चटका - ३ -सुखान्त

चटका-२.५

रोजच्याप्रमाणे डायरीमध्ये माझ्या आजच्या क्लायंटसची नोंद - १२/११/२०२० - शनिवार

सकाळी १० ला, क्लिनिक उघडल्यानंतर, नरेनला मी प्रथमच भेटलो. ५ फूट ६ इंच उंची, डोळ्याला चष्मा, कुरळे केस, आणि डोळे मात्र थकलेले, हाताची नखे कुरतडलेली आणि एकंदर किंचीत अँक्शिअस असे व्यक्तीमत्व. क्लिनिकमध्ये कोणीही मजेकरता तर येत नाही. काही समस्या असतात म्हणुनच नाईलाजाने पेशंट स्वतःहून येतात किंवा मग कुटुंबातील एखादी सुजाण व्यक्ती त्यांना बळाने घेउन येते. एक मात्र नक्की क्लिनिकमध्ये पाऊल ठेवल्याचा क्षण हा पेशंटकरता आमूलाग्र बदल घडविण्यास समर्थ असतो. हां त्याकरता पेशंटची योग्य औषधोपचार तसेच थेरपीची तयारी हवी. औषधाच्या अप-डऊन्समुळे, कितीही किचकट, अवघड आणि अनसेटलिंग अनुभव येवोत, पेशंटने धीर धरणे नितांत गरजेचे असते.

नरेन प्रगल्भ वाटतो. तसेच त्याच्याबरोबर आलेली त्याची पत्नी संयुक्ताही भले काळजीत असो, पण तीही प्रगल्भ वाटते. मुख्य म्हणजे,पेशंटच्या जेव्हा बरोबर कोणी येते, तेव्हा अ‍ॅज अ डॉक्टर, आम्हाला त्या नातेवाईकाची, पेशंट एक सपोर्ट सिस्टिम म्हणुन मदत मिळेल अशी आशा वाटते. ही आशा जवळजवळ ९५% खात्रीची आणि यशस्वी ठरते हा गेल्या ३० वर्षातील अनुभव.
"बोला" - मी
घसा खाकरुन, प्रथम नरेन बोलता झाला. मधेमधे त्याला अवघड जात असतेवेळी, संयुक्ता त्याची पत्नी मदत करत होती. एकंदर ती सुजाण आणि कनवाळू व्यक्तीमत्वाची वाटली. आज फार काही बोलणे झाले नाही कारण एका विविक्षित क्षणी नरेनला भावना आणि अश्रू अनावर झाले. आम्ही तिथे थांबलो. पेशंटच्या भावनांचा आदर हा तर थेरपीचा पायाच नाही का. रेशिमगाठ ही अलगदच उकलावी लागते. तिथे घिसाड घाई उपयोगाची नाही. पुढच्या आठवड्याची वेळ निश्चित झाली. दोघेही गेले.

नोटस - नरेन भावनाप्रधान व्यक्तीमत्व. संयुक्ता त्या मानाने डाउन टू अर्थ आणि व्यवहारी. संयुक्ताचा नवर्‍याला पूर्ण सपोर्ट - जमेची बाब.
नरेनला सिव्हिअर ट्रॉमा - त्यातून दिसणारी पी टी एस डी ची लक्षणे - आजूबाजूच्या लोकांचा सतत हायपरावेअरनेस आणि त्यातून मेंदूची सतत व्यय होणारी ऊर्जा - फटिग.

१२/१८/२०२० - शनिवार
"आपण गेल्या वेळेस जिथे थांबलो तिथून सुरु करु यात." - मी
"डॉक्टर हा प्रसंग सिंक इन होण्यास काही दिवस गेले. मात्र त्यानंतर मी चिडचिडा होउ लागलो. मी सतत संतापू लागलो. आणि तो संताप मला व्यक्त करता येत नसे. कोणाच्याही कृतीमधुन मी तिसरा अर्थ काढण्यात निष्णात झालो. "
"नरेन, तुम्ही हे जे रीडींग बिटवीन द लाइन्स करत असा, दुसर्‍याला आरोपी धरत असा, ते इमॅजिनरी होते की वास्तव याचा आपण कधी विचार केलात का?"
"नाही. इमॅजिनरी कसे असेल डॉक्टर? देहबोलीवरुन कळतेच की. मला तू म्हणा डॉक्टर. प्लीज." - नरेन
"नरेन नाही. समोरच्याने ठोस कारण दिलेले नसताना, आपण त्याच्यावरती आपले स्वतःचे विचार प्रोजेक्ट करत असतो. रीडींग बिटवीन द लाइन्स हे ९९% इमॅजिनरी असते. मी अमक्याला ३०० वोल्ट्स स्माईल दिले त्याने मात्र फक्त ५० व्होल्टस परत केले. याचा अर्थ तो माझ्यावर जळतो. असे नसते. त्या वेळी तो कदाचित अन्य विचारात गुंग असू शकतो किंवा मग त्याचा हसतमुख स्वभाव नसू शकतो. आपण स्वतःला केंद्रित ठेउन जग पहातो. आपल्याला सर्वांनाच वाटते की जग आपल्या भोवतीफिरते. हे नैसर्गिकच आहे. जसजसे स्वभान वाढत जाते , आपण साक्षीभावाने एकंदर परिस्थिती पाहू लागू. आणि अपल्या थेरपीचा एक पैलू हाच असणार आहे. साक्षीभाव."
यावरती नरेन आणि संयुक्ता दोघेही विचारात पडले.

नोटस - नरेन डिड नॉट रिजेक्ट माय सजेशन. तो नव्या लर्निंग/ अनलर्निंग प्रॉसेसकरता स्वागतशील आहे. - जमेची बाजू.

१२/२५/२०२०
"आज आपण काही औषधे सुरु करणार आहोत. आणि या औषधांची वेळ व सातत्य काटेकोरपणे पाळायचं. आज ५ वाजता , उद्या ८ वाजता घेतली डझन्ट वर्क. त्याच वेळी घेणे फार महत्वाचे. वेळ पाळायचीच." - मी
"पण डॉक्टर मला औषधांची गरजच काय? थेरपी पुरेशी आहे. शिवाय आमच्या घरात सगळे धडधाकट तर आहेतच पण औषधे बिउषधे कोणी घेत नाही बरं का." - नरेन

" नरेन, बहुसंख्य लोक हे औषधे न घेण्यात धन्यता मानतात. त्यांना औषधे म्हणजे कुबड्या वाटतात. पण क्वालिटी ऑफ लाईफ महत्वाची आहे की औषध-शून्य जीवन हे आपण ठरवायचे. मी तुम्हाला बळजबरी करणार नाही. निर्णय तुमचा आहे. मी फक्त वाट दाखविणार." - मी
नंतर मी काही औषधांचे परिणाम आणि फायदे नरेन-संयुक्ताला, सविस्तर वर्णन केले.
>>>>>>>>>
नरेन, आपल्या हर्ष/आनंद आदी भावनांना कारणीभूत अशी ४ रसायने आहेत : एंडोर्फिन्स , डोपेमाईन ,ओक्सिटोसिन आणि सेरोटोनिन.प्रत्येकाचे ठरलेले कार्यक्षेत्र आहे.
एंडोर्फिन्स मुळे वेदना जाणवत नाहीत. जरा तुमच्यावरती एखाद्या प्राणघातक पशूने हल्ला केला तर एंडोर्फिन्स तयार होतात ज्यायोगे जोवर तुम्ही सुरक्षित स्थळी पोचत नाहीत, तोवर तुम्हाला वेदना जाणवत नाहीत. उदा - मला संधिवात आहे, मी २२ व्या मजल्यावर राहाते. आग लागते. आणि मी धावत धावत २२ माजले उतरते, अशावेळी मला गुडघ्यात वेदना जाणवत नाहीत याचे कारण असते रिलीझ झालेले एंडोर्फिन्स. मग कोणी म्हणेल कि एंडोर्फिन्स सतत रिलीझ होता राहिले तर उत्तमच की. तर तसे नाही. कारण त्यामुळे काय होईल, तुम्हाला कधी वेदनाच जाणवणार नाहीत. वेदनांमुळे आपण धोक्यांपासून बचावात्मक उपाय शोधतो. आपले अस्तित्वात टिकवण्यामध्ये (survival ) वेदनांचा सहभाग असतो. एंडोर्फिन्स हे आत्यंतिक सुखद भावना अथवा भीतीही निर्माण करण्यास कारणीभूत असतात. जणू काही आपल्या मानवी गरजा लक्षात घेऊन, धोके टाळण्याकरता नियुक्त केलेला देखरेख्या म्हणजे एंडोर्फिन्स. तेव्हा एंडोर्फिन्स हे सतत निर्माण होता नाहीत हे उत्तमच आहे.
.
नरेन, आता डोपेमाईन पाहू यात. डोपेमाईन केव्हा रिलीझ होतात तर तुम्हाला एखादे बक्षीस, काहीतरी आवडणारे मिळण्याच्या तुम्ही अगदी जवळ येऊन पोहोचला आहात. तुम्ही समजा रसाळ फळ तोडण्याच्या मिषाने, एखाद्या झाडावरती चढता आहात तर हे जे शेवटच्या २-४ फांद्या तुम्ही सहजगतेने ओलांडून जाता ते डोपेमाईनच्या जोरावर. जर तुमचे डोपेमाईन सदासर्व काळ निर्माण होतच राहिले असते तर तुम्ही प्रत्येक गोष्टींमध्ये मग ती किती का किरकोळ असेना, तुम्ही आपली ऊर्जा तीमध्ये ओतत राहिला असता आणि महत्वाच्या गोष्टींकरता तुमची ऊर्जा वाचलीच नसती. तेव्हा डोपेमाईन सतत निर्माण होत नाही हे बरेच आहे. डोपेमाईन हे मुख्यतः एकाग्रता, फोकस यावरती काम करते म्हणजे आपल्याला काही साध्य करायचे आहे त्याकरता जी एकाग्रता लागते त्याचे कारकत्व आहे डोपेमाईन कडे. गाजराचे आमिष म्हणजे डोपेमाईन चे कर्तृत्व. सतत गाजर दिसत राहिले तर बैल/घोडा कसे पळत राहातील तसे हे रसायन आपली ऊर्जा एकाग्र करते. कोणतीही गोष्ट प्राप्त होणे या पेक्षा त्या गोष्टीच्या प्राप्तीचा ध्यास, तळमळ, ऍंटीसिपॅशन म्हणजे डोपेमाईनचे कारकत्व.
.
ऑक्सिटोसिन हे विश्वास निर्माण करणारे रसायन आहे. ते जरा सातत्याने निर्माण होता राहिले असते तर तुम्ही वाट्टेल त्या परक्या लोकांवर, वाईट झाला वृत्तीच्या लोकांवरही विश्वास टाकला असतात. मसाज, ऑर्गेझम, प्रसूती या काही ऑक्सिटोसिन, निर्माण करणाऱ्या क्रिया आहेत. जेव्हा गाय वासराला चाटते, किंवा आई मुलास जवळ हृदयाशी धरते, तेव्हा ऑक्सिटोसिन निर्माण होते. मानव आई जेव्हा मुलं अन्य कोणाकडे सोपवते किंवा प्राण्यांतही जेव्हा पिल्लू कळपात सोडले जाते तेव्हा जे सामाजिक बंध निर्माण होतात, त्यातही ऑक्सिटोसिन निर्मिती होत असते. वर सांगितल्याप्रमाणे, ऑक्सिटोसिन सतत निर्माण होणे हे survival च्या दृष्ट्या अनुकूल नाहीच.
.
नरेन, आता वळू यात सेरोटोनिन कडे. सेरोटोनिन हे रसायन जेव्हा तुम्ही अधिकार गाजवता तेव्हा रिलीझ होते. मेंदूपेक्षा, माणसांच्या पोटात सेरोटोनिन अधिक असते, कारण आपले पूर्वज हे तेव्हा शांतपणे खाऊ शकायचे, पोटभर खाऊ शकायचे जेव्हा त्यांना त्यांच्या सुरक्षिततेबद्दल हमी असायची, विश्वास असायचा. ही हमी केव्हा वाटते जेव्हा तुम्ही अधिक बलवान असता, जसे बलवान पूर्वज अन्न चोरण्यास येणाऱ्या अन्य प्राण्यांना पळवून लावत . सतत जरा सेरोटोनिन रिलीझ होता राहिलं तर तुम्ही सर्वांकरता एक डोकेदुखी होऊन बसाल.
.
बरे होण्याकरता, फक्त थेरपीच नव्हे तर औषधोपचाराचीही जोड द्यावी लागते. मेंदू आपले काम न्यूरॉन्स नावाच्या ट्रान्स्मिटर्स द्वारा करतो.कोणतीही संवेदना अनुभवण्यासाठी हे न्यूरॉन्स विशिष्ठ रेसेप्टर्स्कडे जाणे आवश्यक असते. न्यूरॉन्स = किल्ली अन रिसेप्टर्स = कुलुप असे धरल्यास, या एकमेव अशा किल्ल्या असतात असे मानता येईल. म्हणजे त्या त्या किल्लीने फक्त अणि फक्त ते ते कुलुपच उघडणार. मग सायकोअ‍ॅक्टीव्ह औषधे काय करतात तर या किल्ल्या कॉपी करतात अन हवी ती दारे (कुलपे) उघडतात अथवा बंद करतात.

हळूहळू हिप्नोथेरपी तसेच कॉग्निटिव्ह बिहेव्हिअरल थेरपी सुरुकरण्याचा मानस आहे. नरेनचे शरीर औषधांना कसा रिस्पॉन्स देते हे पाहून, पुढे निर्णय घेता येइल.
नोटस - हे सारे संयुक्ताला चटकन पटले आणि तिने नरेनशी सल्ला मसलत करुन, आता नरेनने औषधे घेण्यास सुरुवात केलेली आहे - जमेची मोट्ठी बाजू.
.
.
.
.
.
.
११/१०/२०२१
नोटस - नरेनला औषधे मानवत आहेत. त्याला पहील्यापेक्षा खूप खूप स्वभान आलेले आहे. आपल्याला, कधी डिप्रेसिव्ह वाटते कधी अ‍ॅग्झायटी होते ते ट्रिगर्स त्याला कळू लागलेले आहेत. सी बी टी आजपासून सुरु करण्यास हरकत नाही. नरेनचे आणि संयुक्ताचे पती-पत्नी संबंध पहील्यापेक्षा खूप खूप सुधारलेले आढळतात. दोघांचे नाते फुलते अहे.- जमेची बाजू. नरेन १००% बरा होत आहे, होणार आहे. एक यशस्वी केस!