चिन्ह : 'नग्नता - चित्रातली आणि मनातली'

Submitted by चिनूक्स on 3 January, 2012 - 00:11

यंदा पंचविशीत पदार्पण करणारं 'चिन्ह' हे मराठी कलावार्षिक चित्रकला आणि तिच्याशी संबंधित दृश्यकलांना केंद्रस्थानी ठेवून निघतं. मात्र चित्रकलेचा सर्वांगानी वेध घेणे इतकाच मर्यादित हेतू 'चिन्ह'चा निश्चितच नाही.

चित्रकला म्हणजे एका अर्थाने चित्रकारांची कहाणी. त्यांची वैयक्तिक आणि चित्रनिर्मितीच्या प्रेरणेची हकीकत काही वेगळी नसते याची जाणीव 'चिन्ह'ला आहे. चित्रकलेबद्दल बोलायचे तर आधी चित्रकारांची ओळख व्हायला हवी, त्यांचं जगणं, त्यांचं वावरणं, त्यांचं असणं यातून विकसित होत गेलेल्या त्यांच्या कलाविषयक जाणिवांचाही शोध घ्यायला हवा ही जाणीव 'चिन्ह'ला अगदी पहिल्या अंकापासून होती.

१९८७ साली स्वतः चित्रकार आणि पत्रकारही असलेल्या सतीश नाईक यांनी 'चिन्ह' पहिल्यांदा प्रकाशित केला तो दिवाळी अंकाच्या स्वरुपात. तोपर्यंतच्या दिवाळी अंकांमधे चित्रकला किंवा एकंदरीतच दृश्यकलांना अंकाच्या साहित्यिक विभागात काहीही स्थानच नव्हतं. अंकाच्या सजावटीपुरताच चित्रकलेचा संबंध. चित्रकलेचा व्हावा तसा 'संवाद'च त्यामुळे वाचकांशी होत नव्हता. 'चिन्ह'मुळे हा संवाद शक्य झाला. चित्रकार हे काही फक्त आपल्या स्टुडिओच्या चार भिंतींमधे बसून चित्र काढणारे गूढ अस्तित्व नाही , तर तुमच्या आमच्यासारखेच रागा-लोभांचे, मैत्री-प्रेमाचे, इगो-जेलसीचे कपडे पांघरलेली हाडामासांची माणसे आहेत याचे एक भान 'चिन्ह'ने वाचकांना दिले.

१९८७ ते ८९ आणि त्यानंतर २०००पासून आजतागायत चित्रकार गायतोंडे, प्रभाकर बरवे, वारली आणि मधुबनी चित्रकला पहिल्यांदा जगासमोर आणणारे चित्रकार भास्कर कुलकर्णी विशेषांक, रविवर्म्याच्या चित्रकारितेचा, त्याच्या उद्ध्वस्त साम्राज्याचा शोध घेणारा विशेषांक आणि 'निवडक चिन्ह' असे चित्रकलाविषयक अत्यंत दर्जेदार आणि संग्राह्य विशेषांक 'चिन्ह'ने दिले.

‘चिन्ह'चा या वर्षी आलेला 'नग्नता - चित्रातली आणि मनातली' हा विशेषांक या सर्वांत सर्वार्थाने आगळा. 'नग्नता' या शब्दाच्या चित्रकलेतील व्याप्तीसंदर्भात सांगोपांग चर्चा, इतिहास-संस्कृती, १९व्या शतकाच्या पूर्वार्धात भारतीय कलाशिक्षणात समाविष्ट करण्यात आलेल्या न्यूड चित्रणाच्या संदर्भातली, आजवर कधीही प्रकाशात येऊ न शकलेली माहिती, अ‍ॅकेडेमिक न्यूड स्टडीमधून नंतर प्रत्यक्ष पेंटींग, शिल्प, इन्स्टॉलेशन्स, लाईव्ह आर्टपरफॉर्मन्सेसपर्यंत झालेला प्रवास यात आहे.

चित्रकार अकबर पदमसी, सुधीर पटवर्धन, प्रभाकर कोलते,सुहास बहुळकर, देवदत्त पाडेकर, साहित्यिक भालचंद्र नेमाडेंपासून, मेघना पेठे, कविता महाजन, प्रतिभा रानडे, मानसोपचारतज्ञ डॉ.आनंद नाडकर्णींपासून सेक्सॉलॉजिस्ट डॉ.प्रकाश कोठारी, शास्त्रोक्त नर्तिका पार्वती दत्ता अशी अनेक व्यक्तिमत्त्वे यात लिहिती झालेली आहेत, हिंदू कॉलनी ते अ‍ॅमस्टरडॅम असा प्रवास करणार्‍या लाईव्ह आर्टपरफॉर्मर मोनाली मेहेरचे चित्तथरारक आयुष्य यात आहे.

Monali Cover.jpg

Padekar Cover.jpg

'नग्नता - चित्रातली आणि मनातली' या विशेषांकाच्या संपादनाची जबाबदारी घेतलेल्या शर्मिला फडके यांनी या अंकात हा अंक काढण्यामागची 'चिन्ह'ची भूमिका मांडली आहे. ती अशी-

नग्नतेचा स्वीकार कठीणच असतो. पाहणार्‍याची दृष्टी विशाल नसेल तर शरीरच काय, मन उघडे करणारा माणूसही अनादरासच पात्र ठरतो. - फ्रान्सिस बेकन

’न्यूड विशेषांक’ काढण्याचं ’चिन्ह’ने का ठरवलं? समाजाची संवेदनशीलता टोकाला येऊन पोचलेली असताना हा अंक काढायचं धाडस 'चिन्ह'ला करावसं वाटलं ते नेमकं कोणत्या भूमिकेतून? आजच्या समाजात वेगवेगळ्या माध्यमांमधून नग्नता इतकी चेहर्‍यावर आदळत असताना, नग्नतेचं जरुरीपेक्षा जास्त स्तोम माजवलं जात असल्याचा, त्याला नको इतकं ग्लॅमर बहाल होत असल्याचा आरडाओरडा होत असताना ’चिन्ह’ अजून काय वेगळं आपल्या अंकामधून देणार आहे? समाजात नग्नतेविषयीची इतकी ओढ, औत्सुक्य आणि नग्नतेविरुद्ध होत असलेली ओरडही सर्वात जास्त. हा विरोधाभास का? कशामुळे?

'चिन्ह'ला हे जाणून घेण्याची गरज वाटली.

‘आर्ट न्यूड’ किंवा ‘कलेतल्या नग्नतेचा शोध’ निदान मराठीत तरी संपूर्णपणे अस्पर्शित. प्रत्येकच चित्रकार किंवा शिल्पकाराच्या कलाप्रवासात कधी ना कधीतरी न्यूड फॉर्मकडे आकर्षित होण्याचा टप्पा आलेला असतोच. चित्रकाराच्या दृष्टीने न्यूड हा एक वेगळाच विषय. निव्वळ रेषांच्या रेखाटनात माध्यमाच्या शुद्धतेचा आविष्कार असतो. नग्नतेतही तीच शुद्धता कदाचित त्याला जाणवत असावी. कलेतून साकारलेल्या नग्नतेविरुद्ध समाजाच्या रोषाला सामोरे जाणार्‍या कलाकारांची संख्या खूप मोठी आहे. नग्नतेचं आकर्षण जितकं सनातन आणि कालातीत तितकाच नग्नतेला होत असणारा विरोधही. यामागचं कारण कदाचित समाजाने नग्नतेचा संबंध कायम लैंगिकतेशी जोडला. कलाकाराला मात्र त्यामधे काहीतरी खूप पलीकडचे सापडत गेले. नक्की काय असावे ते जे चित्रकाराला कॅनव्हासवर नग्नतेला साकारताना गवसत गेले? ’चिन्ह’ ला ते जाणून घ्यावेसे वाटले.

जाहिरात, चित्रपट वा इतर नव्या माध्यमांमधून सतत सामोर्‍या येणार्‍या अर्धनग्नतेला मिटक्या मारत स्वीकारणारा हाच समाज आणि कलाप्रदर्शनांमधून कलाप्रदर्शनांमधून नग्नतेचं दर्शन झालं तर आक्रस्ताळेपणाने प्रदर्शन उतरवण्याचा आग्रह धरणाराही हाच समाज. न्यूडकडे बघण्याचा समाजाचा नेमका दृष्टिकोन काय? विचारवंतांची भूमिका काय? दृश्यकलेच्या अंगानं नग्न प्रतिमा आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य हे दोन मुदे महत्त्वाचे आहेत. चित्र आणि प्रत्यक्ष यांत एवढी दरी अजूनही का आहे? कलेतल्या श्लील-अश्लीलतेची नक्की परिमाणे काय?
'चिन्ह'ला हे जाणून घ्यावेसे वाटले.

'समाजस्वास्थ्य' अंकाच्या मुखपृष्ठावर तुम्ही नग्न चित्रे छापता हे समाजहिताला बाधक आहे, अशी वाचकांची सातत्याने पत्रे आल्यावर र.धों.कर्व्यांनी ऑक्टो. १९२९च्या अंक ४मध्ये त्यास सडेतोड उत्तर दिले. र.धों. लिहितात- "मुखपृष्ठावर पूर्ण पोशाखातल्या बाईचे चित्र हवे होते, असे आपले मत. पूर्ण पोशाख म्हणजे हात,पाय,तोंडसुद्धा झाकायचे नां? नसल्यास का नाही? पोशाख अस्वास्थ्य उत्पन्न करतो. नग्नता रानटी नाही. ती निरागस असू शकते." कोर्टाने १९२६- २७ सालातल्या एका खटल्यात दिलेल्या निकालाचा निर्वाळा देऊन र.धों.नी पुढे एप्रिल १९३२ वर्ष ५, अंक १०मध्ये असे लिहिले आहे की, "चित्रातल्या स्त्रिया अनावृत आहेत याचा अर्थ ती चित्र अश्लील आहेत असे ठरवण्याचे काहीच कारण नाही. रुचत नसतील तर ती न बघण्याचा अधिकार (त्यांना) आहे. कोर्टाच्या निकालानुसार प्रौढांची चित्रे पाठीकडून अश्लील नाहीत व स्त्रियांचे स्तन अश्लील नाहीत. फक्त जननेंद्रिये अश्लील आहेत. ती न दिसतील अशी व्यवस्था केली आहे. कलेच्या दृष्टीने चित्राचा दर्जा उच्च असल्यास ते अश्लील होत नाही. उदा. मनुष्याचा इतर प्राण्यांशी समागम दाखवल्यास तो अश्लील होईल पण ग्रीक लोकांचा एक देव हंसाच्या रुपाने एका स्त्रीसमवेत एका प्रसिद्ध चित्रकाराने दाखवला आहे, त्यास कोणीही अश्लील म्हणणार नाही. पुस्तकावर नग्न चित्रे छापल्याबद्दल एका प्रकाशकास दंड झाला, कारण जज्जाचे मत पुस्तकांत नग्न चित्रे असल्यास हरकत नव्हती पण कव्हरावर असू नये. हा दंड अपिलात माफ झाला. अपील कोर्टाचे म्हणणे पडले की नग्न शरीर दाखवण्यात अनीती नाही. २० वर्षांपूर्वी अशा चित्रांनी लोकांचे मनास धक्का बसला असता परंतु हल्ली मन:स्थिती बदलली आहे. शिवाय पूर्ण नग्नतेपेक्षा अर्धनग्नताच अधिक उद्दीपक असते. जेथे स्त्रीपुरुष एकत्र नग्न स्नान करतात तेथे अनीती जास्त दिसत नाही. वास्तविक अनीतीचा व नग्नतेचा संबंध नाही. एकंदरीत प्रस्तुत चित्रामुळे आधुनिक मनुष्याचे मन दुखवण्याचा संभव नाही असे कोर्टाने ठरवले."

र.धों.कर्व्यांना १९३२ साली वाटत होते की आता समाजमन बदलले आहे, अधिक प्रगल्भ झाले आहे, आता लोकांच्या मनाला चित्रातल्या नग्नतेमुळे धक्का बसणार नाही. आज २०११ साली म्हणजे तब्बल ७९ वर्षांनंतरही समाजमन बदलले आहे, कलेतल्या नग्नतेला स्वीकारण्याइतके प्रगल्भ झाले आहे असे म्हणता येईल का? र.धों. आज अवतीर्ण झाले तर चित्रातल्या नग्नतेमुळे अजूनही समाजमनाला धक्का बसतो, इतकेच नव्हे तर आता कलाप्रदर्शने बंद पाडली जातात, नग्नतेच्या कारणावरुन चित्रे फ़ाडली जातात, जाळली जातात, उलटी करुन लटकवली जातात हे पाहून उलट त्यांच्याच मनाला जास्त जबर धक्का बसला असता हे नक्की.
नग्नतेचं आकर्षण ही खरं तर नैसर्गिक, सहज प्रवृत्ती. अगदी प्रागैतिहासिक काळापासून, आदिमानवाने रेखाटलेल्या भित्तीचित्रांमधेही नैसर्गिक अवस्थेतला मानवी देहाकार हा महत्त्वाचा चित्र-शिल्पविषय. नग्न कलाकृती केवळ नग्न देह साकार करत नाही, तर आपल्या कल्पनाविश्वातील सगळ्या अमूर्त आकृतींशी तिचा समन्वय साधते. 'To see you naked is to recall the Earth' यात किती सुंदर अर्थ सामावलेला आहे. 'तुला नग्नावस्थेत पाहणे म्हणजे भूमीला स्मरणे'. नग्नतेकडे वळणं म्हणजे मूलभूतपणाकडे जाणं. माणसानं संस्कृती विकासांच्या मार्गावरुन प्रवास करताना समाजनिर्मितीच्या एका टप्प्यावर सार्वजनिक जीवनात शरीरावर कपड्यांचं आवरण स्वीकारलं, नीतिमत्तेचे, सभ्यतेचे नियम त्यानुसार ठरवले. सर्वसामान्य माणसाने ते कसोशीने पाळले. पण नग्नतेचं मुलभूत आकर्षण आंतरस्तरावर आपलं अस्तित्व कायमच टिकवून राहिलं. स्वच्छंद मनाच्या कलाकाराला मात्र आपल्या कलेच्या विश्वात जेव्हा जेव्हा या बंधनांचा जाच झाला तेव्हा त्या प्रत्येकवेळी त्याने नागरी सभ्यतेची ती प्रतिकं मुक्तपणे भिरकावून दिली. कलाकाराच्या कलेमधून नग्नता या ना त्या रूपात डोकावतच राहिली. अगदी भारतीय सनातन समाजातही असे कलाकार प्रत्येक पिढीमधे जन्मत राहिले आणि त्यांच्या कलेतल्या नग्नतेला समाज कधी नाकारत, कधी झिडकारत, बरेचदा उधळून टाकत, क्वचितच स्वीकारत राहिला.

कलेवर झालेला हल्ला हा कायमच क्लेशदायक असतो. हल्ल्यामागे बहुतेकदा काहीही तार्किक संगती नसते. कलेतील श्लील-अश्लीलता वाद तर सनातनच आहे. सनातनी वृत्तीनेच तो मुळात जोपासला. सनातनी, संकुचित मनाला कलेतील अभिजाततेशी काहीच देणेघेणे नसते. कलांची अशी काही स्वतंत्र मूल्ये असतात, जीवनातील मूल्यांशी ती प्रत्येकवेळी समांतर नातं जोडू शकतीलच असं नाही याचं भान सनातनी मनात नसतं. ’नग्नते’च्या नुसत्या उच्चाराने सनातनी वृत्तीच्या लोकांचं टाळकं सतराव्या शतकात सटकलं, विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकामध्येही सटकत होतं आणि तसंच ते आज एकविसाव्या शतकाचं पहिलं दशक उलटून गेल्यावरही सटकतं.
या प्राचीन कलाविष्कारात अजूनही समाजात प्रक्षोभ उसळवण्याची ताकद टिकून आहे हे पुन्हा एकदा सिद्ध झालं वॉशिंग्टन डीसी येथील 'नॅशनल गॅलरी ऑफ आर्ट'मध्ये असलेल्या गोगॅंच्या ’टू ताहितियन वीमेन’ वर नुकत्याच झालेल्या हल्ल्यामधून. पॉल गोगॅंने चितारलेली ही एक अत्यंत सुंदर, अभिजात कलाकृती. आदिम जमातीच्या दोन अनावृत स्त्रिया अत्यंत नैसर्गिक सहजतेनं, फक्त ताहिती बेटावरच आढळू शकतो अशा सोनेरी, झळाळत्या, अनोख्या सूर्यप्रकाशाला अंगावर झेलत अत्यंत नैसर्गिक सहजतेनं बसलेल्या गोगॅंनं चितारलेल्या आहेत. या ताहिती स्त्रियांच्या ताम्रवर्णीय अनावृत त्वचेवरचा सोनेरी सूर्यकिरणांचा अनोखा आविष्कार त्या स्त्रियांनी त्वचेवर जणू सुवर्ण ल्यायलेलं आहे, असा आभास उत्पन्न करणारा. नग्नता इतकी आवश्यक सहजतेनं, इतक्या नैसर्गिकरित्या यात चितारलेली आहे की खरं तर ती वेगळी अशी जाणवतही नाही. हल्लेखोरांच्या म्हणण्यानुसार गोगॅंच्या या चित्रात दोन नग्न स्त्रिया आहेत आणि त्यातून समलैंगिकता सूचित होऊ शकते. लहान मुलांवर त्याचा वाईट परिणाम होऊ शकतो. अमेरिकेसारख्या प्रगत देशामधे जिथे मुक्त लैंगिकतेचा खुला आविष्कार समाज नित्य झेलत असतो तिथे एका सोळाव्या शतकात चितारल्या गेलेल्या, अभिजात पेंटिंगमधल्या कलात्मक नग्नतेसंदर्भात आज एकविसाव्या शतकातलं पहिलं दशक उलटून गेल्यावर अशी प्रक्षोभक प्रतिक्रिया उमटू शकते. या अप्रतिम चित्रामधल्या इतर कोणत्याही सौंदर्यापेक्षा त्यातली नग्नताच फक्त बघितली जावी, चित्रातल्या त्या नैसर्गिक, सहज नग्नतेवर लैंगिकतेचा आरोप व्हावा, ती आक्षेपार्ह ठरावी हे दुर्दैव.

अर्थातच ही काही पहिली आणि एकमेव घटना नाही. शतकानुशतकं कलेवर हे असे हल्ले होतच राहिलेले आहेत. १९१४ मधे लंडनच्या नॅशनल गॅलरीमधल्या पाठमोर्‍या नग्न व्हिनसचं चित्र, जिच्यासमोर चित्रातल्या क्यूपिडने आरसा धरलेला आहे आणि त्या आरशातून ती स्वत:कडे व आपल्याकडे रोखून पहात आहे, ते संस्कृतीच्या अशाच अंधरक्षकांनी चाकूने फाडले, रेम्ब्रांच्या 'डॅने इन द हर्मिटेज’वर १९८०मध्ये अ‍ॅसिड फेकून ते विद्रुप केलं गेलं. अभिजात चित्रांवर नग्नतेच्या विरोधात असे हल्ले होतच आहेत.

आधुनिक माध्यमांद्वारे नग्नतेच्या सतत भडिमाराला समाजाच्या सरावलेल्या नजरांनाही पेंटिंगसारख्या तुलनेनं जुन्या, अतिरुळलेल्या कलामाध्यमामधून जर मानवी देहाचं नग्न दर्शन झालं तर इतका सांस्कृतिक धक्का का बसावा? चित्र-शिल्पकलेतून आविष्कृत होणारी नग्नता विलक्षण जिवंत भासू शकते. या माध्यमांची ही ताकद आहे. टीव्ही-सिनेमामाधून दिसणारी प्रत्यक्ष नग्नतेपेक्षा पेंटिंगमधून चित्रकाराने रेखाटलेल्या रेषांमधून, रंगांमधून जिवंत होणारी नग्नता जास्त परिणामकारक ठरावी हे अजब आहे, अभिजात कलेमधली ताकद सिद्ध करणारं काहीतरी त्यात आहे हे निश्चित.

कलाकाराला आपल्या कलेमध्ये अपेक्षित असणारं स्वातंत्र्य आणि समाजातल्या नीतिमत्तेच्या संकल्पना यांमध्ये एक खूप मोठी दरी कायमच राहिली. लोककलेमधून जीवनाला बेधडकपणे भिडणारे लैंगिक संकेत नागरी कलेमधून व्यक्त होताना मात्र नीतिमत्तेच्या पोलादी अंकुशांचा सामना करत राहीले. कलासाहित्यामधील नग्नतेविषयीचे किंवा लैंगिकतेविषयीचे संदर्भ हे सूचक किंवा प्रतिकात्मक पातळीवरच असावेत असा एक तथाकथीत सभ्य समाजाचा आग्रह असतो. पण मग उघड्पणे व्यक्त होणारा शृंगार किंवा लैंगिकता ही कायम असुंदर किंवा बीभत्स या पातळीवरच रहाते असं असतं का? चित्रकारितेमधे हा झगडा सातत्याने सुरु राहिलेला आहे.

गोयांने आपल्या चित्रातल्या नग्नतेला झाकण्याचं नाकारलं. रोमन कॅथॉलिक चर्चने मायकेलअ‍ॅजेलोने चर्चच्या भिंतीवर चितारलेल्या पेंटिंग्जमधली नग्नता अंजिरांच्या पानांनी झाकण्याकरता स्वतंत्र चित्रकार नेमले. कालांतराने स्वत:ची चूक उमजून पुन्हा त्या मूळ चित्रांचे पुनरुज्जीवनही केलं. अर्धनग्न, अभिजात चित्रं समाजाने उदारपणे स्वीकारली पण संपूर्ण नग्नतेला स्वीकारायला सभ्य समाज अजूनही बिचकतो आहे.
विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकातल्या व्हिएन्नाच्या ‘शीले’ची चित्रातली नग्नता आणि लैंगिकता ही युद्ध आणि धर्माइतक्या अपरिहार्यतेनेच समाजाने स्वीकारायला हवी असा आग्रह धरला आणि तो तुरुंगात खितपत राहिला. शीलेची नग्न चित्रं जीवनावर भाष्य करत नाहीत. जीवनाचा एक भाग होऊ पहातात. समाजाला कलेतल्या नग्नतेचा हा इतका जिवंतपणे आणि थेटपणे जीवनावर पडणारा प्रभाव कधीच मान्य होणारा नव्हता. कुठलीही कला ही खर्‍या जीवनाचं प्रतिबिंब असते. आर्ट इमिटेट्स लाईफ, हे मान्य केले व जीवनात जे जे शक्य आहे ते ते कलेत उतरवणे असेही, तर मग चित्रपटसृष्टीने केलं तसं कलेच्याही सगळ्याच प्रकारांचं वर्गीकरण का करु नये असाही एक मतप्रवाह यातूनच निर्माण होतो.

भारतीय कलाविश्वातही ठाकुरसिंगांची १९३० सालातली ‘ओलेती’ असो किंवा त्याही आधीचं रविवर्म्याचं ‘प्रणयिनीचा मनोभंग’ चित्र असो, वादविवादांचा धुरळा त्या त्या काळात त्या चित्राकृतींना टाळता आलाच नाही. ही चित्रं छापल्याबद्दल मासिकांवर खटले भरले गेले तेव्हा अशा चित्रांना बघून ’विपरित जाणिवा’ फक्त दुबळ्या मनातच निर्माण होऊ शकतात, असा स्पष्ट निर्वाळा दिला गेला. ही ’दुबळी मनं’ त्यानंतरही प्रत्येक पिढीत आजतागायत जन्मत आलेली आहेत हे कलासंस्कृतीचं दुर्दैव.

भारतीय रक्तात ’कला आणि नग्नता’ या दोन गोष्टींची परस्परांशी सांगड घालण्यासंदर्भातले नकारात्मक संस्कार इतके खोलवर रुजलेले का असावे? कलेतली नग्नता भारतीय समाजात गेली कित्येक शतकं जवळपास निषिद्ध. अध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, तत्त्वज्ञानाच्या आवरणाखाली असेल तरच नग्नता निदान थोडीफार स्वीकारली जाऊ शकते. पण बाकी खजुराहो, गीतगोविंद किंवा भर्तृहरीच्या शृंगारशतकाच्या वारशापासून भारतीय समाज आता संपूर्णपणे तुटलेला. युरोपियन चित्रशिल्पकलेतून सार्वजनिक उघडपणे मिरवणार्‍या प्रमाणबद्ध, देखण्या आणि कलात्मक नग्नतेला स्वीकारण्यापासून आपण असंख्य योजने मागे राहिलो ते राहिलोच. एकेकाळी शिल्पांमधून किंवा इरॉटिक आर्टमधून कलात्मकतेनं समाजातल्या अनेक स्तरांमध्ये सहज वावरणारा शृंगार आणि नग्नता आता विकृत पॉर्नोग्राफीच्या स्वरुपात आपल्या समाजातल्या अंधार्‍या कानाकोपर्‍यांमध्येच फक्त शिल्लक राहिला. सिनेमा, गाण्यांमधून आपलं केविलवाणं, अप्रत्यक्ष अस्तित्व दाखवत राहिला.

समाजाला, मानवी मनाला नग्नता अनेक पातळीवरुन अस्वस्थ करते. जॉर्ज बर्नार्ड शॉ म्हणाला होता- आपण शरमेच्याच वातावरणात राहतो. आपलं जे काही वास्तव आहे त्याची आपल्याला शरमच वाटते. आपली स्वत:ची शरम, आपल्या नातेवाइकांची, मिळकतीची, भाषेची, मतांची, अनुभवांची शरम.. आपल्याच अनावृत त्वचेची शरम!

आपल्या भारतीय समाजात नग्नतेविषयी, लैंगिकतेविषयी एक खूप औत्स्युक्य जनसामान्यांमधे आढळते, समाजाची नग्नतेविषयीची ओढ प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षपणे विविध माध्यमांच्या आविष्किरीकरणातून व्यक्त होत असते आणि तरीही कलेतली नग्नता स्वीकारताना आरडाओरड होते. हा विरोधाभास का? झाकलेपणाच्या अवडंबरातूनच विकृतीचा जन्म होतो. काहींना नग्नतेचं इतकं वावडे असते की त्यांना एखादे नागवे सत्यदेखील असभ्य वाटत असावे. आधुनिक समाजाने चढवलेल्या मोकळेपणाच्या बुरख्याआड अजूनही कलेतल्या नग्नतेला स्वीकारण्यात कुठेतरी संकोचलेपणा, संकुचितपणाही आहे. ते भेदून एका मोकळ्या स्तरावर पोचायचं तर वैचारिक मंथन सतत व्हायला हवे. कलादालनांच्या विश्वात तरी कोणती आवरणे नकोत. बुरखे नकोत. स्वत:च्या स्वतंत्र, मुक्त अवकाशाचा आणि निर्मितीचा अधिकार कलाकारांना मिळायलाच हवा.

नग्नतेकडे बघण्याचा आजच्या समाजाचा दृष्टिकोन नेमका आहे तरी कसा? त्याबाबत आजच्या विचारवंतांची भूमिका काय आहे हे जाणून घेणं ’चिन्ह’ कलावार्षिकाला महत्त्वाचं वाटतं. साहित्य, सिनेमा, संवादाची नवी सामाजिक माध्यमं, मालिका यांमधून अश्लीलतेच्या, लैंगिकतेच्या बाह्य संकल्पना, दृष्टिकोन यांत खूप बदल झाला आहे, असं वरकरणी जाणवतं. पण त्याच बरोबर धार्मिक जाणिवांबाबतची संवेदनशीलता जास्त वाढली आहे, खुलेपणा ऐवजी कलेतल्या, साहित्यातल्या स्वीकारांसंदर्भात संकुचितपणा जास्त आला आहे, असंही दृश्य दिसतं. श्लील-अश्लीलतेच्या संकल्पनांमधला ढोबळपणाही अजिबात कमी झालेला नाही उलट जास्त वाढला आहे.
मुळात कलेतली श्लील-अश्लीलता ठरवण्याचे निकष काय? अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याबाबत कलाकाराची आणि समाजाची नेमकी भूमिका काय असावी? नग्न चित्र-शिल्प, शृंगारिक कलानिर्मितीबाबत कलाकार आणि समाजामध्ये इतका विसंवाद का असावा? आजच्या जागतिकीकरणच्या पार्श्वभूमीवर कलाकाराच्या अभिव्यक्तीस्वातंत्र्याचे बदललेले निकष, कलानिर्मितीच्या बदललेल्या संकल्पना समाजाने आपल्यात रुजवून घ्याव्यात का? कशा? कलेतली नग्नता बहुतांशी स्त्रीदेहापाशीच का घोटाळत राहीली? टीव्ही चॅनल्स, वेबसाईट्स, यूट्यूब, ब्लूटूथ यांसारख्या आधुनिक संवादमाध्यमांद्वारा शारीर नग्नतेचा भडीमार सातत्याने अंगावर घेणार्‍या नव्या, पौगंडावस्थेत असलेल्या पिढीच्या कलासंवेदनांचं काय? नग्नतेतली कलात्मकता संवेदनशीलतेनं त्यांच्या मनापर्यंत पोचणार आहे का? कशी? हे आणि असे अनेक प्रश्न सातत्याने गेल्या काही वर्षांमध्ये समोर येत गेले आणि म्हणून मग ’चिन्ह’ने ’नग्नता-चित्रातली आणि मनातली’ विषयाद्वारे या प्रश्नांची थेट उत्तरं मिळवण्याचं ठरवलं. झाकलेपणाच्या अवडंबरामधून समाजात नग्नतेचं अप्रत्यक्षरित्या जे स्तोम माजवलं जातं त्याला ’चिन्ह’ने थेट भिडून छेद द्यायचं ठरवलं.

नग्नतेचा संबंध आपल्याकडे कायम लैंगिकतेशी जोडला गेला. पण ’चिन्ह’चा हा अंक संपादित करत असताना कलेच्या संदर्भातून जेव्हा नग्नतेकडे पाहिलं तेव्हा खूप वेगळे कंगोरे सापडत गेले. कलाकाराच्या मनात नग्नतेची ओढ का? आर्टस्कूलमध्ये चित्रकलेच्या शिक्षणासाठी प्रवेश घेणार्‍या मुलांचं वय पौगंडावस्थेच्या आसपासचं असतं. कलाशिक्षणाची सुरुवात कलेच्या इतिहासापासून करताना त्या मुलांचा परिचय प्राचीन-पौराणिक नग्न चित्र-शिल्पकृतींशी होतो. त्या शिल्पकृतींमधून नग्नतेतली कला समजावून घेत असताना एक दिवस त्यांना प्रत्यक्ष समोर बसलेल्या नग्न मॉडेलवरुन मानवी देहाकृतीची वळणं रंगवायला शिकण्याचा अभ्यास करायचा असतो. न्यूडक्लासमधे बसलेले विद्यार्थी, त्यांच्या समोर एका स्त्री अंगावरचे कपडे काढून नग्न होते आणि मग ती मुलं तिच्या देहाची वळणं कागदावर रेखाटतात. या दरम्यान त्या विद्यार्थ्यांचा मानसिक प्रवास कसा असू शकेल? त्यांचे कलाशिक्षक त्यांच्याशी कसा संवाद साधतात, कसं मार्गदर्शन करतात? चार पैसे मिळतात म्हणून ३०-४० तरुण विद्यार्थ्यांसमोर विवस्त्रावस्थेत तासन तास बसताना मॉडेलची मानसिक अवस्था काय असू शकते? आजवर असंख्य कलाकारांनी न्यूड रंगवली पण त्यांच्या कला आयुष्यात येऊन गेलेल्या या महत्त्वाच्या टप्प्याबद्दल कधीच कोणी लिहिलं नाही, बोललं नाही. अनेक वर्षांपूर्वी 'मौज' दिवाळी अंकात उर्मिला सिरुर यांची न्यूडक्लासमधल्या एका विद्यार्थिनीची मनोवस्था अत्यंत तरलतेनं रंगवणारी एक कथा येऊन गेली होती. या विषयाला थोडाफार स्पर्श करु शकणारं ते बहुधा एकमेव साहित्यिक उदाहरण. बाकी निदान मराठीमध्ये तरी या विषयाचा कधी विचारच केला गेला नव्हता.

श्लील-अश्लीलतेच्या मर्यादा ठरवणे हे दुधारी तलवारीसारखे आहे व ते हाताळणे सोपे नाही. श्लील-अश्लीलतेच्या प्रत्येकाच्या जाणिवा वेगवेगळ्या असू शकतात, पण स्वत:च्या वैयक्तिक परिघाबाहेर जेव्हा आपण समाजात वावरतो तेव्हा एका विशिष्ट, सर्वसाधारणपणे मान्य असलेल्या चौकटीत राहून वावरणे अपेक्षित असते. ही चौकट धूसर किंवा लवचिक असू शकते, पण ती मान्य असायलाच लागते. इतरांच्या जाणिवा, संवेदना यांचा त्यात आदर असतो. सार्वजनिक ठिकाणी सर्वांच्या जाणिवा-नेणिवा, मानसिकता, उद्देश, श्लील-अश्लीलतेच्या व्याख्या, त्यांचा स्वीकार हे सारखे असणे शक्य नाही, पण मग कलाकाराच्या मुक्त कलाविष्काराचे काय? त्यानं आपल्या कलेचा मुक्त आविष्कार करताना प्रत्येकवेळी या बंधनांचा विचार केला तर त्याच्या अभिव्यक्तीवर प्रचंड प्रमाणात मर्यादा येऊ शकतात. अशा वेळी कलावंताच्या, आणि कलाविषयक जाणिवा प्रगल्भ असणा-या, प्रशिक्षित नजरेच्या आस्वदकांसाठी एका स्वतंत्र अवकाशाची निर्मिती असावी हा एक विचार. पण मग सर्वसामान्य जनतेपासून कला अधिकाधिक दूरच जाण्याची यात संपूर्ण शक्यता दिसून येते त्याचं काय?

हुसेनसारख्या उदाहरणात वाद फक्त ’कला आणि नग्नता’ इतपतच मर्यादित नाही. त्याला धर्म, राजकारण असे अनेक स्तर जोडले गेले आहेत. कलाकाराने या सर्वाचे उत्तरदायित्व मानावे का? किती मर्यादेपर्यंत मानावे असा एक मूलभूत प्रश्नही या उदाहरणातून अपरिहार्यपणे जन्म घेतो. या प्रश्नाची उत्तरे समाजातील अनेकांनी आपापल्या परीने शोधायचा प्रयत्न केला. अनेक मतांतरे, वैचारिक मतभेद यांतून एक गोंधळाची परिस्थिती निर्माण झाली. समाजातील विचारवंतांची, हुसेनच्या समकालीन कलावंतांची, पुढच्या पिढीतल्या कलावंतांची, साहित्यिकांची यासंदर्भात नक्की भूमिका काय हे एकत्रितपणे जाणून घेणे ’चिन्ह’ला अत्यावश्यक वाटले.

नग्नतेचं समर्थन, हुसेनवादामध्ये कोणतीही एक बाजू उचलून धरण्याचा ’चिन्ह’चा हेतू अर्थातच नाही. नग्नता ही चित्र-शिल्पमाध्यमामधून शतकानुशतकं आविष्कृत होतच आहे, कलाकाराला मोहात पाडतच आहे, कधी ती स्वीकारली गेली, बहुतेकदा तिला कडाडून विरोधच झाला. कलेतल्या नग्नतेमध्ये प्राचीन कालापासून जे आदीम भावना, मग ती आकर्षणाची असो वा संतापाची, ती चेतवून तिचा उद्रेक करण्याची जी ताकद आहे तिचं कुतूहल वाटलं, त्या ताकदीचा वेध घ्यावासा वाटलं इतकंच. बदलत्या पिढीनुसार बदलत्या सभ्यतेच्या संकेतांचा वेध घ्यावा, त्या अनुषंगानं समाजातल्या सर्व क्षेत्रातल्या विचारवंतांशी संवाद साधावा हा हेतू. समाजातील विचारवंत, बुद्धिवंत समाजाला दिशा देण्याचे काम करतात. वैचारिक गोंधळात समाज भिरभिरत असताना या विचारवंतांनी दाखवलेली एक ठाम दिशा सुकाणूचे काम करु शकते. हुसेनच्या वादग्रस्त चित्रांसंद्र्भातून झालेला वाद आणि त्यानिमित्ताने ’कला आणि नग्नता’ या विषयासंदर्भात पुन्हा पुन्हा उद्भवणार्‍या मुलभूत प्रश्नांची उत्तरं शोधणारा एक सशक्त परिसंवाद ’चिन्ह’च्या या अंकाचा मध्यवर्ती गाभा ठरला.

एका चित्रकाराच्या विरोधात देशभर वावटळ उठली. धार्मिक कट्टरवाद्यांची बाजू ठामपणे लोकांसमोर आली पण यासंदर्भातल्या कलावंतांच्या, विचारवंतांच्या भूमिका एकत्रित ठळकपणे कधी समोर आल्याच नाहीत. दैनंदिन जीवनाच्या लढ्यात अभिव्यक्तीस्वातंत्र्यासारख्या प्रश्नांकडे गंभीरपणे लक्ष द्यायला सामान्य जनतेला फुरसत नाही आणि कलाकारांना, विचारवंतांना वेळ नाही किंवा गरज वाटत नाही, आपल्यावर बेतल्याशिवाय यासंदर्भात मत व्यक्त करावं असं त्यांना वाटत नाही बहुधा. त्यामुळे यासंदर्भात ठाम भूमिकाच कधी मांडली गेली नाही. हुसेनला देशातून परागंदा व्हायला लागल्यावर ठोसपणे कलाकार आपली भूमिका व्यक्त करतील असं वाटलं होतं, पण तसंही झालं नाही. पेज थ्री, टीव्ही चॅनल्स, ग्लॉसी इंग्रजी कलामासिकांमधून हुसेननं देशात परत यावं, त्यांच्यावर अन्याय झाला अशा काही सुट्या प्रतिक्रिया व्यक्त झाल्याही, पण त्यात ना कलेच्या स्वातंत्र्याबद्दलचे विचार ना कलाकाराची चाड ना त्यांच्या चित्रातल्या वादग्रस्तततेबद्दलची ठाम भूमिका. या सर्व प्रतिक्रिया बहुतेककरुन सावध किंवा स्वत:ला त्यातून प्रसिद्धी कशी मिळेल, सनसनाटी कशी निर्माण होईल अशा विचारातूनच जन्मलेल्या. ’चिन्ह’ने आजच्या काळातल्या विचारवंतांचे, साहित्यिकांचे, कलाकारांचे अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य, कलाकाराचं समाजाप्रती उत्तरदायीत्व यासंदर्भातले विचार जाणून घेणं महत्वाचं मानलं.
सगळ्याच प्रश्नांची उत्तरं त्यातून आम्हांला मिळाली का? तर त्याचं उत्तर नि:संदिग्धपणे ’हो’ असं आम्हाला निश्चितच देता येणार नाही. प्रश्नांच्या उत्तरातूनही काही नवे प्रश्न आमच्या मनासमोर आले. पण निदान एक विचारमंथन निश्चित झालं. अनेक नवे पैलू समोर आले. विचारांना नव्या दिशा मिळाल्या. अकबर पदमसीसारख्या ज्येष्ठ आणि सुधीर पटवर्धनांसारख्या विचारी चित्रकारांनी कलेमधल्या नग्नतेसंदर्भात कलावंतांचा अधिकार, स्वातंत्र्याबद्दल एक ठाम, निश्चित, समाजाला मार्गदर्शनपर भूमिका मांडली. मात्र काही भ्रमनिरासही झाले. समाजातल्या काही मान्यवर विचारवंतांनी, कलाकारांनी नग्नता किंवा एकंदरीतच कलास्वातंत्र्य, अभिव्यक्तीस्वातंत्र्यासंदर्भात मत व्यक्त करताना जी बोटचेपी, सावध भूमिका घेतली ती धक्कादायक आणि समाजाची नग्नतेसंदर्भातली दुटप्पी, दांभिक भूमिकाच अधोरेखित करणारी ठरली. परिसंवादासाठी संपर्क साधल्यावर काहींनी विषयाचा आवाका पाहून सहभागी होण्याचे टाळले, काहींनी स्पष्टपणे नकार देता आला नाही तेव्हा शेवटपर्यंत तंगवलं, पण ज्यांनी भाग घेतला त्यांनी मात्र संपूर्ण सहकार्य दिलं. अत्यंत मोकळेपणाने, परखडपणाने, अभ्यासू वृत्तीने ते परिसंवादात सहभागी झाले. काही तरुण, समकालीन कलाकारांनीही अनपेक्षित धक्का पोचवला. परदेशात न्यूडिटी इन आर्ट संदर्भात किती खुलं वातावरण आहे आणि आपल्या इथे किती संकुचित दृष्टीकोन म्हणून एरव्ही नाराजी व्यक्त करणारे हे तरुण कलाकार कलेतल्या नग्नतेसंदर्भातल्या वादामध्ये आपली भूमिका स्पष्टपणे मांडताना कचरले. ज्या हुसेनसंदर्भातून हे विचारमंथन झालं, त्याच्यावर मात्र परिसंवादात भाग घेतलेल्या प्रत्येकाकडून काही ना काही टीकाच झाली, नि:संदिग्धपणे कोणीच त्याची बाजू घेतली नाही जी थोड्याफार प्रमाणात आम्हाला अनपेक्षित अशीच अशी होती.

व्होल्टेअरसारखा विचारवंत आविष्कारस्वातंत्र्याबाबत जी भूमिका घेतो ( I do not agree with what you have to say, but I will defend to the death your right to say it ) तिचा पुरस्कार एकाहीकडून तितक्या ठामपणे एकविसाव्या शतकातलं दुसर्‍या दशकात केला जाऊ नये, ही गोष्ट आविष्कारस्वातंत्र्याच्या मुद्द्यापेक्षा धर्म, जाती, प्रादेशिकता यांचं पारडं जड होत जाणं हतबलतेनं स्वीकारणं हेच कुठेतरी दिसतं. कलेचा प्रवाह यातून पुन्हा वळचणीला तर जाणार नाही ना असाही एक प्रश्न मनात डोकावून जातो. धर्म, राजकारण, नग्नता यांबाबतीत पहिल्या दोन गोष्टी तिसर्‍यापेक्षा जास्त अनैतिक, अश्लिल, बीभत्स असू शकतात आणि तिसरी जास्त पवित्र असू शकते. हे पुन्हा एकदा पटलं.

नग्नता आणि अश्लीलता यांच्यातल्या धूसर सीमारेषेचे भान 'चिन्ह'ला पुरेपूर आहेच. 'चिन्ह'चा हा अंक संपादित होत असताना 'चिन्ह'च्या संपूर्ण टीमने अत्यंत संवेदनशीलतेनं, काळजीपूर्वक, विषयाला कोठेही सवंगपणा येऊ न देण्याची काळजी घेतली. पुन्हा पुन्हा प्रत्येक लेख वाचून बघितला, प्रत्येक चित्र तपासून कलात्मकतेचा सर्वोच्च दर्जा लावत तपासून पाहिलं. आर्टस्कूलला प्रवेश घेऊ पाहणार्‍या दहावी-बारावीच्या विद्यार्थ्यांच्या हातातही हा अंक सोपवायला पालकांना काही अडचण वाटू नये इतका संयमितपणा अंकाचं संपादन करताना पाळण्याचा आटोकाट प्रयत्न 'चिन्ह’च्या टीमनं केला आहे. कलेतल्या नग्नतेबद्दल, हुसेनच्या वादाबद्दल, श्लील-अश्लीलतेची कलेसंदर्भातली कसोटी ठरवण्यासंदर्भात चिन्हने या अंकातून जे काही सदार केलं आहे ते अत्यंत प्रामाणिक प्रयत्नांमधून. या सर्वांतून कोणता एक निष्कर्ष निघाला का? कदाचित नाही. तसा तो निघावा अशी अपेक्षाही नव्हती. पण या आत्तापर्यंत उगीचच टाळल्या गेलेल्या, झाकून ठेवलेल्या विषयावर त्यानिमित्ताने एक सखोल, थेट विचारमंथन झाले ते महत्वाचे. समाजमन प्रगल्भ व्हायला या अंकाची मदत होईल का? माहीत नाही. पण अजून वीस वर्षांनी कदाचित पुन्हा कोणावर तरी चित्रांमधल्या नग्नतेविरोधात झालेल्या आरड्याओरड्यामुळे प्रदर्शन उतरवण्याची वेळ येईल, मुखपृष्ठावरील एखाद्या नग्न चित्रामुळे वादाचा धुरळा उठेल तेव्हा चिन्हच्या ’नग्नता-चित्रातली, मनातली’ या विशेषांकात मांडल्या गेलेल्या या विषयावरील कलावंत, विचारवंत, साहित्यिकांच्या भूमिकांचा विचार निश्चित केला जाईल.

या दरम्यान माझा स्वत:चाही एक प्रवास झाला. कलेतली नग्नता आता मला सहज स्वीकारता येते या आत्मविश्वासातून मी ’चिन्ह’च्या ’नग्नता-चित्रातली, मनातली’ विशेषांकाच्या संपादनाची जबाबदारी स्वीकारली खरी, पण मनावरचे सांकेतिक संकोचांचे पापुद्रे मला वाटले होते त्यापेक्षा चिवट निघाले. मुखपृष्ठकथा करताना मोनाली मेहेर या परफ़ॉर्मन्स आर्टिस्टने परदेशात केलेल्या न्यूड परफॉर्मन्सचे व्हिडिओ किंवा फोटोग्राफ बघताना जरी कुठेही त्यात अश्लीलता किंवा सवंगपणा जाणवला नव्हता, तरी अंकामध्ये छापण्यासाठी फोटो निवडण्याची जेव्हा वेळ आली तेव्हा किंवा देवदत्त पाडेकरांनी अत्यंत कलात्मकतेनं चितारलेलं न्यूड अंकाच्या मुखपृष्ठासाठी निवडताना मनात जी चलबिचल झाली, त्यामुळे अस्वस्थता आली. नग्नतेतली कला वाचकांना सनसनाटीही वाटू शकेल का, अशी शंका आली. कारण कलेतली नग्नता बघणारी नजर ही जर प्रशिक्षित नसेल तर त्या कलेवर फार पटकन सवंगतेचा, अश्लीलतेचा शिक्का मारला जाऊ शकतो, हेही अनुभवानं माहीत झालं होतं. श्लील-अश्लीलतेच्या मर्यादा ठरवता न येणं यात ’वैचारिक गोंधळ’ आहे असं मुळीच नाही. ते तर माणूसपणाच्या गुंतागुंतीचं द्योतक आहे, हे कळून घेण्यापर्यंत झालेला माझ्या मनाचा प्रवास पुन्हा कदाचित उलट दिशेनं पण एका ठाम, समतोलापर्यंत येऊन पोचणारा झाला याचंही एक समाधान.

शर्मिला फडके
कार्यकारी संपादक, 'चिन्ह'

****

आर्ट स्कूलमधल्या त्या भव्य स्टुडिओत न्यूडस्टडीच्या वेळी विशीतसुद्धा प्रवेश न केलेल्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींसमोर मॉडेल म्हणून एखादी स्त्री जेव्हा विवस्त्र होऊन उभी ठाकते, तेव्हा तिथं खूप काही घडत असतं, घडलेलं असतं. यातलं दृष्टीस मात्र काहीच पडत नाही. त्या वर्गात असलेल्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींच्या मनात भावभावनांची विलक्षण घालमेल सुरू असते. बोलायचं खूप असतं, पण बेंचवरच्या शेजारच्याशी काही बोलता येत नाही. पाहायचं खूप असतं, पण जिवलग मित्रमैत्रिणींकडेसुद्धा थेट नजरेनं पाहता येत नाही. एका विचित्र अशा कानकोंड्या अवस्थेनं संपूर्ण न्यूडक्लासला झाकोळून टाकलेलं असतं.

कुणाही प्रतिभावंत लेखकाला आव्हान देणारा हा विषय. पण निदान मराठीत तरी या विषयाला आतापर्यंत कुणीच स्पर्श केलेला नाही. अपवाद ऊर्मिला सिरूर यांच्या १९७५ साली ’सत्यकथेत’ प्रसिद्ध झालेल्या लघुकथेचा. म्हणूनच हा विषय ‘चिन्ह’ला विशेष आव्हानात्मक वाटला. किंबहुना ‘नग्नता : चित्रातली आणि मनातली’ या विशेष पुरवणीच्या केंद्रस्थानीच तो ठेवावासा वाटला. चित्रकार/विद्यार्थी, मॉडेल आणि शिक्षक यांच्या त्रिकोणी संबंधांचे विविध पदर चित्रकार सुहास बहुळकर यांच्या यातल्या सहभागामुळेच उलगडले गेले आहेत.

'न्यूड'ल्स- (लेखांश)

आम्ही विद्यार्थी असताना मॉडेल्सना काम देण्याची जबाबदारी आमच्या सीता कपूर नावाच्या वयस्कर पण एक सुस्वरूप, गोर्‍या व तांबूस वर्णाच्या देखण्या शिक्षिकेकडे होती. दर शुक्रवारी त्या मॉडेल्सना काम देत. त्या वेळी पोर्चमध्ये सर्व मॉडेल्स जमा होत. त्यात सावळ्या वर्णाच्या म्हातार्‍या, मध्यमवयीन व गरिबीनं गांजलेल्या मॉडेल्समध्ये उभं राहून गोर्‍यापान, देखण्या व किमती कपडे घातलेल्या कपूर बाई काम देत असत. त्या विसंगत दृश्याचा ठसा माझ्या मनावर आजही कायम आहे. कपूर बाईंनी कोणाला काम दिलंय, पुढच्या आठवड्यात आपल्याला कुठलं मॉडेल मिळणार, याची उत्सुकता विद्यार्थ्यांना असे. कारण त्यातल्या त्यात एखादं बरं मॉडेल आलं तर साहजिकच बरं वाटत असे. एकदा मात्र असं झालं की, लागोपाठ दोन वेळा कपूर बाईंनी जी मॉडेल्स दिली ती बघून आम्हां सर्वांचाच विरस झाला. माझ्या वर्गातला ओरसकर नावाचा मालवणी विद्यार्थी तर एवढा वैतागला की, तो भर वर्गात मोठ्यानं म्हणाला, ‘‘छ्याऽऽ! कपूर बाईनं ह्यां मॉडेल कित्याक दिलां, तिकाच मॉडेल म्हणून बसवला तर बरां होतला!’’ नशीब ओरसकरचं की कपूर बाईंनी ते ऐकलं नाही.

01.jpgवर्षानुवर्षे दर शुक्रवारी सकाळी १० वाजता मॉडेल्सना काम दिलं जाई. ही वेळ मॉडेल्ससाठी अत्यंत महत्त्वाची असे. काम मिळणार की नाही, याची हुरहूर त्यांना वाटत असे. ज्यांना काम मिळे ती आनंदात असत, तर काम न मिळालेली निराश मनःस्थितीत घराकडे परतत किंवा विमनस्कपणे पोर्चमध्ये किंवा आवारात झाडाखाली बसून राहत. हे सर्व मला अनुभवता आलं, कारण १९७५मध्ये माझं शिक्षण संपलं, मी जेजेतच शिकवू लागलो आणि मला स्वतःलाच मॉडेल्सना काम द्यायची कामगिरी नंतर अनेक वर्षं पार पाडावी लागली. सुमारे १४/१५ वर्षं मी हे काम करत होतो. त्यातून या मॉडेल्सचं एक वेगळंच जग माझ्यासमोर उलगडू लागलं. जेजेत येणार्‍या मॉडेल्सपैकी एक जण साधू होता तर दुसरा फकीर. तिसरा होता अब्दुलचाचा नावाचा अत्यंत काटकुळा मुसलमान. तो भेंडीबाजारात एका जिन्याखालीच आयुष्यभर राहिला. तरुणपणापासून तो जेजेत येत होता. दारूवाला नावाची एक अत्यंत जाडी पारशीणही खूप वर्षांपासून येत असे. आल्याबरोबर ती जमशेटजींच्या चित्राला नमस्कार करून मगच वर्गावर जाई. याशिवाय शंकर साळुंखे नावाचा एक हमाल, त्याचे हात थरथरू लागल्यामुळे, १९८२ पासून मॉडेल म्हणून बसत असे. शिवाय पार्वती नावाची एक तलाक दिलेली मुसलमान स्त्री होती, तर दुसरी एक विधवा होती. मथुरा नावाची वृद्ध पण घारी, गोरी, देखणी स्त्री नेहमीच टोपपदरी लुगडं नेसून यायची. जेजेत येण्यापूर्वी सकाळीच भुलेश्वरच्या फूलबाजारातून ती मोगरा, जाई, जुई, चमेली, अबोली अशी फुलं घेऊन यायची. काम नसेल तर पोर्चमध्ये गजरे गुंफत बसायची. काम असेल तर विश्रांतीच्या वेळात तिचा हा उद्योग सुरू होई. अधूनमधून कॉलेजातल्या मुली किंवा प्रेमात पडलेले प्रेमवीरही तिच्याकडून गजरे घेत. संध्याकाळी गजरे विकूनच ती घरी जाई. पण या सर्वांत एक मध्यमवर्गीय घरातली सुशिक्षित स्त्री इतर सर्व मॉडेल्समध्ये सोज्ज्वळ, शांत व देखणी असल्यामुळे उठून दिसत असे. घरखर्चाला व मुलांच्या शिक्षणाला हातभार लागावा म्हणून घरच्या मंडळींना सत्य न सांगता ती हे काम करीत असे. या मध्यमवयीन स्त्रीचं रूप व डौलदार बांधा बघून एकदा एका शिक्षकानं माझ्याशी किंवा इतर कोणाशीही चर्चा न करता तिला परस्पर ‘न्यूडसाठी’ बसशील का असं अविचारानं विचारताच ती कावरीबावरी झाली आणि त्यानंतर काही काळ जेजेकडे फिरकलीच नाही.

02.jpgपण बाकी कशाचंही सोंग आणता आलं तरी पैशाचं सोंग आणता येत नाही हेच खरं! काही काळानंतर मॉडेल्सना काम देतात त्या दिवशी ती पुन्हा एका बाजूला शांतपणे एका कोपर्‍यात उभी असलेली दिसली. समोर इतर सर्व मॉडेल्स, ’‘सर, मला काम, मेरेकू भी देना, दो हप्तेसे काम नहीं मिला, हमेशा दुसरेलाच घेता मग आम्ही जगायचं कसं? न्यूडसाठी तरण्याच हव्या? अभ्यास काय म्हातार्‍यांवरून होत नाही?", असा कल्ला करत होती. ज्यांना काही काळ काम मिळालं होतं अशांची यादी माझ्याजवळ होतीच. ती बघत मी पुढील आठवड्याच्या कामाचं वाटप उरकलं. पण त्याच वेळी मी एक काम बाकी ठेवलं. इतरांना काम देऊन कोपर्‍यात शांतपणे उभ्या असलेल्या त्या स्त्रीकडे वळलो व म्हणालो, "दिसला नाहीत... आजारी होता का?" यावर ती काहीच बोलली नाही. पण तिच्या डोळ्यांत पाणी तरळलं व मान वळवून तिनं ते पदरानं पुसलं. तिची काहीच बोलायची इच्छा नाही, हे जाणवून मीदेखील इतर काहीही न बोलता तिला पुढील आठवड्याचं काम दिलं. त्याच वेळी माझ्या हे लक्षात आलं की, रागावलेली म्हातारी पार्वती, बाजूलाच पोर्चमध्ये बसून हे सर्व पाहत होती. वर्गात परतलो व कामाला लागलो. थोड्याच वेळानं बागवे शिपाई आला व म्हणाला, "सर, पार्वती तुम्हांला बोलवतीय." वर्गाबाहेर गेलो तर पार्वती बाहेरच्या कॉरिडॉरमध्ये वाट पाहत उभी होती. तिच्याजवळ जाताच ती म्हणाली, "तुला विद्यार्थी व्हता तवापासून बगती. म्हणून तर सपष्ट सांगाया आलीय", असं म्हणून तिनं सर्व हकिकत सांगितली व दुःखानं कळवळत म्हणाली... "ती का आमच्यासारखी रंडकी हाये? चांगल्या घरातली बाई ती! तुमच्यासारख्यांच्या सभ्य घरची लक्षुमी हाये ती. परिस्थितीनं घरच्यांना नकळत बसतीय इथं. पण त्या मेल्याxxx नं तिचं रूप बघून न्यूडला बसशील का इच्यारलं... अब्रूदार बाई ती, रड रड रडली माझ्याकडं, जरा समजवा त्या मेल्याxxx". असं काही घडलं की नको ते मॉडेल्सना द्यायचं काम, असं होऊन जाई.

04.jpg

एकंदरीतच जेजेत येणारी ही मॉडेल्स जगण्याबाबतचा तीव्र संघर्ष करीत जगत. पण त्यांच्यात माणुसकीचा ओलावा आणि सहवासातून आपुलकीचे संबंध निर्माण होत. एखाद्या मॉडेलला सलग काम मिळालं आणि एखाद्याला बराच काळ काम मिळालं नसलं, तर काम मिळालेलं मॉडेल स्वतःहून 'माझ्याऐवजी या काम न मिळालेल्या मॉडेलला काम द्या', असं सांगत असे. अशा वेळी व्यवहार, राजकारण हेवेदावे, द्वेष, मत्सर यांनी भरलेल्या या जगात त्यांच्यातली ही माणुसकी अंतर्मुख करून टाकत असे. कधी कुणी नवीन मॉडेल येऊ लागलं तर सुरुवातीला किरकोळ कुरबुरी होत. पण नंतर ते एकमेकांशी प्रेमानं वागत. एकमेकांच्या सुखदुःखांत सहभागी होत.

१९८०च्या दरम्यान चाळिशीच्या तीन नवीन दाक्षिणात्य स्त्रिया मॉडेल म्हणून अचानक येऊ लागल्या. एकीला तर जेजेबद्दल माहिती मिळाल्यावर तिच्याच नवर्‍यानं आणलं होतं. त्या तामिळनाडूमधल्या होत्या. लागोपाठ पाऊस न झाल्यामुळे गावात काम नव्हतं आणि उपाशीपोटी राहायची पाळी आल्यावर नाइलाज होऊन गाव सोडून त्या मुंबईत आल्या होत्या. त्यांतली आराई नावाची स्त्री चकणी होती व तिचा नवरा दारुडा होता, तर राजम्मा व ललिता या दोघीही आपल्या आयुष्याशी झगडत होत्या. राजम्मा व्ही. टी.मागच्या झोपडपट्टीत राही. तिची मुलं आजीजवळ खेड्यात होती. ती नवर्‍यासोबत मुंबईत पैसे मिळवायची व मुलांना पाठवायची. पण तीन वर्षांत या मायलेकरांची भेट झाली नव्हती. अराई व ललिता माटुंगा-माहीमजवळच्या झोपडपट्टीत राहत. पुढं त्यांतल्या एकीला नवर्‍यानं सोडलं व तो मुंबईतल्याच एका मुलीसोबत राहू लागला. कधीतरी ती म्हणे, "मुझे उसने छोडा क्यों की मै सारी पहनती हूँ। वो चुडेल फ्रॉक पहनती है...बुढ्ढा है लेकिन बहुत चालू है... मैं क्या कर सकती थी? फ्रॉक पहनूंगी बोला, फिर भी मुझे छोडके गया।" अराईवर तिच्या मृत बहिणीच्या, वयात येऊ घातलेल्या, मुलीची जबाबदारी होती. ललिताला आपल्या तारुण्यात पदार्पण करणार्‍या अमूल या मुलीला झोपडपट्टीत एकटं ठेवायची भीती वाटे... मग अराईची भाची व ललिताची मुलगी यादेखील मॉडेलचं काम करू लागल्या. कारण आम्हीही नेहमी तीच मॉडेल रंगवून कंटाळलो होतो. थोड्याच काळात त्यांना कळलं की, कपडे घालून मॉडेल म्हणून बसलं, तर दिवसाला तीस रुपयेच मिळतात; पण कपडे काढून बसलं, तर दुप्पट म्हणजे साठ रुपये मिळतात. हे कळल्यावर त्यांच्या मनात खळबळ माजली असणार. राजम्मा तर टाइम्स ऑफ इंडियाला दिलेल्या एका मुलाखतीत सांगते, "बहुत शरम आती है, मुझे गुस्सा आता है... लेकिन क्या करूँ? घरमें काम करूंगी तो तीन-चारसों मिलेगा। यहा हमेशा काम न होते हुए भी थोडा ज्यादा मिलता।"

05.jpgअशा या अनेक मॉडेल्सना मी १९७८ ते १९९२ असं सुमारे १४ वर्षं काम देत असे. त्यातून काही ऋणानुबंध आपसूकच निर्माण झाले. यात नवल ते काय? त्यांतील काही तर मला मी विद्यार्थी म्हणून आलो तेव्हापासून बघत होते. काही जण तर माझे शिक्षक विद्यार्थी होते त्या पूर्वीपासून जेजेत मॉडेल म्हणून येत होते. साहजिकच अडीअडचणीच्या वेळी ते हक्कानं पैसे मागत. पण अशा वेळा कमीच येत. संक्रांतीच्या दिवशी प्रेमानं तिळगूळ म्हणून तिळाची स्वस्तातली चिक्की देत. पण त्या सर्वांमधली पार्वती मात्र माझ्या कायमच लक्षात राहिली. ती अनेक वर्षं ईदच्या दोन दिवस आधी येऊन मला सांगे, "उद्या डबा आनीन, त्यातलं दोन घास खा बाबा.. मला लय बरं वाटंल. लाल कट्ट्यावर वाट पाहतीय", असं सांगून ती निघून जाई. मी लाल कट्ट्यावर पोचताच ती मला आडोशाच्या जागी घेऊन जाई. वनदेवी छाप हिंगाच्या कळकट पिशवीतून लख्ख घासलेले डबे काढी. मी त्या लाल कट्ट्यावर बसलेला असे. माझ्यासमोर जमिनीवर ती फतकल मारून बसे. डबे उघडी एका डब्यात मटण, दुसर्यागत खीर व तिसर्‍यात पोळ्या असत. मी मटणाच्या तुकड्यांना वगळून मसाल्याला पोळी लावून खाई. खीर मात्र दोन घास जास्त जाई. ती आग्रह करी. म्हणे, "अरे मटण घ्ये की, मस्त शिजलंय"... शेवटी तिला सांगितलं, "मी ब्राह्मण. मला मटणाची सवय नाही."

मला आठवतं, पहिल्यांदा ती जेव्हा डबा घेऊन आली व मी लाल कट्ट्यावर बसलो, तेव्हा म्हणाली, "आरं उद्या ईद, सुट्टी हाय. म्हणून आजच ज्येवन घेऊन आलीय." मला काहीच कळेना... ही पार्वती आणि ईदचा काय संबंध, असं प्रश्नचिन्ह तिला माझ्या डोळ्यांत दिसलं असावं. ती बोलू लागली, "माजं नाव सकिना... पण काम मिळावं म्हणून मी पार्वती झाली. आता मी म्हातारी हाय, पन जेव्हा मी ह्ये काम सुरू क्येलं तवा मला दिवसाला ८ रुपये मिळत. आज म्या ६० रुपयं घ्येते, येका दिवसाचं... खा बाबा खा... तुज्यासाठीच आनलंय", आणि तिनं माझ्या डोक्यावर हात फिरवला, पाठीवर थोपटलं... मला आठवतं की हीच पार्वती प्रसंगी माझ्याशी भांडत होती, "न्यूडसाठी तरण्याच हव्या का? अभ्यास काय म्हातार्‍यांवरून होत न्हायी..." पण तिनं जेव्हा जेव्हा ईदेचा डबा आणला, तेव्हा तेव्हा तिच्या मनात आपल्याला काम मिळावं ही अपेक्षा निश्चित नव्हती.

13_0.jpg१९७५ ते १९९५ अशी वीस वर्षं मी जेजे स्कूलमध्ये शिक्षक म्हणून काम करीत होतो. या काळात शिकवत असतानाच मी अनेक गोष्टी शिकलो. शिकवताना मी माझ्या बुद्धीप्रमाणे काही प्रयोग करीत असे. पूर्वीपासून अनेकांकडून जे ऐकलं, वाचलं त्याची सरमिसळ करून काही वेगळं करण्याचा तो प्रयत्न असे. एकदा तिसर्‍या वर्षाला शिकवत असताना माझ्या मनात विचार आला की, आपण दोन मॉडेल्स एकत्र बसवू. त्यानुसार स्त्री व पुरुष अशी दोन मॉडेल्स एकत्र बसवली. तो प्रयोग यशस्वी झाला. चित्रं नेहमीपेक्षा काहीशी वेगळी व प्रयोगशील वाटली. मग चौथ्या वर्षाला न्यूड क्लास होता. माझ्या डोक्यात किडा वळवळला की न्यूडसाठीही असंच करू या. या विचारानं मला झपाटलं. उत्साहाच्या भरात ही कल्पना मी माझे शिक्षक व ज्येष्ठ सहकारी असलेल्या मृगांक जोशींना सांगताच, ते आश्चर्यचकित होऊन माझ्याकडे बघतच राहिले. मी आपल्याच कल्पनेच्या धुंदीत मग्न होतो. मग काही वेळानंतर ते म्हणाले, "चलो कॉफी पीते है।" समोरच्या शांती भुवनमध्ये जाऊन कडक मद्रासी फिल्टर कॉफी मागवली. ते त्यांच्या विचारात तर मी माझ्याच धुंदीत. दोघेही गप्प होतो. अचानक मृगांक जोशी सरांनी दाढी खाजवली आणि ते बोलू लागले, "बहुलकरजी, दो मॉडेल साथमें बिठाओगे। क्या बातऽऽ लेकिन इसके लिये दो महिलाएँ चल सकती है। एक महिला और एक पुरुष... गडबड होगी भैय्या।" तरीही माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला नाही. थर्ड इयरप्रमाणेच कपडे घालून स्त्री-पुरुष मॉडेल एकत्र बसवली तसा प्रयोग करून, नग्न मॉडेल बसवून आपण काय घोटाळा करणार होतो ते अचानक लक्षात येताच मी दचकलो आणि ओशाळलो. समोरची कॉफी थंडगार होत होती. जोशी सर म्हणाले, "चलो कॉफी पी लो" आणि त्यांनी माझ्या पाठीवर थोपटलं.

एकदा असाच काहीसा घोटाळा माझ्या हातून अनवधानानं झाला. चौथ्या वर्षाला न्यूड क्लाससाठी मी दोन मॉडेल्स सांगितली होती. सोमवारचा दिवस उजाडला. सकाळी वेळेवर वर्गात पोचलो. एक मॉडेल आलं होतं. त्याला पोझ दिली व दुसर्‍या मॉडेलची वाट पाहत बसलो. वेळेवर आलेल्या मुलांनी बसवलेल्या मॉडेलभोवतीच्या जागा पकडल्या व कामाला सुरुवात केली. बराच वेळ झाला तरी दुसरं मॉडेल आलंच नव्हतं. उशिरा पोचलेली मुलंही जागा नसल्यामुळे मॉडेलचीच वाट पाहत होती. शेवटी खाली कुणी मॉडेल आहे का, हे पाहण्यासाठी मी स्वत: गेलो. बघतो तो पोर्चमध्ये म्हातारा नरसिंग व एक तरुण मुलगी दिसली. काही काळापूर्वीपासून तीदेखील मॉडेल म्हणून बसू लागली होती. तिला काही काम आहे का, विचारताच तिनं नाही म्हटलं. यावर मी म्हणालो, "चलो उपर" आणि वर्गात नेऊन तिला पोझ दिली व म्हणालो, "उतारो कपडे और बैठो।" उरलेल्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींनी घाईघाईनं जागा पकडल्या. आयत्या वेळी घोटाळा होऊनही सर्व काही मार्गी लागलं, या समाधानात मी चहा प्यायला रामय्याच्या कँटीनमध्ये गेलो. चहा पिऊन परतलो व वर्गात येऊन बसलो.

काही वेळानंतर मात्र माझ्या लक्षात आलं की, एकाच वेळी माय-लेकींना एकमेकींसमोर नग्न बसावं लागलं होत. दोघीही अवघडल्या होत्या. दोघींनाही समोर बघायला सांगितलं असूनही दोघींनीही माना व नजर खाली वळवली होती. विश्रांती झाल्यावरही त्या एकमेकींना टाळून वर्गाबाहेर पडत होत्या. दिवसभर हा प्रकार सुरू होता. शेवटी संध्याकाळी कॉलेज सुटलं, त्यातली आई कपडे करून निघताच तिला थांबवलं व म्हणालो, "माफ करो, मेरे ध्यानमेंही नही आया, ये तुम्हारी लडकी है।" मान खाली घालून ती काहीतरी पुटपुटली. कदाचित तिनं तिची नाराजी व्यक्त केली असेल. पण नंतर मात्र यावर उपाय म्हणून प्यूनला बोलावून दुसर्‍या वर्गातून स्क्रीन आणले व दोघीही एकमेकींना दिसू नयेत अशा प्रकारे उभं केलं. पण त्यातून एक नवीनच अडचण निर्माण झाली. आदल्या दिवशी या मायलेकींनी एकमेकाकडे बघायचं टाळण्यासाठी माना खाली घातल्या होत्या व विद्यार्थ्यांनी सांगूनही त्या आपोआप खाली जात होत्या. मधोमध स्क्रीन येताच त्यांच्या माना व नजर आपोआप वर झाली व त्या समोर बघू लागल्या. पण एकंदरीत आठवडाभर त्या अवघडलेल्याच होत्या.

college_work_1.jpg

तारुण्यात पदार्पण करणार्‍या दुसर्‍या एका मुलीबाबतचा प्रकार तर मनात विलक्षण कालवाकालव करतो. ही दुसरी मुलगी लहानपणापासूनच जेजेत येत होती व तिला लहानपणापासूनच मॉडेल म्हणून बसायची सवयही होती. एकदा या मुलीला न्यूड क्लासमध्ये काम दिलं. दोन दिवस उलटले. विद्यार्थ्याचं 'लाइफ पेंटिंग फ्रॉम न्यूड' जोरात सुरू होतं. तिसर्‍या दिवशी सकाळी ११ वाजण्याच्या सुमारास मी एका बाजूला प्रात्यक्षिक करून दाखवत होतो. अचानक दुसर्‍या बाजूला जिथं ही मुलगी बसली होती, त्या भागात हलचल झाली... मागे वळून बघितलं तर कुणीतरी टेबलावर चढलं, मागे स्क्रीनवर टाकलेली ड्रेपरी खसकन ओढून काढली, त्या भागात असणार्‍या मुलींनी तिथं असणार्‍या मुलांना बाजूला पिटाळलं व मॉडेल म्हणून बसलेल्या मुलीभोवती ड्रेपरी धरली. काय गडबड आहे हे बघण्यासाठी मी हातातले ब्रश ठेवून तिकडे निघालो. एवढ्यात जयश्री नावाची एक चुणचुणीत मुलगी म्हणाली, "सर, तिथंच थांबा. मग सांगते," आणि तिनं मला दूरवर थांबवलं. एवढ्यात त्या भागात असणारी मुलंही आली. ती हळहळत होती... गरीब बिचारी, असं काही बोलत होती. काही वेळानंतर त्या मुलीला ड्रेपरीत गुंडाळून वर्गाबाहेर नेल्याचं जाणवलं. एवढ्यात जयश्री आली व म्हणाली, "xxx न्यूड बसली होती, तिला पाळी आलीय. लहान आहे. पहिलीच वेळ आहे. बिचारीच्या लक्षातच आलं नाही.’’ त्या आठवड्यात त्या बाजूच्या मुलांचं पेंटिंग अपुरंच राहिलं.

मॉडेल्सबाबतचे असे अनेक अनुभव आहेत. काही वेळेला हीच मॉडेल्स चिडत, संतापत. कोणी एखादा शिपाई, दुसर्‍या वर्गातला एखादा विद्यार्थी किंवा परक्या माणसानं अनवधानानं वर्गात प्रवेश केला; तर नाराज होत. त्यांतले काही आंबटशौकीन असले आणि असे आत आले, तर त्यांच्या रागाचा पारा जरा जास्तच वर चढे. त्यात अगतिकतेसोबत आपल्या परिस्थितीबद्दलची नाराजी आणि स्त्रीसुलभ भावनेचाही उद्रेक असे. अनवधानानं आत शिरलो, असं ढोंग करणारे कार्यभाग उरकताच (मॉडेलच्या नग्न शरीराचं दर्शन घडताच) लगेच पळ काढीत, पण चुकून आत शिरलेला स्तंभित होत असे किंवा गोंधळून जात असे. त्याला स्वतःचीच लाज वाटे आणि त्याची मान आपोआप खाली जाई.

तारुण्यात प्रवेश केलेल्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींची प्रतिक्रिया सुरुवातीच्या काळात मात्र गोंधळलेली असे, बावचळलेली असे. त्यांच्यापेक्षा खूपच ज्येष्ठ, किंबहुना त्यांच्या आईच्या-आजीच्या वयाच्या स्त्रियांना आपल्यासमोर असं कपडे काढून बसावं लागतं, याबद्दल त्यांच्या मनात करुणा दाटून येई... किंबहुना एक प्रकारची कुचंबणाच ते अनुभवत. पण हळूहळू त्यातली अपरिहार्यता समजून घेत घेत त्या अनुभवांतून ते अधिक परिपक्वही होत.

कित्येक विद्यार्थ्यांना वर्षअखेरीला आपला पोर्टफोलियो, ही न्यूड ड्रॉइग्ज घरी नेताना भीतीही वाटत असे. कारण तोपर्यंत त्यांनी आपल्याला ‘न्यूड स्टडी’ नावाचा विषय असतो आणि त्या वेळी नग्न स्त्रिया समोर बसतात, ही गोष्ट लपवून ठेवलेली असे. विद्यार्थिनी मात्र घरी सांगून टाकत असत. पण त्यामुळे अनेकदा पालक चिडत आणि वर्गात भेटायलाही येत. अशा वेळी त्यांना समजावून सांगावं लागे. हा अभ्यासाचा भाग आहे, आम्हीही असंच शिकलो. इतकंच नाही तर आमच्या शिक्षकांनाही असाच अभ्यास केला आहे, हे सांगितल्यानं त्याची समजूत पटत असे. पटलं नाही असं वाटल्यास ’‘डॉक्टरांनाही नग्न शरीराची चिरफाड करूनच अभ्यास करावा लागतो’’ हे उदाहरण द्यावं लागे आणि मग त्यांची समजूत पटे.

- सुहास बहुळकर

(या लेखातली सर्व चित्रे सर जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट यांच्या सौजन्याने)

****

चिन्ह
'नग्नता - चित्रातली आणि मनातली' विशेषांक

चिन्ह प्रकाशन
पृष्ठसंख्या - २५६
किंमत - रुपये सहाशे

****
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

>>> यानिमित्ताने, मला टायटॅनिक सिनेमा आठवला आणि त्यातली तो नग्न स्केच करतानाचा तो सीन आठवला. अर्थात तो मी माझ्या तरूण वयात पाहील्याने कदाचित त्यावेळेसची भावना वेगळी असेल.(कदाचित चटकनची वासना सुद्धा असू शकेल) पण ते चित्र आणि त्या चित्रातली केट विन्स्लेट हि सुंदरच दिसते. हे जेव्हा मी माझ्या चित्रकार मित्राकडून ऐकलं तेव्हा समजलं. त्याने बर्‍याच गोष्टी सांगितल्या न्युड चित्रकारीतेबद्दल. बेसिक चित्रकारीतेचा अभ्यास करताना ऑब्जेक्ट ड्रॉईंग, बॉडी फिजीक्स विथ अब्सॉल्यूट कर्व्हस & अ‍ॅब्स्ट्रॅक्ट थॉट्स वगेरे यासारखे काही मुद्दे सांगितले. हे मुद्दे समजावून सांगताना त्याने अजंठा-वेरूळ येथील शिल्प, ग्रीस, रोम या सारख्या ऐतिहासिक वारसा लाभलेल्या शहराच्या मध्यवर्ती ठिकाणातली प्रसिद्ध शिल्प, कामसुत्र पेंटींग्स वगेरे हे सगळं समजावून सांगितलं. ती चित्रे बर्‍याचदा त्यावेळेसच्या संस्कृतीचा, संस्कृतीतल्या विविधतेचा पुरावा देत असतात हे ही समजावून सांगितलं. या सगळ्या गोष्टी सविस्तर कळाल्यावर 'नजरीया नही नजर बदलो' हे देखिल कळालं. <<<<
रायबा, या आख्ख्या परिच्छेदामधे वर्णन केलेले (चान्गल वर्णन केलय) जे तुम्हाला कलेशी निगडीत व्यवसायात असताना कळले, ते बाकी अगणित सामान्य माणसान्ना कितीसे कळलेले असते? अन कळावेच अशी अपेक्षा का बर? अन जर एखाद्या उत्कृष्ट चित्रकाराने चितारलेले सुन्दर नग्न तरुणीचे चित्र अन एखाद्या वेश्येचा नग्न फोटो यात तो त्याचेवरील अर्धवट वा परिस्थितीसापेक्ष संस्कारानुसार फरकच करु शकत नसेल तर डायरेक्ट "सनातन संस्कारांन्नाच" दोषी कसे काय ठरविले जाते?
असो.
बालवयीन प्रोजेक्ट्स मधे पालकान्चा सहभाग असतो तसा युवकावस्थेतील नग्न चित्रिकरणातही पालकान्चा सहभाग असावा हा भाग सहजासहजी पटणे अवघड का वाटावे? माझ्यापुरते म्हणाल तर मी मूर्तिकला माझ्या युवावस्थेत माझ्या आईकडून शिकलो व ती शिकवताना अन्गप्रत्यन्ग वाचावे कसे नि मूर्तिमधे उतरवावे कसे हे माझ्या "कलेबाबतीत अशिक्षित" आईने मला समजावुन सान्गताना तिला कोणत्याच प्रकारची नग्नता, वैयक्तिक वा दुसर्‍याकुणाची, वापरावी लागली नव्हती. हे जर शक्य आहे तर दर वेळेसच नवनविन जिवन्त माणसे पकडून आणून पैशाकरता कशीही उघडीनागडी करुन समोर बसवुन चित्र काढायला शिकवण्याची गरज का भासते? अन मग माणसेच का? जनावरे का नकोत? प्रकाश-उजेड-रन्गातुन साधायच्या त्रिमितीचे सपाट पृष्ठभागावरील प्रकटीकरणाचे ज्ञानास खर तर लाकडी ठोकळे देखिल पुरेसे होतील. जीवन्त व्यक्तिच का हवी? इन्जिनियरिन्ग वाल्यान्चे त्रिमितीचे ज्ञान तर या कलाकारान्पेक्षा श्रेष्ठ मानले पाहिजेच, तर या इन्जिनियरान्ना पुल/बिल्डिन्गा/धरणे वगैरे चे ड्रॉइन्ग करताना काय खर्रोखर्रचे धरणासमोर बसवुन करवुन घेतात का? अहो तिथे तर धरण/पुल वगैरे अस्तित्वातच नसते नि केवळ गणित अधिक कल्पना वापरित ती लोक ड्रॉइन्ग काढतात नी त्यानुसार नन्तर धरणे/पुल वगैरे बनतात. मग हे "कलाकार" लोकच असे कोण टीक्कोजीराव लागुन गेलेत की त्यान्ना जिवन्त बायापुरुषान्ना समोर नागडे करुन बसवले तरच काही "घडवता" येईल?
असो. न सम्पणारा विषय आहे हा.

प्रकाश-उजेड-रन्गातुन साधायच्या त्रिमितीचे सपाट पृष्ठभागावरील प्रकटीकरणाचे ज्ञानास खर तर लाकडी ठोकळे देखिल पुरेसे होतील.

अगदी योग्य.

"अगदी योग्य" काय जामोप्या?
अरे माझ्या पोस्टी सखोल न वाचताच, "स्वतःला कलाकार म्हणवणार्‍यान्चे येवढे झापडबन्द प्रतिसाद कसे काय असा इथे" बर्‍याच "सुशिक्षितान्ना" प्रश्न पडतोय, अन वरील विवेचनात, उपस्थित केलेल्या प्रश्नात "संस्कृतिरक्षण" दिस्तय, अन तू योग्य काय म्हणतोस? Wink

त्यान्नीच वरती लेखात म्हटलेले आहे, डॉक्टर लोकही दुसर्‍याचे शरीर बघून शिकतात.. पण त्यान्न्ना माहीत नसावे की फर्स्ट यीअरला बोन सेट लागतो, तो आजकाल प्लॅस्तिक फायबरचाही मिळतो. तोही छान सुबक असतो. असले ठोकळे वापरुनच हल्ली मुले शिकतात.... कबरस्तानातून आता बोन सेट बहुदा आणत नसावेत. तुम्हीही त्याचाच तर पुनरुच्छार केला... म्हणून म्हटलं अगदी योग्य! Happy

'...समाजामध्ये नेहेमी झुंडगिरीला महत्व असतं. कलाकारानं मात्र या झुंडगिरीला महत्व न देता सतत समाजामध्ये असण्याची गरज आहे... मात्र कलाकार म्हणून आपल्या निर्मितीच्या आड येणार्‍या विचारांविरूद्ध त्याला ठाम विरोधी भूमिका घेता आली पाहिजे. म्हणजे जगण्याच्या भूमिकेत समाजाशी जोडलेलं राहायचं, पण कलाकार म्हणून स्वतःचं मत स्पष्ट मांडायची हिंमत ठेवायची...
कलाकार म्हणून आपण या समाजाचे अविभाज्य घटक आहोत. आपल्याला मिळालेली शक्ती ही समाजानेच दिलेली असते. सामान्य लोकांना वाटतं, की आपल्याला जे जमत नाही, ते हा कलाकार करू पाहतो, त्याला करू द्यावं.. या अलिखित परस्पर सामंजस्यावर कलाकाराचे आणि समाजाचे संबंध आधारित असतात. कलाकाराला समाजाकडून मिळणार्‍या सुविधा या मानसन्मान, शिष्यवृत्त्या, पारितोषिकं अशा अनेक प्रकारे मिळतात. समाजानं कलाकार म्हणून दिलेली ही खास वागणूक, स्वातंत्र्य आपण स्वीकारतो, उपभोगतो, तेव्हा याच्या विरोधी परिस्थितीतही कधीतरी काम करावं लागणार, याचं भान कलाकारानं ठेवायला हवं.. या भूमीचा समाजाचा आणि आपला हक्क बजावण्याचा करार मोडला, की हुसेनसारखी गत होते..'

-- याच 'चिन्ह' वार्षिकातल्या भालचंद्र नेमाडे यांच्या लेखातला काही अंश.

हे उद्धृत यासाठी केलं, की 'चिन्ह' मध्ये सारेच दृष्टीकोन मांडले गेले आहेत. कुणी सांगावं, कदाचित आपल्यालाही नवीन दृष्टीकोन सापडेल. आजवर जपलेल्या, साचलेल्या विचारांना नवीन दिशा मिळेल, किंवा आधीचेच बळकटही होतील. यासाठी झापडं काढून मात्र बघायला हवं सार्‍याकडे. मी धोपटतोय, याच अर्थ तो सापच आहे- असं अनेकदा आपलं होतं. पण साप आहे, म्हणून मी धोपटणार- हे जास्त तर्कशुद्ध आहे. सापाला धोपटायचं की नाही, हा भाग अलाहिदा, आणि ज्याच्या त्याच्या भूमिकेचा भाग. पण आधी तो साप आहे हे तर नक्की होऊ देत.

लेखाविषयी काहीच बोलायचे नाही कारण सर्वच प्रतिक्रिया अपेक्षित आहेत. पण वैद्यकिय व्यवसायाचा उल्लेख आला म्हणुन लिहावेसे वाटले .भारतात शहरात आणि खेडेगावात बर्‍याच बायका पुरुष डोक्टरकदे जाउन तपासावे लागेल म्हणुन उपचार टाळतात्,आणि अकाली मरण पावतात्.किमान वैद्यकीय उपचारांच्या बाबतीत तरी संस्क्रुती आडवी आणु नका .

मतभिन्नता दर्शविणार्‍यांच्या दृष्टीने, तो साप आहे हे नक्की झालेही असु शकेलही कदाचित. झापडे लावुन फिरणे हे खचितच अयोग्य, पण याची दुसरी बाजु अशी की, प्रत्येक विरुद्ध दृष्टीकोन दर्शविणार्‍याकडे 'झापडे' म्हणुनच बघत राहणे हीही एका प्रकारची झापडेच नाहित का? नग्नतेत शुचिता शोधणे आणि त्याला कलात्मक दर्जा ( असेलही हो. माझा आक्षेप नाही ) आहे हे आपणच ठरविणे, नुसते ठरविणे नाही तर सतत तेच प्रतिपादत राहणे, हेही आधीच्या कलाधुरिणांनी पुढच्या कलावंत पिढीचे केलेले कंडिशनिगही असु शकते तसा विचार केला तर.

वैयक्तिक माझं मत सांगायचं तर, मी तरी तसा कुंपणावरच आहे. आपण तर आधी चित्र पाहिली डोळे भरुन( नितांत डौलदार आणि एक्स्प्रेसिव्ह सौंदर्याचा आविष्कार सुक्ष्मांपर्यंत जाउन नको का अनुभवायला! वेळ लागणारच), नंतर निवांत लेख वाचला. त काय.... जल्ला खोटां कशाला बोला उगीच... Proud

या भूमीचा समाजाचा आणि आपला हक्क बजावण्याचा करार मोडला, की हुसेनसारखी गत होते..'

याचा अर्थ काय घ्यावा? कि हुसेनला साप ठरवलं गेलं ? कि तो त्याच्या स्वतःशी ठाम असलेल्या मतांना या समाजानं साप ठरवलं? म्हणजे इथेही एक विशिष्ट अदृष्य झापड आहेच डोळ्यावर.

हे उद्धृत यासाठी केलं, की 'चिन्ह' मध्ये सारेच दृष्टीकोन मांडले गेले आहेत. कुणी सांगावं, कदाचित आपल्यालाही नवीन दृष्टीकोन सापडेल. आजवर जपलेल्या, साचलेल्या विचारांना नवीन दिशा मिळेल, किंवा आधीचेच बळकटही होतील. यासाठी झापडं काढून मात्र बघायला हवं सार्‍याकडे. >> झापडं काढून बघायला ते योग्यच आहे किंवा त्यांनी मांडले गेलेले दृष्टीकोन हे चांगलेच असतील असंही ठरवता येणार नाही ना?

थोडक्यात काय आहे ना.. धोपटला जाण्यापुर्वी अथवा धोपटला गेल्यानंतरही आपण त्याला साप ठरवलं तरी पुढे मुद्दा विषारी आणि बिनविषारीचा येणारची कि आता तो चावल्यावरचं ठरवावं असंही ऐकायला मिळेल. त्यातही तो साप अंशतः विषारी असल्याचे काही जण म्हणतील वा काही जण हे ही म्हणतील के तो जातीवंत साप आहे तो कोणाला चावला नसेल तर चांगलच ना त्याचं विषही जातीवंत असेल तेही आपल्यासाठी उपयुक्तच आहे. आणि तेवढ्यात सापालाही पसार व्हायची संधी मिळायची. तेव्हा अशा परीस्थितीमधे सापाला योग्य त्या स्थळी सोडून दिलेलंच बरं. स्वतःवर बेतल्यावर एकतर तो शहाणा होईल नाहीतर त्याला मारणारे.

थोडक्यात काय तर हि सगळी चर्चा एका विशिष्ट दृष्टीकोनाचा बाजुनं खेचण्याचा प्रयत्नच पटत नाही.

याचा अर्थ काय घ्यावा? कि हुसेनला साप ठरवलं गेलं ? >> नाही. वरचं तिरक्या अक्षरातलं नेमाडेंनी म्हटलंय. खालचं सरळ अक्षरातलं मी. नेमाडेंनी साप-बिप बद्दल काहीच म्हटलं नाही. मीही हुसेनबद्दल काहीच म्हटलं नाही. 'चिन्ह' मध्ये वेगवेगळे दृष्टीकोन मांडणारे, निरनिराळ्या उपविषयांवरचे लेख मला दिसले, एवढंच म्हणायचं आहे.

>>> झापडे लावुन फिरणे हे खचितच अयोग्य, पण याची दुसरी बाजु अशी की, प्रत्येक विरुद्ध दृष्टीकोन दर्शविणार्‍याकडे 'झापडे' म्हणुनच बघत राहणे हीही एका प्रकारची झापडेच नाहित का? नग्नतेत शुचिता शोधणे आणि त्याला कलात्मक दर्जा ( असेलही हो. माझा आक्षेप नाही ) आहे हे आपणच ठरविणे, नुसते ठरविणे नाही तर सतत तेच प्रतिपादत राहणे, हेही आधीच्या कलाधुरिणांनी पुढच्या कलावंत पिढीचे केलेले कंडिशनिगही असु शकते तसा विचार केला तर.

+१

चला म्हणजे, साप आणि हुसेन हे वेगवेगळे आहेत हे निर्देशनात आणून दिल्याने 'चिन्ह' मधले वेगवेगळे दृष्टीकोन आहेत हे अधोरेखित झाले आणि निरनिराळ्या उपविषयांबद्दलच्या लेखांनी या विषयाला निश्चितच एक चांगल्या दृष्टीकोनातुन पाहता येईल हि सुद्धा जमेची बाब आहे. पण मुळात 'चिन्ह'च्या लोगो जवळची एक लाईन खटकतेच. ती अशी आहे ' By an artist, for the artist '? ती अशी का नाहीये 'By an artist, for the people'

लेखाविषयी काहीच बोलायचे नाही कारण सर्वच प्रतिक्रिया अपेक्षित आहेत. पण वैद्यकिय व्यवसायाचा उल्लेख आला म्हणुन लिहावेसे वाटले .भारतात शहरात आणि खेडेगावात बर्‍याच बायका पुरुष डोक्टरकदे जाउन तपासावे लागेल म्हणुन उपचार टाळतात्,आणि अकाली मरण पावतात्.किमान वैद्यकीय उपचारांच्या बाबतीत तरी संस्क्रुती आडवी आणु नका .>>> arc चिन्हमधल्या 'नग्नता' या विशेषांक अंतर्गत काही प्रतिक्रिया मागवल्या आहेत त्यातली 'सावित्री जगदाळे' यांची प्रतिक्रिया जरूर वाचा. त्यांची प्रतिक्रिया म्हणजे एक सुंदर प्रवास आहे या विशेषांकाच्या कलेपर्यंत पोहचण्याचा. त्यात तुम्हाला तुमच्या खंतेविषयी बरंच वाचायला मिळेल. हि प्रतिक्रिया 'चिन्ह'च्या विशेषांकासाठीची एक उत्कृष्ठ अशी प्रतिक्रिया आहे. ती सर्वांनीच वाचावी. याबद्दल 'चिन्ह' चे आभार.

लेख आवडला. अतिशय सुरेख लेख!

=======================

अवांतर - चित्रकाराला नग्नतेचे चित्र एखाद्या व्यक्तीला समोर बसवूनच काढावे लागते का? कल्पनेने काढता येत नाही का? अजिबात गती नाही या विषयात, त्यामुळे शंका विचारत आहे.

लिम्बूटिंबू, मास्तुरे, समर्पक पोष्टी आहेत! अधिक लिहिणे नलगे!!

असो.

एक प्रश्न.

नीधप यांनी केलेलं एक विधान :
>> कलाकार लोक जेव्हा फिगर स्टडीला महत्वाचं मानतात तेव्हा एकतर त्यांच्याइतका अभ्यास करून ते मत
>> खोडून काढावं कींवा आपल्यापेक्षा बरंच ज्ञान असलेल्यांचं मत म्हणून ते समजून घ्यायचा प्रयत्न तरी करावा.

मला चित्रकलेतलं ओ की ठो कळंत नाही. म्हणून वर म्हंटल्याप्रमाणे एक गोष्ट समजावून घ्यावीशी वाटते. भारतीय विचारांनुसार कलाकृतीतून नवरसांची निर्मिती व्हावी अशी अपेक्षा आहे. तर नग्नता कुठला रस दर्शवते? शर्मिला फडके यांनी उधृत केलेलं रघुनाथ धोंडो कर्व्यांचं एक विधान
>> ती (=नग्नता) निरागस असू शकते

यावरून नग्नता वात्सल्यरसाशी निगडीत असू शकते असं सुचवायचं आहे का? तसं असेल तर नग्न चित्रे केवळ बालकांचीच रेखाटण्यात यावीत असा आग्रह धरणे कितपत योग्य? आपण एका अत्यंत संवेदनाशील विषयाकडे वळतो आहोत. चाईल्ड पोर्नोग्राफी आणि बालकांची कलेसाठी काढलेली नग्न चित्रे यात (प्रौढ चित्रांत करता येतो तसा) फरक करता येत नाही. कारण बाल्यावस्थेत नवरसांचे ज्ञान नसते. त्यामुळे बालकाच्या चेहर्‍यावर नेहमी निरागसपणाच आढळून येणार.

नग्नातेला निरागस म्हणण्यात प्रचंड धोका दडला आहे असं मला वाटतं. तर मग नग्नता केवळ शृंगाररसाशीच संबंधित आहे का? की बीभत्सरसही व्यक्त होऊ शकतो? की आजून कोणते रस अपेक्षित आहेत?

हे प्रश्न केवळ नीधप यांना उद्देशून नसून सर्वांसाठी खुले आहेत. जाणकारांनी कृपया प्रकाश पडावा ही विनंती.

आ.न.,
-गा.पै.

या पोस्टनंतर माझ्यावर भरपूर तोंडसुख घेतलं जाणार आहे हे मला माहित आहे. काही जणांना यापुढील मजकूर मुद्दाम प्रक्षोभक, ओढूनताणून सनसनाटी, विषयाशी असंबंधित असा वाटणार आहे, तरीही मला चिन्ह च्या माहितीत थोडी भर टाकावीशी वाटली.

मला एवढंच म्हणायचं आहे की आपण नग्नता वगैरे गोष्टींचा अकारण शुचितेशी संबंध लावून त्याचा बाऊ करतो. नग्नता आणि अश्लीलता या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत. यात पहाणार्‍याची नजर कशी आहे आणि त्याचे कंडीशनिंग कसे आहे यावरच बरचसं अवलंबून आहे.

याचं अगदी सगळ्यात ढळढळीत रूप म्हणजे शिव ही देवता आहे. मुळातच ही अनार्य देवता जेव्हा मुख्यधारेत सामावली जाते तेव्हा तिला संहाराची देवता असा रंग द्यायचा खूप प्रयत्न होतो पण तिच्या प्रजननक्षमतेचे पैलू कधीच पूर्णपणे झाकले जात नाहीत. त्या देवतेचे सुरुवातीचे अंकन आणि लिगपुराणातल्या काही कथा ही मूळ बायॉलॉजिकल क्रीएशन ची देवता आहे याची आठवण करून देतात. वैदिक परंपरेत आणि पर्यायाने पौराणिक परंपरेत विश्वाची उत्पत्ती ही अजैविक आहे आणि ब्रह्मा त्याचा कर्ता आहे. त्यामुळे बहुदा अनार्य शिव या धारेत येताना त्याच्या देवताकार्यात बदल झालेले असावेत..

इथे फक्त दोन उदाहरणे देते..
१. आपण शिवलिंग बघतो तेव्हा आपल्याला काही अश्लील वाटतं का? खरंतर योनीपीठावरील शिवलिंग म्हणजे स्त्री-पुरुष समागमाची अवस्था आहे. त्याचीच आपण रोज पूजा करतो. आणि जर हे आपल्याला अश्लील वाटत नाही तर इतर चित्रकलेतल्या नग्नतेविषयी वाटायचं काय कारण आहे? (इथे मी हुसेन च्या चित्रांमधे जात नाहीये कारण मग त्यात राजकारण, इतर धर्म असेही पदर आहेत आणि खूप लिहून झालंय त्यावर). पण मुळातच आपण आपल्या संस्कृतीतली नग्नता का नाकारायची? शिवलिंगाची आताची स्वरूपे जरा बदलली आहेत पण प्राचीन शिवलिंग हे अगदी हुबेहूब मानवी लिंगासारखे दाखवायचे. इथे मी गुडीमल्लम मुखलिंग या नावाने प्रख्यात असलेलं एक लिंग टाकतेय. हे तमिळनाडूत आहे. याचा काळ सर्वसाधारणपणे इ.स. चं दुसरं शतक मानला जातो. या लिंगाच्या समोरच्या बाजूला व्याध/किराताच्या रूपातला शिव आहे.
gudimallam.png

२. शिवाची प्रतिमा आपल्याला साधारणपणे पहिल्यांदा इ.स. च्या १-२ र्‍या शतकापासून दिसायला लागते. ३-४ थ्या शतकापासून या प्रतिमा दगडात आलेल्या दिसतात पण प्रथम प्रतिमा येते ती कुषाण नाण्यांवर. कनिष्काचे वडील विम कडफायसिस याच्या नाण्यापासून. तिथे या देवतेचे 'ओएशो' असे नाव येते. या प्रतिमांपासून ते अगदी मध्ययुगीन शिवप्रतिमांपर्यंत शिव हा इथिफॅलिक/ ऊर्ध्वरेतस असा दाखवतात. या त्याच्या अवस्थेचा नंतरच्या ग्रंथांनी योगी-शिव असा अर्थ लावला आहे - स्वतःच्या शारिरीक इच्छांचं दमन करून ठेवणारा. पण सुरुवातीचा त्याचा दैवतशास्त्रातला प्रवास पहाता त्याची ही अवस्था त्याच्या देवत्वाचं एक लक्षण असू शकते. जसं आपल्यापेक्षा श्रेष्ठत्व दाखवायचं पण ते देवतेच्या मनुष्य रूपात म्हणून ४ हात, ४ डोकी असं अंकन करतात. तसंच आपल्यापेक्षा त्याची शारिरीक प्रजननक्षमता, शरीरभोग क्षमता ही खूपच वरची, दैवी (उदा: कालिदासाच्या कुमारसंभवातली वर्णनं). ती प्रतिमारूपात कशी दाखवणार तर या रूपात असंही असू शकतं.
आपण प्राचीन मंदिरं, मूर्ती अगदी आपला वारसा म्हणून बघतो, त्यात आपल्याला या मूर्ती कुठे खटकतात??
इथे विम कडफायसिसचं एक नाणं आणि एक आंध्रप्रदेशातील मंदिरावरची शिवमूर्ती टाकतेय.

vima coin.pngshiv.jpg

ज्यांना गोष्टी 'चवीने' पहायची सवय असेल त्यांना या प्रतिमा/ माहिती सुद्धा उद्दीपित करू शकते आणि जर आपल्याला हे शांतपणे काहीच न वाटता पाहता येत असेल तर कलात्मक नग्नता पहाता येणं अवघड नसावं. नग्नता प्रत्येक वेळी अश्लील/ उद्दीपक अशीच असते हे समीकरण का धरून बसायचं???

कैच्या कै पोष्ट आहे ही वरची....free-confused-smileys-327.gif

>>ज्यांना गोष्टी 'चवीने' पहायची सवय असेल त्यांना या प्रतिमा/ माहिती सुद्धा उद्दीपित करू शकते आणि जर आपल्याला हे शांतपणे काहीच न वाटता पाहता येत असेल तर कलात्मक नग्नता पहाता येणं अवघड नसावं. नग्नता प्रत्येक वेळी अश्लील/ उद्दीपक अशीच असते हे समीकरण का धरून बसायचं???<<

मला एक कळत नाही एकाद्या स्त्रीला अथवा पुरुषला नागडे बघण्यात कसली आलेय कलात्मकता.

म्हणे, कलात्मक नग्नता पहाता येणं अवघड नसावं. काहीही

वाह वरदा, सुंदर चिंतन.
शर्मिलाजी संपादकीय लेख विचार करायला लावणारा लिहीलात.

<या भूमीचा समाजाचा आणि आपला हक्क बजावण्याचा करार मोडला, की हुसेनसारखी गत होते..'>
नेमाडेंच्या ह्या वाक्यात फारच मोठा अर्थ दडला आहे, कलाकारावर असलेली सामाजिक जबाबदारी यथार्थ मांडली आहे. साजिरा आभार.

वरदा अहो शिवा पर्यंत कशाला जाता? अगदी आपल्या खजूराहो मध्ये अन अनंत लेण्यामध्ये स्त्री पुरूष एकत्र समागम करताना चित्रित केले गेले आहेत. नग्नता आणि नग्न चित्र ह्यांचे उगाच स्तोम जगातल्या सगळ्याच संस्कृतीमध्ये माजविले गेले आहे. आजही अदिवासी लोक नग्न फिरताना दिसतातच की. नग्न तर नग्न त्या काय मोठेसे? सेक्सचा उगाच टॅबू केला आहे. पेक्षा वात्सायणाचा काळ चांगला होता असे म्हणावे लागेल.

पण ह्याच अनुषंगाने मायबोली किंवा इतर सर्व साईट वर स्त्री पुरूष संबंध किंवा अगदीच सॉफ्ट पॉर्न दाखविणारे प्रताधिकार मुक्त मटेरियल उपलब्ध केल्यास येथे हाहाकार माजणार नाही का? कश्यामुळे? तुमचे मत (येथील पूर्वपक्षाचे) काय असणार? मग तिथेही नग्नता ही केवळ नजरेत असते असे म्हणता येईल का? मायबोलीचालकांचे मत काय असेल?

>>>> मायबोलीचालकांचे मत काय असेल?
अरे अरे अरे त्यान्ना कशाला "घसिटता" या (वादात)चर्चेत?? Happy
असो.
वरदा, शिवाबरोबरच "लज्जागौरीची" शिल्पे देखिल बघायला मिळू शकतीलच की.
मी आधीच्याच पोस्ट मधे म्हणले होते की हिन्दु धर्माला नग्नता नविन नाहीच, किम्बहुना अहो इथे माणूस खपला तर त्याचे प्रेत देखिल आधी पुरते नग्न करुन धुऊन पुसुन (पण) पुन्हा वस्त्रे नेसवुन जाळायची पद्धत आहे.
पण शिवलिन्ग पूजा असे धर्माने सान्गितले तरी ते पुजता पुजता गृहस्थाश्रमी व्यक्तिने स्वतःही नागडे बना वा नग्नतेचा उदोउदो करा असा कुठेही धर्मादेश नाही. किम्बहुना, साधे स्नानाला बसायचे तरी, (आडोशात वा उघड्यावर, कुठेही) अन्गावरील यच्चयावत कपडे उतरवुन नग्न होऊन स्नान करु नका असाच धर्मादेश आहे. (कोणी पाळतच नाही हल्ली तो भाग वेगळा)
पण इथे खास करुन हिन्दू धर्म व त्यातिल उदाहरणे आणलिच आहेत तर मी वरती आधीच एक प्रश्न उपस्थित करुन झाला आहे (ज्याचा झापडबन्द अनुल्लेख झालाय Proud ) तो असा की जर इतके हिन्दु धर्मियान्ना देवादिकापासुन नग्नता वर्ज्य नव्हती, तर मधल्या कालखन्डातच असे काय काय घडले जेणेकरुन येथिल यच्चयावत जिवन्त/निर्जिव मादीरुपान्ना वस्त्रात (आयमीन बुरख्यात) झाकुन ठेवायला सुरुवात झाली? तुमचे पुरातत्वशास्त्र या विषयाला हात घालत नसेलच तर सोडून द्या. पण तुम्ही ज्या १-२ र्‍या शतकातील नग्न शिवाच्या मूर्तिचा उल्लेख करताहात, शिवलिन्ग सोडून बाकी माणसान्सहित यच्चयावत देवता वस्त्राधिन बनू लागल्या तो कालखण्ड (माझ्यामते १२-१३ शतकानन्तर) अशा कोणत्या कारणाने तशा बनू लागल्या? की यास इसवीसनाच्या सुरवातीसचे निर्माण झालेले विशिष्ट धर्म व त्यान्ची बुत्शिकन आक्रमणे कारणीभूत होती? मूळात १-२ शतकाच्या सुरवातीसच निर्माण झालेले हे "बुत्शिकन" धर्म "बुत्शिकनच" का झाले? मूर्तिभन्जक का झाले?
मला वाटते की "सद्यस्थितीतील" दुतोन्डि समाजस्थिती (म्हणजे शिवाजी शेजारच्या घरात जन्माला यावा याप्रमाणे, नग्न चित्रकारिता व्हावी-त्याकरता नग्न मॉडेल्स मिळावित, फक्त शेजारच्याकडे, मला फक्त बघायला मिळावित Proud ) विचारात घेता, वरील प्रश्नान्चा सान्गोपान्ग विचार झाल्याखेरीज, एकदमच इथे नग्नता लादू पाहिली तर विचित्र परिस्थिती निर्माण होऊ शकते.

(बाकी तुम्ही जो आर्य-अनार्य अन आर्य बाहेरुन इकडे आले असे मान्डले आहे, ते मला अमान्यच आहे, पण या बीबीचा तो विषय नसल्याने इथे फक्त नमुद केले इतकेच.)

अत्यंत संयतपणे एक धाडसी विषय आणल्याबद्दल हार्दिक अभिनंदन शर्मिला! >>> + १
ह्या अंकाची ओळख करुन दिल्याबद्दल धन्यवाद चिनूक्स.

लिम्बूटिंबू +१

उद्या जर एखादा प्रसिद्ध चित्रकार इथे येऊन हे सगळं वाचुन म्हणालाच कि मला सुद्धा एखादं नग्न चित्र काढायचंय आणि त्यात मी पुरेपुर कलाअविष्कार दाखवेन अगदी समाजाच्या विचारांना कुठलीही हानी न पोहचवता. मग कोण कोण तयार होईल? आपलं चित्र काढून घ्यायला? इतरांच्या नग्नचित्रांमधे कलाअविष्कार वगेरे पहायला सोपं आहे, चांगलं आहे तर मग स्वत:लाच किंवा आपल्या जवळच्या मित्र-मैत्रीणीला असं बघण्यात वावगं काहीच नसावं ना? आता ह्यात श्लील अश्लिलतेला अनुसरून फाटे फोडू नयेत म्हणजे मिळवलंत.

ते 'चिन्ह'च्या लोगोजवळच्या एक लाईनबद्दल अजुन स्पष्टीकरण मिळालेलं नाहीये. हा विषय लोकांपर्यंत पोहचावचा अ‍ॅप्रोच असेल तर ती लाईन विसंगतच वाटते. हरकत नसेल काही तर याचं उत्तर 'चिन्ह' शी संबंधित कोणी असेल तर जरूर द्यावे.

या लेखातही चित्र जरा जास्तच दिली आहेत. कलात्मकता दाखवायला एखाद दुसरे चित्र पुरेसे ठरले असते की... पण ढीगभर चित्रे जाहीरातबाजी दर्शवतात.

Happy

अरे अरे अरे त्यान्ना कशाला "घसिटता" या (वादात)चर्चेत?? >>

कारण ती नग्न छायाचित्रे अश्लील नसतात तर कलाकृती असतात. म्हणून मी हा खरा प्रश्न विचारला आहे. तो वरदा ह्यांना उद्देशून अजिबात नाही कारण माझ्या पोस्ट मध्ये मी शिवापुढे जाऊन खजूराहो पण आणले आहे. उदा बॅडगर्ल्स ब्लॉग हा अत्यंत सुंदर नग्न छायाचित्रे असतात. ती कलेच्या दृष्टीने पाहिली तर त्यात विकृत असे काही वाटत नाही. कारण छायाचित्रकार माध्यमाला (मग भलेही त्या देहविक्रय करणार्‍या तरूणी का असेणात) एका वेगळ्या नजरेतून पुढे आणतो. तीच गत प्ले बॉय ह्या साप्ताहिकाची. त्यात भले भल्या तरुणी येण्यासाठी तरसत असतात. पण नेमके त्याला मात्र अश्लील हाच समाज म्हणतो. (तुम्ही स्वतः विचार केल्यावर तुम्हाला पूर्वपक्षाला (म्हणजे लिंब्याविरूद्धाची टीम) काय वाटते हे इथे खरेच लिहाल का? आग्रह ह्यासाठी की नेमके ह्या विषयात दांभीकता असते.

त टी : मला नग्न चित्र कुठल्याही कृती साठी प्रवृत्त करत नाहीत कारण मी कला म्हणूनच पाहतो. आणि मी इथे पूर्वपक्षाकडून आहे.

Pages