खूप वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे. शाळा-कॉलेजच्या वर्षात आम्ही बिल्डींग मधली पोरं गच्चीवर क्रिकेट खेळायचो. त्या वेळेस चे पनवेल म्हणजे उंच इमारती नसलेलं आणि विशेष रहदारी नसलेलं देखील. कमी लोकांकडे गाड्या असल्यामुळे सबंध अवकाशात होर्नचा कोलाहल नसलेलं पनवेल. संध्याकाळी किंवा रात्री तीन मजल्यांच्या इमारतीच्या गच्चीवर देखील वरून जाणाऱ्या विमानाचा स्वछ आवाज ऐकू येणारे पनवेल! त्या वेळेस संध्याकाळी ६:३० च्या सुमारास घरापासून साधारण २० मिनिटे अंतरावर असलेल्या मशिदीतून अझान सुरु होयची. मशीद आणि आमची बिल्डींग ह्यांच्या मध्ये अनेक इमारतींचे अंतर नसल्यामुळे आणि एकंदर वातावरणात आवाज कमी असल्यामुळे ती अगदी स्पष्ट ऐकू यायची. आम्ही मुलं तिची अधून-मधून नक्कल करून मजा देखील उडवायचो. परंतु एकंदर मला ती ऐकायला आवडू लागली होती. संगीत आवडू लागले होते तेव्हा आणि एकंदर शांत करणारे संगीत नक्कीच प्रभावित करीत होते. एकदा गच्चीवर एकटा असताना 'हे काहीतरी अरेबिक वाटतंय' असे मी स्वतःला म्हणालो देखील होतो. कारण त्या दिवशी ते सूर मी फॉलो केले होते. नुसतं ऐकलं नव्हतं.
मागच्या वर्षीची गोष्ट! ट्रेन ने सी.एस.टी ला जात होतो. ट्रेन बहुदा डॉकयार्ड रोड स्टेशनला थांबली आणि नेमकी तिथे अझान सुरु होती. एव्हाना माझी सांगीतिक प्रगती जरा बरी झाली असल्यामुळे मला त्या सुरावटींमध्ये 'राग सुहा/ दरबारी' ह्यांची झलक दिसली. मला एक संदर्भ माहिती होता की 'सुहा' हा मूळात अरेबिक शब्द आहे आणि सप्तर्षी ह्यांच्यातल्या 'अरुंधती' ताऱ्याला त्या भाषेत 'सुहा' असे म्हणतात. ह्याचा अर्थ 'lone star' असा वाचल्याचे देखील स्मरते. सहज डोक्यात विचार आला. 'राग' हे जर लोकसंगीतातून निर्माण झाले असतील ( संदर्भ: कुमार गंधर्व ह्यांचे विचार) तर सुहा हा राग किंवा त्याच्या आजूबाजूचे राग हे मध्य-पूर्वेतून आपल्याकडे आले असतील का? अशा विधानांना ठोस पुरावा कधीच मिळत नाही, परंतु काही सांगीतिक अनुभव किंवा संदर्भ ह्या विधानाला जोड देऊ शकतील असे तेव्हा उगीचच वाटले होते. दरम्यान असे देखील समजले होते की 'अडाणा' हा राग जो भारतीय शास्त्रीय संगीतात गायला/वाजवला जातो ते एक 'तुर्कस्थानातील' गावाचे नाव देखील आहे. माझी उत्सुकता अधिक वाढली. आणि मी ऐकून वेध घ्यायला सुरुवात केली.
काल NCPA ला एक अनोखा कार्यक्रम झाला. उस्ताद झाकीर हुसैन ह्यांचा तबला, ढाफेर यौसेफ ह्यांचे ऑऊड आणि हुस्नू सेनलेनडिरीकी ह्यांचे क्लेरिनेट असे एकत्रित वादन होते. ढाफेर हे ट्युनिशिया ह्या देशाचे आहेत तर हुस्नू हे तुर्कस्थानाचे! ह्या कार्यक्रमाची उत्सुकता झाकीरभाई ह्यांच्यामुळे तर होतीच परंतु मध्य-पूर्व आणि उत्तर-आफ्रिका ह्या भागातील कलाकार आणि त्यामुळेच संगीत अनुभवायला मिळणार ह्यामुळे देखील होती. कार्यक्रमाच्या आठवडा आधीपासून मी ह्यांना यु-ट्यूब वर ऐकत होतोच. तेव्हा एक गोष्ट लक्षात आली आणि तीच गोष्ट काल प्रत्यक्ष कार्यक्रमात अनुभवायला मिळाली. हे संगीत भारतीय संगीतातील भीमपलास, काफी आणि किरवाणी ह्या रागांच्या प्रचंड जवळ जाणारे आहे. त्याच बरोबर चारुकेशी, जोग, दरबारी आणि काही प्रमाणात खमाज असे देखील राग डोकावतात. ढाफेर हा गातो देखील आणि ते गाणे म्हणजे तिथल्या सहारा वाळवंटातले मंत्रोच्चार आहेत. Desert Chants! त्या आवाजाला अशी काही फिरत आहे की तो अगदी वरच्या पट्टीतल्या सूरापर्यंत सहजरित्या पोहोचतो. त्या क्षणाला त्याचा आणि क्लेरिनेटचा आवाज असा काही बेमालूम मिसळतो की अंगावार शहारा आणि डोळ्यात पाणी हे कधी येते आपल्याला लक्षात सुद्धा येत नाही. हुस्नू ह्यांचे क्लेरिनेट हे Jazz अंगाने जाते परंतु त्या धून ज्या तो वाजवतो ते बरेच भारतीय संगीताच्या जवळ जाणारे आहे. कार्यक्रमाच्या सुरुवातीला झाकीरभाई ह्यांनी आम्हाला ओळखल्या मुळे आम्ही प्रचंड उत्साहात होतोच. परंतु खऱ्या गप्पा ह्या कार्यक्रमा नंतर झाल्या.
हुस्नू ह्यांना आम्ही पहिले भेटलो. भारावून गेलेल्या अवस्थेत होतो. त्यांना सांगितले की तुम्ही जे वाजवता ते आमच्या इथल्या संगीताच्या प्रचंड जवळ जाते. त्यांना माहिती होतेच अर्थात! परंतु त्यांनी देखील हेच सांगितले की संगीत हे लोकांबरोबर प्रवास करीत असते तसेच ते आले असणार. परंतु जेव्हा त्यांना हे सांगितले की तुमच्या देशातल्या एका गावाचे नाव आमच्या संगीतातील एका रागाचे नाव देखील आहे तेव्हा मात्र ते आश्चर्यचकित झाले! लगेच मला ई-मेल दिला आणि फेसबुक वरून देखील संपर्कात राहूया असे सांगितले. तसे जर पुढे खरंच झाले तर नक्कीच चंगल्या चर्चा घडतील! पुढे आम्ही भेटलो ढाफेर ह्यांना. त्यांच्या गायकीमुळे माझ्यावर झालेला परिणाम त्यांना सांगितला तेव्हा त्यांनी आनंदाने माझा हात हातात घेतला आणि धन्यवाद दिले! ते औड हे वाद्य वाजवतात. हे वाद्य ट्युनिशिया, अल्जेरिया आणि तुर्कस्थान ह्या देशांमध्ये वाजविले जाते. माझ्या एका अल्जेरियन मित्राने मागच्याच आठवड्यात मला सांगितले होते की हे वाद्य त्यांच्या देशात इस्लाम येण्यापूर्वी भटक्या आदिवासींनी ( nomadic tribes) ह्यांनी आणले. गिटार आणि रबाब ह्या वाद्यांच्या जवळ जाणारे हे वाद्य आहे.
ह्या सर्व गोष्टींमध्ये एक गोष्ट जाणवली:
वरील धून ह्या ज्या रागांच्या जावळ जाणाऱ्या आहेत ते बहुतांश राग हे काफी ह्या थाटातले आहेत. हेच काय तर अगदी वर सांगितलेले राग ( सुहा, अडाणा) हे देखील. काफी थाट ह्यातले बरेच राग हे ह्या धुनांकडे बोट दाखवतात. ह्याबद्दल नक्कीच संशोधन करायला आवडेल. ह्याबद्दल शेवटी झाकीरभाई ह्यांना विचारले. भारतातील मुस्लिम राज्यकर्त्यांचा प्रभाव एवढे ते म्हणाले, परंतु असंख्य फोटोच्या विनवण्या येत असल्यामुळे आम्हाला विषय पुढे नेता आला नाही. पण एक गोष्ट मात्र सदैव लक्षात राहील. ढाफेर ह्यांनी जे काही मंत्रोच्चार म्हटले त्याची सुरुवात 'बिस्मिल्ला' ह्या नावाने झाली आणि क्षणात मला त्या लहानपणी ऐकलेल्या अझानची आठवण झाली! ती दहा मिनिटे वाटलं, ह्या जगात पासपोर्ट/व्हिसा हे प्रकार का आहेत? जगातील कोणत्याही व्यक्तीवर एकाच परंपरेचे प्रभाव अथवा संस्कार नाही आहेत. आपण सगळे हे अनेक परंपरांचा गुंता आहोत. नुसरत म्हणतात त्याप्रमाणे,
'फलसफी को बहस क अंदर खुदा मिलता नही,
डोर को सुलझा रहा है और सिरा मिलता नही'
मशिदीत जोरजोरात अझान लावणाऱ्या इमाम, किंवा ते लावतात म्हणून आपण लावूया असं म्हणून मंदिरात लाउडस्पीकर वर जोरात भजनं लावणारे पंडित, हे सारे हा गुंता सोडवू पाहतात! हे सारे अनुभवताना आणि हे विचार मनात येताना डोळ्यातून घळाघळा अश्रू वाहू लागले आणि पुढील काही वेळ ते वाहतच राहिले!
- आशय
नेहेमी प्रमाणे मस्त लिखाण
नेहेमी प्रमाणे मस्त लिखाण
फलसफी को बहस क अंदर खुदा
फलसफी को बहस क अंदर खुदा मिलता नही,
डोर को सुलझा रहा है और सिरा मिलता नही'>>> वाह!
खूप सुंदर लेख..
सुंदर अनुभव, आणि लिंक दिल्याबद्दल खूप खूप धन्यवाद +1
सुंदर लिहिलंय
सुंदर लिहिलंय
खूपच सुंदर लिहिलंय.
खूपच सुंदर लिहिलंय.
आत्मीयतेने लिहिलेले आहे.
आत्मीयतेने लिहिलेले आहे. आवडले.
धागा गप्पांचे पान झालेला आहे असे दिसतेय तेवढे बदलून घ्या, कारण काही चांगले प्रतिसाद वाहून जाऊ शकतात.
अप्रतिम! आज माबोवर येण्याचे
अप्रतिम! आज माबोवर येण्याचे सार्थक झाले.
खुप सुंदर लिहिलयं _/\_
खुप सुंदर लिहिलयं _/\_
आत्ता लिंक
आत्ता लिंक उघडली..नितांतसुंदर..
सुरेख लेखन! लिंक साठी
सुरेख लेखन! लिंक साठी धन्यवाद.
फारच सुंदर लेख! आपण भारतीय
फारच सुंदर लेख! आपण भारतीय तसे नशीबवान! अनेक संस्कृतींची लोकं इथे येऊन आपल्यात मिसळली आणि आपल्याला समृद्ध करून गेली!
लिंक ऐकते आहे. ती लिंक मूळ लेखासोबत द्याल का? (जर चुकून हा वाहता धागा झाला असेल तर ती लिंक वाहून जायला नको.)
फारच सुंदर लेख! खूप लिहा
फारच सुंदर लेख!
खूप लिहा ,वाचायला़ खूप आवडेल...
खुपच छान वाटलं वाचुन.
खुपच छान वाटलं वाचुन.
सुंदर लिहलयं
सुंदर लिहलयं
मस्त लिहिलय
मस्त लिहिलय
इतक्या लगेच एवढ्या
इतक्या लगेच एवढ्या प्रतिक्रिया येतील असे नक्कीच वाटले नव्हते! पण तुम्हा सर्वांना संगीत आवडले ह्याचा आनंद जास्त आहे! सर्वांचे मनापासून धन्यवाद!
अनुभव मासिकात वाचले हे ...
अनुभव मासिकात वाचले हे ... मस्तंय
शिर्षकामुळे वाचायला घेतलं आणि
शिर्षकामुळे वाचायला घेतलं आणि ............................वाह्
छान !
छान !
मस्त !
मस्त !
मस्त लिहिलेय
मस्त लिहिलेय
छान लिहिलय!
छान लिहिलय!
अत्यंत रसाळ. खूप छान आशय!
अत्यंत रसाळ. खूप छान आशय!
पाणीच आले डोळ्यांत हे
पाणीच आले डोळ्यांत हे वाचून.
ह्या अश्याच अनुभवांसाठी मायबोली सोडावी नाही वाटत.
मनापासून धन्यवाद!
सुरेख लेखन. लिंक कुठाय ?
सुरेख लेखन. लिंक कुठाय ?