्त्रीला घरातील + बाहेरील जबाबदार्‍या पार पाडण्याची धडपड करावी लागणे हे सर्वसामान्य चित्र झाले. संपूर्ण दिवस ऑफिस/ कारखाना/व्यवसायाच्या ठिकाणी काम केल्यावर स्त्रिया घरी आल्यावर देखील काम करतात. अगदी पाश्चात्य जगातील अर्थार्जन करणार्‍या स्त्रियाही एका अमेरिकन सर्वेक्षणानुसार आठवड्यात ३३ तास घरकामाला देतात तर पुरुष सर्वसाधारणपणे आठवड्यातून १६ तास घरकाम करतात. आणि या सर्वातूनच साकार होत गेली ''सुपरवूमन''.

''सुपरवूमन'' मानसिकतेच्या जवळपास जाणारी एक मजेदार गोष्ट सहज आठवली. एका घरात दोन पाली असतात. थंडीचे दिवस संपल्यावर एक पाल दुसरीला म्हणते, ''चल ना, बाहेर किती मस्त कोवळं ऊन पडलंय... जरा बाहेर जाऊन ऊन खाऊ.'' त्यावर दुसरी पाल म्हणते, ''छे गं बाई! मी बाहेर आले तर ही भिंत, हे छत कोण बरे तोलून धरेल? मी आहे म्हणून तर हे छत तोललं जातंय!!'' सुपरवूमनलाही असेच काहीसे वाटत असते.

समाजशास्त्रज्ञांच्या मते एकाच वेळी अनेक भूमिका निभावणारी स्त्री (जसे नोकरदार/व्यावसायिक, माता, पत्नी, मुलगी, सून, गृहिणी, स्वयंसेविका, कार्यकर्ती, विद्यार्थिनी इ. इ.) ही सुपरवूमन या वर्गवारीत येऊ शकते. वयाच्या कोणत्याही टप्प्यावर ती या मानसिकतेत प्रवेश करू शकते. अगदी १३ वर्षाच्या मुलीपासून ते ७३ वर्षांच्या आजींपर्यंत कोणीही!! तसेच तिची आर्थिक स्थिती, सामाजिक स्थिती कोणतीही असू शकते. ती एकाच वेळी सर्व आघाड्यांवर आपली समर्थता, गुणवत्ता दाखवण्याची तीव्र आस धरते व त्यानुसार धडपड करत राहते. ती एक उत्कृष्ट सुगरण असते किंवा बनू इच्छिते, त्याचबरोबर ती उत्कृष्ट गृह व्यवस्थापक असते, ती उत्कृष्ट माता सिद्ध होऊ बघते, आपल्या जोडीदारासाठी ती उत्कृष्ट सहचारिणी होऊ पाहते, ती आपल्या ऑफिसात उत्तम परफॉर्मन्स देण्यासाठी धडपडते, तिथेही ती ''उत्तम'' कर्मचारी म्हणून गणली जाण्याची इच्छा धरते. त्याच प्रमाणे ती वेगवेगळ्या उपक्रमांमध्ये भाग घेते - आवडीपोटी असेल / नसेल, पण प्रशंसेसाठी नक्कीच! आणि तिथेही आपण उत्कृष्ट सिद्ध व्हावे याकडे तिची ओढ असते.

रोज ठराविक वेळेत ऑफिस गाठायचे म्हणून भल्या पहाटे उठून जीवाचा आटापिटा करत घरचे-दारचे-मुलांचे आवरून धापा टाकत प्रवास करणार्‍या, मस्टरवर सही करून सलग आठ-दहा तास कामाला जुंपून घेणार्‍या स्त्रिया, घरी जाताना पुढच्या दिवसाची-सणवाराची- आजारी नातलगांची-मुलाबाळांची-आणखी कशाची तजवीज करता यावी म्हणून धडपडणार्‍या स्त्रिया, घरी पोचल्यावरही मरगळलेल्या शरीरात उत्साह आणून कंबर कसून पुन्हा एकदा स्वतःला घरात जुंपून घेणार्‍या स्त्रिया या खरेतर शहरांमध्ये, सर्व स्तरांमध्ये दिसतात. कधी नाईलाज म्हणून तर कधी आवड म्हणून या सर्व भूमिका निभावणार्‍या.

जरा या भूमिकांच्या खेळातील हलकी बाजू पाहिली तर काही स्त्रियांनी त्याबद्दल अतिशय मार्मिक, खुसखुशीत टिप्पण्या केल्या आहेत!!

A man's got to do what a man's got to do. A woman must do what he can't. - Rhonda Hansome.

Whatever women must do they must do twice as well as men to be thought half as good. Luckily, this is not difficult. - Charlotte Whitton.

I have yet to hear a man ask for advice on how to combine marriage and a career. - Gloria Steinem.

My second favorite household chore is ironing. My first being, hitting my head on the top bunk bed until I faint. - Erma Bombeck.

मजेची बात सोडली तर पाश्चात्यच काय, तर पौर्वात्य देशांमध्येही वेगळी स्थिती नाही! ''नील्सन सर्वे रिपोर्ट'' नामक शहरी स्त्रियांच्या वस्तू खरेदी विषयक अभ्यास अहवालात विकसनशील व अविकसित देशांमधील स्त्रियांच्या मुलाखती घेतल्या गेल्या व त्यानुसार त्यांच्या निदर्शनास आलेले तपशील हे दर्शवितात की सध्याच्या घडीला भारत, मेक्सिको व नायजेरियातील स्त्रिया सर्वाधिक संख्येत तणावाखाली वावरतात. भारतातील ८७% स्त्रियांनी सांगितले की बहुतांशी वेळ त्यांना तणाव, दडपणाचा सामना करावा लागतो. ८२ % भारतीय स्त्रियांनी सांगितले की त्यांच्यापाशी उसंत घ्यायला मोकळा वेळ नाही. भारतात स्त्रियांना ''इतरांची काळजी घेणार्‍या'', ''इतरांची देखभाल करणार्‍या'' म्हणून वाढविले जाण्याचा तर हा परिणाम नसेल? एका संशोधनानुसार भारतातील ७० ते ७२ % मध्यमवर्गीय / उच्च-मध्यम वर्गीय स्त्रिया कोणत्या न कोणत्या टप्प्याला नैराश्यभावनेच्या बळी असतात/ ठरतात असा निष्कर्ष काढला गेला आहे.

स्त्री जोवर कुटुंबासाठी व मुलांसाठी त्याग करते आहे तोवरच घराबाहेर त्या स्त्रीला मिळणार्‍या यशाची किंमत केली जाते हेच आजच्या सामाजिक मानसिकतेचे दारुण वास्तव आहे. बाईकडे घरातील व कामावरील प्रश्न सोडविण्याचे कौशल्य असले पाहिजे, तिला किरकोळ दुरुस्त्या करता आल्या पाहिजेत, तिच्यात वात्सल्य - स्वयंशिस्त - मातृत्व ठासून भरलेले पाहिजे (जणू काही जन्मतःच ते तिच्यात आलेले असते!), स्वयंपाकघरात तिने उत्तमोत्तम पदार्थ बनविले पाहिजेत, सासूचा मूड सांभाळला पाहिजे, दह्याचे विरजण लावता आले पाहिजे, दिसायला ती 'अप-टू-डेट' पाहिजे, ती गृहकृत्यदक्ष हवी, तिला माणसांची आवड हवी, तिच्यात आधुनिकता व पारंपारिकतेचा योग्य मेळ हवा..... अशी एक लांबलचक जंत्रीवजा अपेक्षांची यादी सध्याच्या स्त्रीसमोर असते. आणि त्यातील बर्‍याचशा अपेक्षांना ती स्त्री बघता-बघता स्वतःच्याच अपेक्षा समजू लागते!! तिचा सुपरवुमनगिरीकडे प्रवास सुरू होतो....

खरे तर कौतुक कोणाला आवडत नाही? प्रशंसेचे दोन शब्द ऐकल्यावर व्यक्तीला जरा जास्त बळ येते. पण सर्व विषयांमध्ये, सर्व आघाड्यांवर आपण ''चांगले'' किंवा ''उत्तम'' ठरावे, आपली इतरांनी स्तुती करावी अशी अपेक्षा या सुपरवूमनला सततच्या ताणाखाली किंवा दडपणाखाली ठेवते. सुपरवूमन ''स्वतःसाठी'' वेळ काढू शकत नाही किंवा त्याचे तिला महत्त्व वाटत नाही. स्वतःला अग्रक्रम देणे तिच्या गावी नसते. ती दुय्यमता स्वीकारते व कित्येकदा ही दुय्यमता तिच्या व इतरांच्या इतकी अंगवळणी पडते की दुय्यम अस्तित्वाचाही एक ''संस्कार'' बनतो. सुपरवूमन आपण घरी व बाहेर, दोन्ही आघाड्यांवर ''उत्कृष्ट'' ठरावे या अपेक्षेने काम करत असते. जे काम ती इतरांबरोबर विभागणी करून वाटून घेऊ शकते ते सगळीकडे धावून धावून स्वतः करणे हेही त्यातच येते. सतत इतरांच्या अपेक्षा पूर्ण कराव्यात, त्यांनी आपले कौतुक करावे, आपण त्यांना (कायमच) सुख द्यावे, कोणाला तक्रारीला कुरकुरीला स्कोप देऊ नये या अपेक्षांचा कधीतरी कडेलोट होतो.

मग त्यातून कधी नैराश्य येते, कधी मनाशी कुढणे सुरू होते. इतरांपायी आपला बळी दिला जातोय किंवा आपल्यालाच त्याग करावा लागतोय असे वाटू लागते. इतरांना आपली किंमत नाही ही भावना प्रकर्षाने जाणवू लागते. त्यांच्या प्रशंसेविना, पोचपावतीविना सारे केलेले काम व्यर्थ / कमी महत्त्वाचे वाटू लागते. किंवा 'मी एवढी खपते पण कुणाला माझी किंमत नाही' यासारखे विचार मनात डोकावू लागतात. कधी मनात कडवटपणा येतो. तर कधी वैताग, निराशा, हताशपणा, कमकुवत झालेला आत्मविश्वास भेडसावत राहतो. याचा परिणाम मुख्यत्वे स्त्रीच्या मनःस्वास्थ्य, शरीरस्वास्थ्य, नातेसंबंध व एकंदरीत व्यक्तिमत्त्वावर होत असतो. पर्यायाने त्या कुटुंबाच्या स्वास्थ्यावरही या सर्वाचा परिणाम होतो. अशा घरातील मुलांची वाढ निकोप तरी कशी होणार? त्यांना कामाच्या विभाजनाचे महत्त्व, स्वयंशिस्तीचे महत्त्व, स्वावलंबनाचे महत्त्व तरी कसे कळणार?

सुपरवूमनची ही काही लक्षणे सांगितली आहेत :

१. कामांची विभागणी न करता 'मैं सबकुछ कर सकती हूँ |' असा अट्टहास व भूमिका.
२. इतर स्त्रियांशी व स्वतःशीच प्रत्येक कामाच्या बाबतीत स्पर्धा
३. कोणाला ''नकार'' देणे कठिण वाटणे किंवा क्वचितच नकार देणे.
४. अंगावर जास्तीच्या जबाबदार्‍या ओढवून घेणे.
५. आपण केलेल्या कामाविषयी क्वचितच समाधान वाटणे.
६. सतत कामाच्या दडपणाखाली वावरणे.
७. आपण पर्फेक्ट माता/पत्नी/मुलगी असावे, आपण पर्फेक्ट एम्प्लॉयी असावे याची प्रबळ इच्छा.
८. सर्वांच्या सर्व मागण्यांना आपण पुरे पडण्याची तीव्र इच्छा.
९. खूप सार्‍या गोष्टी एकाच वेळी करत असल्याने सततची धावाधाव. मनात त्या आव्हानांना कमी पडण्याची, हरण्याविषयीची धाकधूक - भीती.

ह्या प्रश्नांची उत्तरे जर काही अंशी किंवा पूर्णतः होकारार्थी आली तरी ती 'सुपरवूमन सिंड्रोम' ची लक्षणे मानायला हरकत नाही :

१. तुम्हाला बरेचदा दडपण, दबावाखाली वावरल्यासारखे, कामाच्या ओझ्याने गुदमरल्यासारखे, तणावग्रस्त, इतरांपेक्षा मागे पडल्यासारखे, घायकुतीला आल्यासारखे वाटते का?

२. दिवसभरात तुमची कामे संपतच नाहीत व ''टू डू'' मधील कामांची यादी वाढतच जाते का?

३. तुमची दमणूक, थकलेले असणे, कंटाळलेले असणे हे अगदी सर्वसामान्य चित्र आहे का?

४. दिवसभराच्या रूटीनमध्ये जेवढ्या गोष्टी कोंबता येतील तेवढ्या कोंबणे व करणे याकडे तुमचा कल आहे का?

५. लहानसहान गोष्टींवरून तुम्ही स्वतःला त्रास करून घेणे, चिडणे, ज्या गोष्टी व्हायला विलंब लागत आहे त्यांवरून चिडणे हे तुमच्यासाठी कॉमन आहे का?

६. इतर लोक काय करतात त्यावरून तुम्ही स्वतःला दडपण आणता का? त्यांची बरोबरी करता यावी याकडे तुमचे लक्ष असते का?

७. तुम्हाला आयुष्यात आनंद वाटत नाही का?

८. वारंवार स्वतःला इतरांसमोर सिद्ध करण्याची तुम्हाला गरज भासते का? उदा : तुमची आई, सासरचे नातेवाईक, सहकारी, बॉस, मित्रमैत्रिणी, नवरा किंवा तुम्ही स्वतः

९. तुमचे दिवसभराचे वेळापत्रक इतके व्यस्त आहे का, की त्यात व्यत्यय, आकस्मिक परिस्थिती, इमर्जन्सी किंवा एखाद्या मोठ्या संधीला सुद्धा वाव नाही?

वास्तविक पाहता, निम्न दर्जाचे किंवा सर्वसाधारण दर्जाचे काम करणे, सर्वसाधारण दर्जाचे आयुष्य जगणे ही कोणाचीच ''महत्त्वाकांक्षा'' किंवा ''स्वप्न'' नसते. परंतु सतत स्वतःला उत्कृष्ट बनवण्यासाठी ढकलत राहणे, जे जे प्रावीण्य मिळवू त्यात समाधानी नसणे, स्वतःला कमी महत्त्व देणे या सर्व गोष्टींचा सुपरवूमनच्या व्यक्तिमत्त्वावर, स्वास्थ्यावर, मानसिकतेवर व नातेसंबंधांवर हळूहळू परिणाम होत जातो असे निरीक्षण आढळून येते. कधी कधी सुपरवूमन सिंड्रोम मानसिकतेची स्त्री तिच्या वाट्याला जर साचेबद्ध, ठराविक भूमिका असेल तर ती भूमिका आपण जास्तीत जास्त उत्कृष्टपणे कशी करू शकतो ह्याबद्दल ग्रस्त झालेली असते. (उदा : जर ती स्त्री गृहिणी असेल तर आपण उत्कृष्ट माता, उत्कृष्ट व्यवस्थापक, सुगरण इ. असावे यासाठीचा अट्टहास)

जिथे ज्या ज्या गोष्टी करणे आवश्यक आहे त्या त्या गोष्टी करत जाण्यापासून बहुतांशी स्त्रियांची या दिशेने सुरुवात होते. पण त्या आपल्या या प्रवासात कधी ''सुपरवूमन''चा वेष परिधान करतात ते त्यांचे त्यांनाच कळत नाही. बहुतेक सर्व स्त्रिया आपली नोकरी, घर, नातेसंबंध यांत खूप वेळ व शक्ती पणास लावत असतात. त्याचे कारण आहे की या सर्व गोष्टींबद्दल त्यांना वाटणारी प्रचंड आत्मीयता. परंतु ह्या प्रवासात आपल्या शक्ती, क्षमतेपलीकडील गोष्टी करायला जाणे किंवा वास्तवाला न धरून स्वतःला जास्त रेटत राहणे हे कधी सुरू होते ते त्या व्यक्तीलाही उमगत नाही.

बरं, आणि ह्या सर्वातून काही काळ स्वतःची मानसिक सुटका करून घेण्याचा स्त्रीचा मार्गही आभासी जगाचाच असतो कित्येकदा! कधी मग तिला टीव्ही सीरियल्समधील स्त्री-भूमिकांच्यात स्वतःची प्रतिमा दिसते तर कधी सीरियल्समधून दिसणार्‍या, तिच्यापेक्षाही वाईट स्थितीत असणार्‍या कितीतरी स्त्रिया या देशात आहेत यावर तिला समाधान मानावे लागते. रिअ‍ॅलिटी शोजमधून इतर लोक किती सहनशील असतात याचे पुरावे तिला मिळतात तर काही मालिकांमधील दु:ख-शोक-परंपरांच्या जाळ्यात वेढलेली स्त्री पाहून आपण तिच्यापेक्षा खूप चांगले आयुष्य जगतो अशी ती स्वतःची समजूत घालते. स्वतःच्या आरोग्य, सौंदर्य, प्रतिमा वर्धनासाठी वेगवेगळी प्रसाधने, उत्पादने विकत घेणे व वापरणे यांत ती स्वतःला दिलासा देऊ पाहते.

फार कठोर वाटतंय का हे निरीक्षण? तर ही मानसिकता तुम्हाला आज जगात अनेक ठिकाणी दिसेल. मुळात सुशिक्षित, बुद्धिवान, चांगले कमावणार्‍या स्त्रियांना जगात, कुटुंबात, समाजात जास्त टीकेला तोंड द्यावे लागते हे उघड वास्तव आहे. आणि मग त्याला बळी पडून स्वतःला पेलणार नाहीत इतकी अवास्तव उद्दिष्टे समोर ठेवून काम करणार्‍या स्त्रिया जगात कमी नाहीत. त्यातून त्यांचीच हानी होत आहे हे त्यांच्या लक्षातच येत नाही.

कुठे आहे स्वतःसाठी वेळ? स्वतःच्या तब्येतीची हेळसांड, दुर्लक्ष हेही त्याचे आणखी काही परिणाम. मग भुकेवर परिणाम होतो, एनर्जी कमी पडते, अतीव दमणूक जाणवते, त्यासाठी वेगळी ताकदीची औषधे, शरीराचे स्वास्थ्य बिघडते त्यासाठी औषधे, रात्री नीट झोप येत नाही म्हणून झोप येण्यासाठी औषधे, नैराश्य येते म्हणून अँटिडिप्रेसंट्स असे दुष्टचक्र सुरू होते. डॉक्टरने लिहून दिलेली औषधे मग स्वतःच्या मनाने घेण्यास सुरुवात होते. त्यांवरचे अवलंबित्व वाढते. भावनिक ताण सहन होत नाहीत. सतत मुलांची काळजी, नोकरी-व्यवसायाची काळजी, घराची काळजी, डेडलाईन्स, कामांचे ओझे, कुटुंबाच्या मागण्या आणि कामात साथ न देणारे - सहकार्य न करणारे गृहसदस्य / जोडीदार यांमुळे हे प्रश्न कैकपटींनी वाढत जातात.

आणखी एक दिसणारा परिणाम म्हणजे स्वतःच्या पर्फेक्शन बरोबरच इतरांकडूनही तेवढ्याच पर्फेक्शनची अपेक्षा करणे व त्याबद्दल अतिशय आग्रही, ठाम असणे. जर ती अपेक्षा पूर्ण झाली नाही तर त्याचा पिच्छा पुरविणे. त्यातून आपले नातेसंबंध, सहकारी दुखावले जाण्याची पर्वा नसणे. निर्णयशक्तीवर होणारा परिणाम, अनिश्चितता, कामावरून सारखे लक्ष विचलित होणे, मन एकाग्र होण्यास अडचण अशा इतर गोष्टीही काही केसेसमध्ये दिसून येतात.

मुळात सुपरवूमन हेच एक आभासी व्यक्तिमत्त्व आहे. सर्वांच्या अपेक्षा पुर्‍या करणारी, सर्व भूमिका उत्कृष्टपणे करणारी, सर्व कामांत तरबेज अशी व्यक्ती प्रत्यक्षात अस्तित्वात असू शकत नाही. सर्वांना आपला वेळ, श्रम, अग्रक्रम देणारी स्त्री मनातून उपाशीच राहते - कारण ती स्वत:लाच वेळ देत नाही. पर्यवसान मनात जाणवणारे असमाधान, पोकळी, नैराश्य यांत होते.

काय उपाय?

  • सर्वप्रथम मनातल्या मनात का होईना, स्वतःला हा प्रॉब्लेम आहे याची कबुली देणे ही या मानसिकतेतून बाहेर येण्याची पहिली पायरी आहे.
  • सगळ्या गोष्टी 'मॅनेज' केल्याच पाहिजेत, त्या उत्कृष्टच असल्या पाहिजेत हा अट्टहास थांबवावा.
  • तुम्ही एखाद्या गोष्टीत वाकबगार नाही म्हणून लाज, शरम, नैराश्य, भीती, कमीपणा वाटायची गरज नाही. आपल्या व्यक्तिमत्त्वात इतर कितीतरी चांगल्या गोष्टी आहेत हे लक्षात ठेवावे.
  • मल्टि-टास्किंग कमी करावे. आयुष्यातील, दिनक्रमातील गुंतागुंत वाढवण्यापेक्षा ती कमी कशी करता येईल यावर लक्ष द्यावे.
  • आपल्या गृहसदस्यांची, सहकार्‍यांची या कामी जरूर मदत घ्यावी. त्यांनाही सामील करून घ्यावे. विश्वासू व्यक्तींजवळ मन हलके करावे.
  • आलेल्या दिवसाचे स्वागत स्वतःबरोबर थोडा गुणात्मक वेळ घालवून करावे. घड्याळावरून सततची नजर हटवावी. आपल्या 'टू डू' लिस्टमधील कामांच्या संख्येवर मर्यादा आणावी. मोकळा श्वास घ्यावा. इतरांची आपल्या कामांमध्ये मदत घ्यावी.
  • आज मी चिडचिड न करता, न घाबरता, नैराश्य टाळून आनंदाने माझी कामे करणार आहे हे मनाशी ठरवावे.
  • शरीराला व मनाला दिवसातून काही काळ तरी विश्रांती देण्याची सवय लावून घ्यावी. रात्रीची झोप किमान ६ ते ७ तासांची व निर्वेध हवी. रूटीन नॉर्मल हवे. (झोपायच्या व उठायच्या वेळा). सुरुवातीला हे थोडे कठीण वाटेल, पण सवयीने साध्य होईल. तणावमुक्तीसाठी योग्य उपाय करावेत. उदा : मेडिटेशन, योगा इ. तसेच स्पा, मसाज, सहल यांसारखे उपाय करावेत.
  • जिथे जिथे तुम्हाला कामाचे दडपण, तणाव जाणवेल तिथे सहकारी, विश्वासू व्यक्तींची त्या कामी मदत अवश्य घ्यावी. किंवा त्यांच्यापाशी मन मोकळे करावे.
  • आपल्या कामांचा आवाका ठरवून घ्यावा व त्याखेरीजच्या कामांना स्पष्टपणे किंवा सौम्यपणे पण ठाम ''नकार'' द्यायची कला आत्मसात करावी. किंवा सरळ सरळ ''नाही'' म्हणून सांगावे.
  • आयुष्यातील आपले अग्रक्रम ठरवावेत व त्यांनुसार काय महत्त्वाचे आहे ते ठरवावे. त्यात आपल्या साथीदाराचाही पुरेपूर सहयोग घ्यावा.
  • तुम्ही एखादे काम करू शकत नसल्यास स्वतःला मनात अपराधी वाटणे, इतरांना त्याबद्दल सॉरी म्हणत राहणे थांबवावे. होईल सवय!
  • आपल्या सहचराशी / जोडीदाराशी, गृहसदस्यांशी, मित्र-मैत्रिणी / नातेवाईक यांच्याशी तुमच्या या प्रॉब्लेमबद्दल बोला. त्यांना विश्वासात घ्या. त्यांच्याशी संवाद साधा. तुमच्यावर किती ताण येत आहे याची त्यांना कल्पना द्या. एकटीनेच सर्व तोलले पाहिजे असा कोणताही नियम नाही. त्यांची मदत घ्या. कामाचे वाटप करा. आवश्यक तिथे मोलाने / बाहेरून काम करून घ्या. फायदा होईल.

आयुष्यात महत्त्व कशाला आहे?

१. 'आपल्या आयुष्यात महत्त्वाचे काय आहे?' या प्रश्नावर तुम्ही स्वतः स्वतःशी, व तुम्ही व तुमचा जोडीदार मिळून एकमेकांशी बोलणे, व्यक्त होणे महत्त्वाचे आहे. त्यातूनच तुम्हाला तुमचे अग्रक्रम उलगडतील. मुलं मोठी झाल्यावर ती जेव्हा समाजात स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून वावरतील तेव्हा त्यांनी कसे असावे असे तुम्हाला वाटते? त्या दृष्टीशी तुम्ही आताच्या घडीला मुलांना ज्या ज्या क्लासेस, अ‍ॅक्टिव्हिटीज इ. मध्ये गुंतवत आहात ते कितपत महत्त्वाचे आहे हे ताडून बघाल का? तुमच्या वैवाहिक नात्यात तुम्हाला काय हवे आहे? काय अपेक्षित आहे? कशाला महत्त्व आहे? हेही अवश्य पहा.

२. एक स्वाध्याय म्हणून तुमच्या सर्व कमिटमेंट्सची व नेहमीच्या अ‍ॅक्टिव्हिटीजची एक यादी करा. तुमच्या दैनिक, साप्ताहिक, मासिक कमिटमेंट्स, जबाबदार्‍या कोणकोणत्या आहेत? ही यादी डोळ्यांखालून घातलीत की तुम्हालाही कळेल की तुम्ही किती किती ठिकाणी स्वतःला बांधून घेतले आहे!

तुमचे कदाचित ''पर्फेक्ट'' आयुष्य नसेलही! त्यात अनेक गोंधळ, विलंब, व्यत्यय असतील.... पण मिनिटा-मिनिटाचा हिशेब मांडणारे, आकस्मिक परिस्थितीत कोलमडून पडणारे आयुष्यही कोणाला हवे असते? मुलांच्या बरोबर, जोडीदाराबरोबर मनमोकळे क्षण घालविणे, स्वतःबरोबर निवांत क्षण व्यतीत करणे यासारखे दुसरे सुख नाही! सुपरवूमनच्या वेषातून बाहेर येऊन पुन्हा असे निवांत, दिलासा देणारे क्षण अनुभवण्यासाठी एवढे कारण माझ्या मते पुरेसे आहे.

-- अरुंधती कुलकर्णी

-------------------------------------------------------------------------------------------------

संदर्भ : आंतरजालावरील अनेक संकेतस्थळे व त्या शिवाय,

The Superwoman’s Struggle, Shefalee Vasudev, Jul 24 2011, THE INDIAN EXPRESS.

End the Superwoman Syndrome, MIKELANN VALTERRA, March 19, 2010.

Overcoming the Superwoman Syndrome, Dr. Madeline Ann Lewis.

Working Outline – Fear, Worry and Anxiety, TRYING TO DO IT ALL, Connie Larso.

Superwoman syndrome credited to popping prescription pills, Feb 26, 2010, http://www.dnaindia.com/health/report_superwoman-syndrome-credited-to-po...

Beware of Superwoman Syndrome, Work-life Satisfaction Boosts Productivity for Women Scientists, http://www.elsevierfoundation.org/new-scholars/stories/video-superwoman.asp

(* सार्वजनिक धागा)

Groups audience: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

जबर्‍या!

<<मुळात सुपरवूमन हेच एक आभासी व्यक्तिमत्त्व आहे>>
आदरणीय प्रसारमाध्यमांचाही ह्यात मोलाचा वाटा आहे.

अकु.. सर्व मुद्दे सुसंगत मांडलेयस.. १०००% तुझ्या सर्व मुद्द्यांशी सहमत..
उपाय तर खूपच इफेक्टिव्ह आहेत.

खूप छान , विचार करायला लावणारा लेख आहे.

<<स्त्री जोवर कुटुंबासाठी व मुलांसाठी त्याग करते आहे तोवरच घराबाहेर त्या स्त्रीला मिळणार्‍या यशाची किंमत केली जाते हेच आजच्या सामाजिक मानसिकतेचे दारुण वास्तव आहे>> हो, पण हा साचा/ मानसिकता मोडणं हे आपल्याच हातात आहे. आपण एक 'व्यक्ती' आहोत आणि बरोबरीच्या आहोत, आपल्याला गृहित धरता कामा नये ही सवय आपणच आपल्या कुटुम्बाला लावायला पाहिजे. आपण आपल्या भूमिकेवर ठाम रहायचं असतं. आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे स्वतःच्या मुलांना समानतेची सवय लहानपणापासूनच लावणं - मुलामुलीत भेद न करता सगळी कामं शिकवणं आणि घर हे सगळ्यांचं असतं हे बिंबवणं.
मानसिकता बदलणं ही एक सामाजिक प्रक्रिया आहे. पी हळद आणि हो गोरी असा कुठलाही उपाय त्याच्यावर नाही. पण हा बदल झाला पाहिजे असं वाटणार्‍या प्रत्येकाने आपल्यापासून, आपल्या कुटुम्बापासून सुरुवात केली तर पुढच्या पिढीपर्यंत चित्र बरचसं बदललं असेल.

अकु,
लेख उत्तमच.
माझे काही मुद्दे.
१) मूळात निसर्गाने काही शारीरिक क्षमतेत कमी जास्त केले नव्हते. आदीमानवाच्या
काळात स्त्री पण शिकार करतच असे. पण पुढे बालसंगोपन, मग वृद्धांची देखभाल,
मग शेती अशा जबाबदार्‍या वाढत गेल्यावर, त्या क्षमतेचा उपयोग कमी होत गेला.

२) आपल्याकडे आणखी एक विचित्र परंपरा घडत गेली. ती म्हणजे स्त्रीने सर्वांच्या नंतर अन्नग्रहण करायचे. त्यातून कुपोषण, मग क्षमतेचा आणखी र्‍हास.

३) युरपमधे युद्ध काळात सर्व कर्ते पुरुष लढाईवर गेल्याने, बायकांना अनेक कामे
जसे मोठे ट्रक चालवणे वगैरे करावी लागली. सुदैवाने तसा काळ आपल्या देशांत
नव्हता. त्यातून स्त्रीला संधीच कमी मिळत गेल्या.

४) नायजेरियाचा उल्लेख आलाय म्हणून. तिथे आणखी एक समस्या आहे ती, कौटूंबिक सुरक्षिततेची. "काम आणि मित्र (बॉयफ्रेंड) कधी सूटेल, ते सांगता येत नाही", अशा अर्थाची म्हण तिथे आहे. स्त्रियांना मूलांची जबाबदारी घ्यावीच लागते.
त्याचा कुठलाच भार मूलांचा बाप उचलत नाही. माझ्या इतक्या वर्षांच्या वास्तव्यात मी
कधीही, मूलाला कडेवर घेतलेला पुरुष बघितला नाही. लहान बाळ नेहमी बाईच्याच
पाठीवर बांधलेले असते. एकदा तर अगदी अल्पवयीन मुलीच्या पाठीवर बाळ
बांधलेले होते. मी मुद्दाम चौकशी केली, तर मोठ्या बहिणीला जूळे झाले, त्यापैकी
एक ती संभाळत होती.
कुटूंब हि संस्थाच त्या देशात नाही. मूल झाल्याशिवाय बाईचे "लग्न" होत नाही.
मूल पैदा करायची क्षमता तिला सिद्ध करावी लागते.
पण त्या स्त्रिया, मूलांची जबाबदारी आनंदाने घेतात. आणि त्या खर्‍या अर्थाने निर्मोही.
मूले मोठी झाल्यावर आपली देखभाल करतील, अशी अपेक्षाच नसते त्यांची.

मुळात स्त्री ही च अभ्यासपुर्ण आहे.सहनशक्ती कांकणभर जास्त आहे.टाईम मॅनेजमेंट मग ते नवर्‍याच्या/मुलांच्या/आप्तांच्या बाबतीत/घर-नोकरी-व्यवसाय-संगोपन कोणतेही क्षेत्र असु दे .त्यात सक्रिय सहभाग घेवुन ते पुर्ण करण्याचा ध्यास घेणार.यासाठीच तिला सुपरवुमन म्हणुन गौरवले जाते. या सुपरवुमन ला दमदार ,अरे हो, आणि क्रियाशील,समजुतदार जोडीदाराची साथ अपेक्षित असावी ना?प्रत्येक जोडीदारानेही संसार रथाचा गाडा चालवताना कर्तव्य,क्रिया,कर्म भावनेने साथ देणे आजच्या काळात नितांत आवश्यक आहे.

स्त्रियांना मूलांची जबाबदारी घ्यावीच लागते.
त्याचा कुठलाच भार मूलांचा बाप उचलत नाही<<< माझी एक मैत्रिण अगदी ही गोष्ट अभिमानाने सांगायची, नवरा अजिबात मदत करत नाही...मुलाची जबाबदारी घेतच नाही.
त्यावेळेस आम्ही तिला बोलला सुध्दा तु जबाबदारी देशील तेव्हा ते जबाबदारी घेतील ना आणि हे आम्ही तिच्या नवरयासमोर बोललो तर त्याने तिला आमच्यापासुन दुर केले.
पण ह्या प्रकारामधे मधे मला तिची जास्त चुक दिसली..नवरा तिला बोलला मला नाही जमत तिने ते मानले आणि संपुर्ण घराची आणि मुलाची जबाबदारी तिच सांभाळते.

खुप मस्त लेख! थिअरी कळते , पण ती रिअलाईज होउन प्रॅक्टिकल जमायला खुप काळ जावा लागतो. आपल्या समाजव्यवस्थेचा पाया असलेली कुटंबसंस्था हिचा यात फार मोठा वाटा आहे.

अत्यंत महत्वाचा विषय अतिशय अभ्यासपूर्ण, योग्य शब्दात लिहिला आहे. त्यासाठी अरुंधती, तुझं खरंच कौतुक. प्रत्येक वाक्याशी सहमत.

प्रत्येकाने माझी प्रशंसाच केली पाहिजे, हा हट्ट अनेकींना सुपरवुमन बनण्यास भाग पाडतो. माझ्या काही मैत्रिणी तर बॉस्-सहकारी, नवरा-सासरचे लोक, मुलं, मित्र-मैत्रिणी एवढंच नव्हे तर शेजारी, फेसबुक फ्रेंड्स, इतर मैत्रिणींचे नवरे व घरातल्या सर्वंट्स नी सुद्धा प्रशंसा करावी यासाठी झटत असतात. Uhoh

प्रशंसा कुणाला आवडत नाही? पण मी स्वत: मला सगळ्यात जास्त समाधान देणार्‍या गोष्टींना अग्रक्रम देते. या गोष्टींमुळे मला प्रशंसा मिळेलच असं नाही, बहुधा लोक नावंच ठेवतील पण तरी मी त्याच करते. उदा. २४ तासात ७-८ तास झोप, १ तास स्वतःची रुटीन कामे, साधारण १०-१२ तास करिअर, १ तास योगा-मेडिटेशन्-चालणं इ. अन बाकी वेळ फ्री. त्यात वाचणे, घरच्यांसोबत वेळ घालवणे, हॉबीज इ.बस्स. यासाठी कुठल्या लोकांची प्रशंसा स्वतःच्या overall well being साठी महत्वाची आहे, हे उमजावे लागते. दिवसभराचे अग्रक्रम ठरवण्यासाठी परेटो अ‍ॅनालिसिस (80-20 principle) उपयोगी ठरु शकतं. (http://en.wikipedia.org/wiki/Pareto_analysis).

यात मी जे करते तेच तुम्ही करा असं सांगायचा हेतु नाही, पण try to understand the underlying principle. If you are spending 80% of your time to please others and getting 20% value out of it then it is sure a waste of time and energy. At the same time, most of the people would agree that they are spending hardly 30-40 minutes for themselves and that time contributes for the most of the satisfaction in any day. Think about it..

मी ठरवलंय I am not here to prove anything to anyone and I don't care what others think about me. My well being is my first priority. So, I am at peace with myself (most of the times!) Wink Happy

वरदा +१

उत्तम लेख!
'आपल्या आयुष्यात महत्त्वाचे काय आहे?' या प्रश्नावर तुम्ही स्वतः स्वतःशी, व तुम्ही व तुमचा जोडीदार मिळून एकमेकांशी बोलणे, व्यक्त होणे महत्त्वाचे आहे.>> हे अत्यंत गरजेचे आहे, त्यामुळे अनावश्यक महत्वाकांक्षा आणि 'स्टेट्स' च्या अनाठायी कल्पना या दोन्हीना चाप बसतो.
कुटूंबाच्या बाबतीत स्त्री-पुरुष या दोघानींही ' It is not always required to give the best of the world, but you can definitely try to give the best of you' एवढे लक्षात ठेवले पाहिजे.

अरुंधती,

चांगला अभ्यासू लेख आहे. मला काय जाणवतं ते सांगतो.

बाईला अर्थार्जनासाठी घराबाहेर काढलं ते तथाकथित आधुनिक काळाने. यात स्त्रीपुरुषांच्या तथाकथित समानतेच्या आग्रहाचा मोलाचा वाटा आहे. स्त्री आणि पुरुषांनी एकमेकांची कामे केली की ते समान होतात हे यामागील गृहीतक आहे.

हे साफ चुकीचं गृहीतक आहे. निसर्गाने स्त्रीला आणि पुरुषाला वेगळं बनवलंय. केवळ शारीरिकच नव्हे तर मानसिक जडणघडणही वेगळी आहे. या वेगळेपणामुळे स्त्रिया परिचारिकेच्या कामास उपयुक्त धरल्या जातात. मात्र एखादी लेखापाल (अकाउंटंट) किंवा क्षेत्रस्थ अभियंती (फील्ड इंजिनियर) स्त्री असणं हे बहुतांश स्त्रियांच्या नैसर्गिक घडणीशी मिळतंजुळतं नाही. तरीही जर ते मिळतंजुळतं करायचं (स्त्रीने) ठरवलं तर तिला अधिक कष्ट पडणार हे उघड आहे.

एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी की इथे स्त्रियांच्या क्षमतेस कमी लेखण्याचा हेतू नाही. स्त्रिया रेल्वेगाडी चालवू शकतात (, नव्हे, त्या चालवीत आहेतच!). मात्र असं (= पारंपारिक पुरुषी व्यावसायिक कामं) त्यांनी करावं का हा प्रश्न आहे. उत्तर होकारार्थी आल्यास पुरुषी कामं केल्याच्या लाभहानीचा लेखाजोखा मांडायला हवा. तो कधी मांडलेला आढळून येत नाही. Sad

एक गोष्ट स्पष्ट करावीशी वाटते की इथे मी व्यावसायिक पुरुषी कामांबद्दल बोलतोय. घरातला नळ वा विलयतार (फ्यूज) बदलणे ही पारंपारिक रीत्या पुरुषी धरली जात असली तरी व्यावसायिक कामे नव्हेत. ही कामे स्त्रियांनी करायच्या विरुद्ध मी नाही. कदाचित स्त्रियांना कुठल्याश्या कचेरीतल्या फालतू कागदी थप्प्या उपसण्याऐवजी घराची सर्वांगीण काळजी घेणे आवडेलही! Happy

लेखात म्हंटलंय की

>> स्त्री जोवर कुटुंबासाठी व मुलांसाठी त्याग करते आहे तोवरच घराबाहेर त्या स्त्रीला मिळणार्‍या
>> यशाची किंमत केली जाते

यावर वरदाताईंनी मार्मिक टिप्पणी केलीये. त्या म्हणतात की

>> स्वतःच्या मुलांना समानतेची सवय लहानपणापासूनच लावणं - मुलामुलीत भेद न करता सगळी कामं
>> शिकवणं आणि घर हे सगळ्यांचं असतं हे बिंबवणं.

पण घरात जर सर्व मुलेच (टोणगे) असतील तर समानतेची वागणूक कशी देणार? माझ्या घरात नेमका हाच प्रश्न होता. मी आणि धाकटा भाऊ असल्याने समान आणि असमान वागणुकी कशाशी खातात हे आम्हाला माहीत नव्हतं. मात्र वरदांच्या घरकामाच्या मुद्यास अनुमोदन.

मात्र एक निरीक्षणं नोंदवावंसं वाटतं की माझी आई नोकरी करणारी सुपरवुमन असल्याने तिला आमच्याकडे हवे तसे लक्ष देता येत नाही अशी खंत होती. त्यामुळे ती घरकामांत आम्हाला सामील करून घ्यायला अनुत्सुक असे. करण दिवसभर कामानिमित्त ती घराबाहेर असे, तर वडिलांची नोकरी परगावी होती. आम्ही मुले आमच्या दूरच्या आजींकडे. त्यामुळे दिवसा घर बंद असल्याने घरकाम शून्य, आणि रात्री घरी आल्यावर मुलांना कामाला जुंपायची तिची इच्छा नसे. कुटुंबासाठी स्त्रियांना खूप करायचं असतं, पण नोकरीमुळे त्यासाठी वेळ मिळत नाही.

अरुंधतींच्या निरीक्षणाकडे पुन्हा वळतो :

>> स्त्री जोवर कुटुंबासाठी व मुलांसाठी त्याग करते आहे तोवरच घराबाहेर त्या स्त्रीला मिळणार्‍या
>> यशाची किंमत केली जाते

ही समजूत होण्याचं कारण म्हणजे स्त्री ही कुटुंबाचा आधार आहे. मुले वाढवणे हे उच्च दर्जाचे काम आहे असं समाजाला वाटायला हवं. वरदांनी वर सांगितलेल्या उपायास पूरक आणि पोषक असा हा दृष्टीकोन आहे.

आज भारतीय विद्यार्थी जगभर नावाजला जातो ते त्याला मिळणार्‍या कौटुंबिक सुरक्षेमुळे. आईबापांना मुलांच्या शिक्षणाची आस्था असणे हे उत्तम कुटुंबव्यवस्थेचे लक्षण आहे. त्यामुळे मुलांचे संगोपन आणि त्यातून बळकट समाजाची (=राष्ट्राची) निर्मिती हा स्त्रियांचा मानबिंदू ठरायला हवा. हा नेमका तिच्या नैसर्गिक जडणघडणीशी सुसंगत आहे.

आजून एक गोष्ट आपल्या कोणाच्याही ध्यानी आलेली नाही ती म्हणजे राजकारण्यांचा भ्रष्टाचार. सामान्य लोकांनी मरमर मारून दिवसाचे १२/१४ तास घराबाहेर रहायचं. एकाच्या पगारात भागत नाही म्हणून बाईला घराबाहेर काढायचं. आणि आपल्या थोरथोर नेत्यांनी आपापली स्विसबँकांची खाती फुगवायची. आज काळ्या पैश्यामुळे महागाई वाढली आहे. त्यामुळे बाई घराबाहेर फेकली गेलीये. हाही एक अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा आहे. यातून उत्पन्न होणारा आजून एक प्रश्न म्हणजे पुरुष आणि स्त्रियांची कार्य करण्याची सम्यक मर्यादा (fair deal limit). पुरुष जसा ८ तास काम करतो तसं बाईला करायला लावण्यात काय अर्थ? कौटुंबिक जबाबदार्‍यांमुले तिची सम्यक क्षमता (fair deal capacity) पुरुषाच्या निम्मी किंवा कमी धरायला हवी. पैसे खाऊन माजलेल्या नेत्यांना बाईची खरी किंमत कधीच कळणार नाही.

जोवर भ्रष्ट नेते भारतावर राज्य करताहेत तोवर स्त्रियांची हालत खराब राहणारच!

आ.न.,
-गा.पै.

जोवर भ्रष्ट नेते भारतावर राज्य करताहेत तोवर स्त्रियांची हालत खराब राहणारच!>>> गामा पैलवान साहेब तुमचे 'सिंगल माईंडेड डेडीकेशन' काबिल-ए-तारिफ आहे Proud

आगावा, मी हेच लिहायला इथे आलेले Happy
<<एकाच्या पगारात भागत नाही म्हणून बाईला घराबाहेर काढायचं. >> सगळ्या बायका फक्त या एकाच कारणासाठी नोकर्‍या/ व्यवसाय करतात असं वाटतं का?

असो. हाही धागा नेहमीच्या वळणांनी वितंडवादाला लागू नये एवढीच सदिच्छा!

अकु. उत्तम लेख.

गामा पैलवान. एवढी मोठी पोस्ट लिहिण्याऐवजी लेख समजून घेतला असतात तर जास्त बरे झाले असते. Light 1

बाईला अर्थार्जनासाठी घराबाहेर काढलं ते तथाकथित आधुनिक काळाने.या वेगळेपणामुळे स्त्रिया परिचारिकेच्या कामास उपयुक्त धरल्या जातात. मुले वाढवणे हे उच्च दर्जाचे काम आहे असं समाजाला वाटायला हवं. एकाच्या पगारात भागत नाही म्हणून बाईला घराबाहेर काढायचं.त्यामुळे बाई घराबाहेर फेकली गेलीये.जोवर भ्रष्ट नेते भारतावर राज्य करताहेत तोवर स्त्रियांची हालत खराब राहणारच!

या वाक्याचा तीव्र निषेध.

अरुंधती मस्त लेख. माहिती गोळा करून सुसूत्र, मुद्देसूद मांडणे हे तुझे वैशिष्ट्य आहे. Happy

वरदा, नताशा यांच्याशी सहमत.

गामा, तुमची कळकळ समजली, तरी तुमच्याशी अगदीच असहमत. सगळ्या मुद्द्यांचा परामर्श घेणे या घडीला शक्य नाही, तरी एक उदाहरण देते. रेल्वेगाडी गेल्या २०० वर्षात अस्तित्वात आली आहे. तर मग ती चालवणे हे 'पारंपारिक' पुरषी काम कसे? औद्योगिक क्रांतीच्या आधी सगळे जगच शेतीप्रधान, व्यापारप्रधान होते, तेव्हा स्त्रिया व पुरुष बरोबरीने कष्टाची कामे करत. अजुनही शेतात खपणार्‍या स्त्रियांना तुम्ही शारीरिक कष्टाची, पर्यायाने पुरषी कामे करताहात असे कोणी म्हणणार नाही. औद्योगिक क्रांतीने गिरण्या/ कारखान्यातल्या नोकर्‍या निर्माण केल्या. तेव्हा तत्कालीन कुटुंबव्यवस्थेत अनेक बदल झाले. स्त्रियांनी घरी राहणे हा त्यातलाच एक.

स्त्रियांना जात्याच घरकामाची, संगोपनाची आवड असते; आईची ममता मेंदूत नैसर्गिकपणेच असते हे गृहीतक जीवशास्त्रीय दृष्ट्या चुकीचे आहे. संगोपन, घरकाम हे आपले काम आहे, बाळाला असे वागवायचे हे इतर स्त्रियांकडून मुली शिकत जातात. हा सामाजिक संस्काराचा भाग आहे.

कुणाचं काय तर गोंधळ्याची अंबाबाय !!!>>> या सारखीच अजून एक म्हण आहे पण ती 'पोलिटिकली इनकरेक्ट' आहे Proud

Pages