शिवमहिम्न स्तोत्राचा मराठी समश्लोकी अनुवाद

Submitted by नरेंद्र गोळे on 7 November, 2018 - 23:22

पुष्पदंत विरचित शिवमहिम्न स्तोत्राचा मराठी समश्लोकी अनुवाद
(१ ते २९ श्लोक शिखरिणी वृत्तात आहेत)
मराठी अनुवादः नरेंद्र गोळे २०१८११०७


महिम्नः पारं ते परमविदुषो यद्यसदृशी
स्तुतिर्ब्रह्मादीनामपि तदवसन्नास्त्वयि गिरः
अथाऽवाच्यः सर्वः स्वमतिपरिणामावधि गृणन्
ममाप्येष स्तोत्रे हर निरपवादः परिकरः
.
तुझा ज्ञात्यांनाही गवसत नसे पार म्हणता
स्तुती ब्रम्हादींची उचित न ठरे ज्ञान नसता
मला वाटे गावे अवगत जसे स्तोत्र तव ते
शिवा स्वीकारावे हृदगतच माझे सरस हे


अतीतः पंथानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः
अतद्व्यावृत्त्या यं चकितमभिधत्ते श्रुतिरपि
स कस्य स्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य विषयः
पदे त्वर्वाचीने पतति न मनः कस्य न वचः
.
मनाने वाचेने कथुन महिमा सरत न तुझा
श्रुती नाही, नाही, वर्णन असे करत असते
परी साकाराचे किति गुण कथू लोक म्हणती
मनाला वाचेला न कळत परी चित्र रचती


मधुस्फीता वाचः परमममृतं निर्मितवतः
तव ब्रह्मन् किं वागपि सुरगुरोर्विस्मयपदम्
मम त्वेतां वाणीं गुणकथनपुण्येन भवतः
पुनामीत्यर्थेऽस्मिन् पुरमथन बुद्धिर्व्यवसिता
.
कशी वाणी केली अमृतमय तू निर्मित अशी
तुला ब्रम्हा किंवा सुरगुरुस्तुती स्तिमित न करी
नसो आश्चर्याचे, तरि करत मी वर्णन तुझे
शिवा माझी बुद्धी गुणकथन पुण्यात रमते

तवैश्वर्यं यत्तज्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत्
त्रयीवस्तु व्यस्तं तिसृषु गुणभिन्नासु तनुषु
अभव्यानामस्मिन् वरद रमणीयामरमणीं
विहन्तुंव्याक्रोशीर्विदधत इहैके जडधियः
.
जगाची उत्पत्ती, स्थिति, विलय देवा घडवसी
तुझे हे ऐश्वर्य, सत-रज-तमा दे परिणती
मनोहारी भासे वरद तव हे रूप बरवे
न रूपा जाणूनी, जड जन पहा क्षोभ करती

किमीहः किंकायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं
किमाधारो धाता सृजति किमुपादान इति च
अतर्क्यैश्वर्ये त्वय्यनवसरदुःस्थो हतधियः
कुतर्कोऽयं कांश्चित मुखरयति मोहाय जगतः
.
निराकाराने हे जगत सगळे काय घडले
तया आधाराला सृजन कसले साधन ठरे
तुझे हे ऐश्वर्य न कळत असे लोक सगळे
कुतर्कांनी होती मुखर, करण्या मोहित मते

अजन्मानो लोकाः किमवयववन्तोऽपि जगतां
अधिष्ठातारं किं भवविधिरनादृत्य भवति
अनीशो वा कुर्याद् भुवनजनने कः परिकरो
यतो मन्दास्त्वां प्रत्यमरवर संशेरत इमे
.
न का ईशावीणा जग घडवणे संभव असे
न का आधाराची गरजच तया भासत असे
कुतर्काने ऐशा कलुषितच ज्यांचे मन अती
तुझ्या लीलांनाही बघुन न असे मान्य म्हणती

त्रयी साङ्ख्यं योगः पशुपतिमतं वैष्णवमिति
प्रभिन्ने प्रस्थाने परमिदमदः पथ्यमिति च
रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिल नानापथजुषां
नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव
.
असो सांख्यांचेही, शिवमत व विष्णूप्रिय जरी
अशा मंतव्यांना हितकर असे मार्ग मिळती
रुची वैविध्याने अवघड, सुधे पंथ धरती
परी सार्‍यांनाही, तव वरच वाटे परिणती
.

.
महोक्षः खट्वाङ्गं परशुरजिनं भस्म फणिनः
कपालं चेतीयत्तव वरद तन्त्रोपकरणम्
सुरास्तां तामृद्धिं दधति तु भवद्भूप्रणिहितां
न हि स्वात्मारामं विषयमृगतृष्णा भ्रमयति
.
कपाली, संपत्ती, परशु, जिन, सर्पादी, भस्मे
तुझ्या संसाराचा रथ फिरत त्यांचेसह असे
सुरांना लाभे श्री, लव उचलिता तूच भुवई
कळे ज्याला त्याला, विषय सगळे ना भ्रमवती
.

.
ध्रुवं कश्चित सर्वं सकलमपरस्त्वध्रुवमिदं
परो ध्रौव्याऽध्रौव्ये जगति गदति व्यस्तविषये
समस्तेऽप्येतस्मिन् पुरमथन तैर्विस्मित इव
स्तुवन् जिह्रेमि त्वां न खलु ननु धृष्टा मुखरता
.
जगा काही नाशी, म्हणत अविनाशी जग कुणी
असा विचारांचा असत सगळा गोंधळ जगी
तरीही पाहोनी जग स्तिमित लीलेत तुझिया
स्तुती वाचेने ही, उगंच नच वाचाळपण हे
.
१०
.
तवैश्वर्यं यत्नाद् यदुपरि विरिञ्चिर्हरिरधः
परिच्छेतुं यातावनिलमनलस्कन्धवपुषः
ततो भक्तिश्रद्धाभरगुरुगृणद्भ्यां गिरिश यत्
स्वयं तस्थे ताभ्यांतव किमनुवृत्तिर्न फलति
.
तुला ब्रम्हाविष्णू हुडकत वरी आणिक तळी
तिथे नाही नाही म्हणत मग झाले चकितही
तुझ्या ऐश्वर्याने स्तिमित करती कौतुक तुझे
शिवा भक्तीश्रद्धा धरुन मिळसी निश्चितपणे
.
११
.
अयत्नादासाद्य त्रिभुवनमवैरव्यतिकरं
दशास्यो यद्बाहूनभृतरणकण्डूपरवशान्
शिरःपद्मश्रेणीरचितचरणाम्भोरुहबलेः
स्थिरायास्त्वद्भक्तेस्त्रिपुरहर विस्फूर्जितमिदम्
.
तया लंकेशाचे स्फुरण सरल्यावीण सहजी
जरा ना झुंझूनी पदरि पडले त्रिभुवन तया
शिरोपद्मांची जो चरणी रचुनि रास, भजतो
तयाला दुस्साध्य शिव न जगती ठेवत स्थिती
.
१२
.
अमुष्य त्वत्सेवासमधिगतसारं भुजवनं
बलात् कैलासेऽपि त्वदधिवसतौ विक्रमयतः
अलभ्या पातालेऽप्यलसचलितांगुष्ठशिरसि
प्रतिष्ठा त्वय्यासीद् ध्रुवमुपचितो मुह्यति खलः
.
अशा लंकेशाने न स्मरत कृपा धीर करुनी
बळाने कैलासा हलवुन तुला नेऊ म्हटले
तवा पाताळाचे तळि सहज त्याला दडपले
तिथेही मोहाने तववरकृपे, तो न बधला
.
१३
.
यदृद्धिं सुत्राम्णो वरद परमोच्चैरपि सतीं
अधश्चक्रे बाणः परिजनविधेयत्रिभुवनः
न तच्चित्रं तस्मिन् वरिवसितरि त्वच्चरणयोः
न कस्याप्युन्नत्यै भवति शिरसस्त्वय्यवनतिः
.
तुझ्या आशीर्वादे अधिपति असा बाण सजला
तिन्ही लोकी त्याने जय मिळवुनी राज्य रचले
तुझ्या ठायी श्रद्धा असुन मनु पूजा तव करे
तया नाही नाही अवनति मुळी ठाउक असे
.
१४
.
अकाण्डब्रह्माण्डक्षयचकितदेवासुरकृपा
विधेयस्याऽऽसीद् यस्त्रिनयन विषं संहृतवतः
स कल्माषः कण्ठे तव न कुरुते न श्रियमहो
विकारोऽपि श्लाघ्यो भुवनभयभङ्गव्यसनिनः
.
जवा ब्रम्हांडाचा क्षय समिप देवासुर जगा
त्रिनेत्राने विश्वा अभय दिधले प्राशुन विषा
तये नीळ्या कंठा मिरवत असे शंकर सदा
जगाला तो वाटे खरच जगदुद्धार करता
.
१५
.
असिद्धार्था नैव क्वचिदपि सदेवासुरनरे
निवर्तन्ते नित्यं जगति जयिनो यस्य विशिखाः
स पश्यन्नीश त्वामितरसुरसाधारणमभूत्
स्मरः स्मर्तव्यात्मा न हि वशिषु पथ्यः परिभवः
.
जयाला पाहोनी तुज वगळता देव सगळे
असो वा दैत्यादी मनुज अवघे विद्ध असती
अशा कंदर्पाला दहन करुनी सिद्ध करसी
कधीही श्रेष्ठांना दुखवुन नसे श्रेय जगती
.
१६
.
मही पादाघाताद् व्रजति सहसा संशयपदं
पदं विष्णोर्भ्राम्यद् भुजपरिघरुग्णग्रह गणम्
मुहुर्द्यौर्दौस्थ्यं यात्यनिभृतजटाताडिततटा
जगद्रक्षायै त्वं नटसि ननु वामैव विभुता
.
तुझ्या पादाघाते थरथरत पृथ्वी थिरकता
तुझ्या बाहून्यासे डळमळत तारे गगनिचे
जटांच्या पाशांनी पिडित तट स्वर्गास थटती
जगा रक्षिण्या तांडव करसि, डावेच तरि ते
.
१७
.
वियद्व्यापी तारागणगुणितफेनोद्गमरुचिः
प्रवाहो वारां यः पृषतलघुदृष्टः शिरसि ते
जगद्द्वीपाकारं जलधिवलयं तेन कृतमि-
त्यनेनैवोन्नेयं धृतमहिम दिव्यं तव वपुः
.
जगाला द्वीपाचे रुप मिळत धारेतच जिच्या
पुर्‍या आकाशाला उजळत जिचे फेस उठती
अशा गंगेलाही अवतरत माथ्यावर तुझ्या
मिळे बिंदू जागा, बघुन तव देवा मिति कळे
.
१८
.
रथः क्षोणी यन्ता शतधृतिरगेन्द्रो धनुरथो
रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथचरणपाणिः शर इति
दिधक्षोस्ते कोऽयं त्रिपुरतृणमाडम्बरविधिः
विधेयैः क्रीडन्त्यो न खलु परतन्त्राः प्रभुधियः
.
धरेला चंद्रार्का करुन विधि चाके निघतसे
धनुष्या मेरूच्या हरिस शर योजे, शिव वधे
असा काही मोठा त्रिपुर नव्हता थोर वधण्या
तरी शंभोचीही उमजत नसे काय किमया
.
१९
.
हरिस्ते साहस्रं कमलबलिमाधाय पदयोः
यदेकोने तस्मिन् निजमुदहरन्नेत्रकमलम्
गतो भक्त्युद्रेकः परिणतिमसौ चक्रवपुषा
त्रयाणां रक्षायै त्रिपुरहर जागर्ति जगताम्
.
हरी देई डोळा कमलसहस्रा पूर्ण करण्या
तुवा भक्तीने त्या गहिवरुनी चक्र, वर दिले
भक्तिसामर्थ्याला स्मरुन दिधले अस्त्र तव ते
जगा रक्षायाला त्रिपुरहर वृत्तीच धजते
.
२०
.
क्रतौ सुप्ते जाग्रतत्वमसि फलयोगे क्रतुमतां
क्व कर्म प्रध्वस्तं फलति पुरुषाराधनमृते
अतस्त्वां सम्प्रेक्ष्य क्रतुषु फलदानप्रतिभुवं
श्रुतौ श्रद्धां बध्वा दृढपरिकरः कर्मसु जनः
.
परीत्यागाला बा सहज फळ लाभो म्हणुन तू
सदा जागूनीया सुरस फल देसी म्हणुनही
तुझ्या विश्वासाने सुजन करण्या कर्म धजती
श्रुत श्रद्धेने ते बद्ध करण्या कार्य असती
.
२१
.
क्रियादक्षो दक्षः क्रतुपतिरधीशस्तनुभृता-
मृषीणामार्त्विज्यं शरणद सदस्याः सुरगणाः
क्रतुभ्रंशस्त्वत्तः क्रतुफलविधानव्यसनिनो
ध्रुवं कर्तुं श्रद्धाविधुरमभिचाराय हि मखाः
.
जरी होता दक्ष यजनकरता तज्ञ अगदी
ऋषींच्या साह्याने सुरगणसहाय्ये यजत तो
तरी विध्वंसूनी यजन सगळे सिद्ध करसी
विनाश्रद्धा, कर्त्या, यजनहि मुळी साधत नसे
.
२२
.
प्रजानाथं नाथ प्रसभमभिकं स्वां दुहितरं
गतं रोहिद्भूतां रिरमयिषुमृष्यस्य वपुषा
धनुष्पाणेर्यातं दिवमपि सपत्राकृतममुं
त्रसन्तं तेऽद्यापि त्यजति न मृगव्याधरभसः
.
प्रजेचाही स्वामी भुलुन पद मोहात पडला
मुलीच्याही मागे फिरत वनी व्याधास दिसला
शिवा वेधूनी त्या भयचकित केले तूच जगती
स्थिती ती आकाशी मिरवत मृग होऊन विधी
.
२३
स्वलावण्याशंसा धृतधनुषमह्नाय तृणवत्
पुरः प्लुष्टं दृष्ट्वा पुरमथन पुष्पायुधमपि
यदि स्त्रैणं देवी यमनिरतदेहार्धघटना-
दवैति त्वामद्धा बत वरद मुग्धा युवतयः
.
स्वसौंदर्यगर्वे मदन सजला युद्ध करण्या
तया पाहूनी त्वा त्वरित वधिले भस्म उरण्या
उमेला मोहूनी शिव वसवि अंगात अरध्या
असे नाही, त्याचेवरचि युवती मुग्ध असती
.
२४
.
श्मशानेष्वाक्रीडा स्मरहर पिशाचाः सहचराः
चिताभस्मालेपः स्रगपि नृकरोटीपरिकरः
अमङ्गल्यं शीलं तव भवतु नामैवमखिलं
तथापि स्मर्तॄणां वरद परमं मङ्गलमसि
.
स्मशानीची क्रीडा, स्मरहर पिशाच्चे सहचरे
चिताभस्मालेपासहित नरमुंडे तव गळा
अशूभाची शीले तव असत नावात सगळ्या
तरीही मानाने शुभकर असा तूच अससी
.
२५
.
मनः प्रत्यक्चित्ते सविधमविधायात्तमरुतः
प्रहृष्यद्रोमाणः प्रमदसलिलोत्सङ्गतिदृशः
यदालोक्याह्लादं ह्रद इव निमज्यामृतमये
दधत्यन्तस्तत्त्वं किमपि यमिनस्तत्किल भवान्
.
जरी प्राणायामे विधिवत तुझा ध्यास धरुनी
यशाच्या आनंदे स्फुरित अश्रु गाळीत जगी
तुला पाहोनीही अनुभवत सौख्यामृतमयी
अशा सर्वांचे ईप्सितच शिवा काय नससी
.
२६
.
त्वमर्कस्त्वं सोमस्त्वमसि पवनस्त्वं हुतवह-
स्वमापस्त्वं व्योम त्वमु धरणिरात्मा त्वमिति च
परिच्छिन्नामेवं त्वयि परिणता बिभ्रति गिरं
न विद्मस्तत्तत्त्वं वयमिह तु यत्त्वं न भवसि
.
शिवा सूर्य, चंद्र, पवन, अनली, तूच अससी
जले तू, आकाशी, अवनिभरही, तूच गमसी
असे छोटे मोठे, विवरण तुझे, नांदत इथे
जिथे तू नाही ते, स्थळ नच अम्हा ज्ञात असते
.
२७
.
त्रयीं तिस्रो वृत्तीस्त्रिभुवनमथो त्रीनपि सुरान
अकाराद्यैर्वर्णैस्त्रिभिरभिदधत्तीर्णविकृति
तुरीयं ते धाम ध्वनिभिरवरुन्धानमणुभिः
समस्तं व्यस्तं त्वां शरणद गृणात्योमिति पदम्
.
तिन्ही वेदं, वृत्ती, भुवनत्रय, ते देव तिनही
तया योगे होई अ उ म च ध्वनी स्थानक तुझे
तया ओंकारी हे शब्द तिनहि वास करती
समस्तांचे व्यस्त तवशरणची लोक गणती
.
२८
.
भवः शर्वो रुद्रः पशुपतिरथोग्रः सहमहां
स्तथा भीमेशानाविति यदभिधानाष्टकमिदम्
अमुष्मिन् प्रत्येकं प्रविचरति देव श्रुतिरपि
प्रियायास्मैधाम्ने प्रणिहितनमस्योऽस्मि भवते
.
तुझी देवा नावे, भव, शर्व, अतीऊग्र, असती
महादेवा, भीमा, पशुपति, असे लोक म्हणती
रुद्रा ईशाना वा म्हणुन सर्व वेदांत वससी
अशा शंभो माझे नमन चरणी सादर असे
.
२९
.
नमो नेदिष्ठाय प्रियदव दविष्ठाय च नमः
नमः क्षोदिष्ठाय स्मरहर महिष्ठाय च नमः
नमो वर्षिष्ठाय त्रिनयन यविष्ठाय च नमः
नमः सर्वस्मै ते तदिदमतिशर्वाय च नमः
.
नमू या प्रीयाला विजनवनप्रीयास नमु या
नमू या सूक्ष्माला स्मरहर शिवा खास नमु या
नमू या वृद्धाला त्रिनयन युवा त्यास नमु या
नमू या ज्ञात्याला सकललयकर्त्यास नमु या
.
३०
.
बहलरजसे विश्वोत्पत्तौ भवाय नमो नमः
प्रबलतमसे तत्संहारे हराय नमो नमः
जनसुखकृते सत्त्वोद्रिक्तौ मृडाय नमो नमः
प्रमहसि पदे निस्त्रैगुण्ये शिवाय नमो नमः
(हरिणीः १७- न स म र स लगा, यतीः ६,४,७)
.
जग रज वृत्ते साकारीसी, प्रजापति तू भवा
तम गुण कृते संहारीसी, तुला म्हणती हरा
सत्व गुण रुपे सांभाळाया, विश्वा अससी मृडा
त्रय गुण निर्गुणी वंदू या, तुला नमु या शिवा
(हरिणीः १७- न स म र स लगा, यतीः ६,४,७)
.
३१
.
कृशपरिणतिचेतः क्लेशवश्यं क्व चेदं
क्व च तव गुणसीमोल्लङ्घिनी शश्वदृद्धिः
इति चकितममन्दीकृत्य मां भक्तिराधा-
द्वरद चरणयोस्ते वाक्य-पुष्पोपहारम्
(मालिनीः १५- न न म य य, ८,७)
.
जडतर मन माझे, पार शोधी गुणांचा
कुठवर शिव सीमा, ठाव घे मी भवाचा
परि चकित मनाला थांग नाही कळाला
वरद चरणि वाहू वाक्यपुष्पे तयाला
(मालिनीः १५- न न म य य, ८,७)
.
३२
.
असितगिरिसमं स्यात् कज्जलं सिन्धुपात्रे
सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमुर्वी
लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सर्वकालं
तदपि तव गुणानामीश पारं न याति
(मालिनी)
.
करुन दउत सिंधू, मेरुच्या तुल्य शाई
करुन सुरतरूची लेखणी, पत्र भू ही
सरस्वति लिहि स्तोत्रे, सारखी सर्वकाळ
स्तवन तरि न शंभो संपते, तू अकाल
(मालिनी)
.
३३
.
असुरसुरमुनीन्द्रैरर्चितस्येन्दुमौलेः
ग्रथितगुणमहिम्नो निर्गुणस्येश्वरस्य
सकलगणवरिष्ठः पुष्पदन्ताभिधानः
रुचिरमलघुवृत्तैः स्तोत्रमेतच्चकार
(मालिनी)
.
सुर असुर मुनींनी अर्चिला चंद्रमौली
लिहित गुण महीमा निर्गुणी विश्वव्यापी
निरुपण गणमुख्ये पुष्पदन्ते रचीले
सुरस कथन केले र्‍हस्व आवर्तनांते
(मालिनी)
.
३४
.
अहरहरनवद्यं धूर्जटेः स्तोत्रमेतत
पठति परमभक्त्या शुद्धचित्तः पुमान् यः
स भवति शिवलोके रुद्रतुल्यस्तथाऽत्र
प्रचुरतरधनायुः पुत्रवान् कीर्तिमांश्च
(मालिनी)
.
स्मरत स्तवनरूपे जो जटाशंकराला
स्वच्छ मन करुनी जो भजे शंभु त्याला
समजति शिवलोकी रुद्रतुल्य, इथेही
सधन, सपुत, दीर्घायू सुकीर्तीत होई
(मालिनी)
.
३५
.
महेशान्नापरो देवो महिम्नो नापरा स्तुतिः
अघोरान्नापरो मन्त्रो नास्ति तत्त्वं गुरोः परम्
(अनुष्टुप्‌)
.
महेशापरी देव, महिम्नापरी नसे स्तुती
शिवासम नसे मंत्र, नचतत्त्व गुरूपरी
(अनुष्टुप्‌)
.
३६
.
दीक्षा दानं तपस्तीर्थं ज्ञानं यागादिकाः क्रियाः
महिम्नस्तव पाठस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्‌ (अनुष्टुप्‌)
.
दीक्षा, दान, तप, तीर्थ, ज्ञान, याग करूनही
महिम्नपाठे जे लाभे, ते न सोळा कळी मिळे (अनुष्टुप्‌)
.
३७
.
कुसुमदशननामा सर्वगन्धर्वराजः
शशिधरवरमौलेर्देवदेवस्य दासः
स खलु निजमहिम्नो भ्रष्ट एवास्य रोषा-
स्तवनमिदमकार्षीद्दिव्य-दिव्यं महिम्नः
(मालिनी)
.
पुष्पदंत गंधर्वांचा राज राजेंद्र साचा
चंद्र शिखरि धरी त्या, दास तो ईश्वराचा
गतमहिम्न जहाला, ईश्वरी कोप होता
दिव्य स्तवन शिवाचे तोच निर्मून गेला
(मालिनी)
.
३८
.
सुरगुरुमभिपूज्य स्वर्गमोक्षैकहेतुं
पठति यदि मनुष्यः प्राञ्जलिर्नान्य-चेताः
व्रजति शिव-समीपं किन्नरैः स्तूयमानः
स्तवनमिदममोघं पुष्पदन्तप्रणीतम्
(मालिनी)
.
सुरगुरूमुनिपूज्य स्वर्ग मोक्षास मार्ग
पठण करि स्वभावे हात जोडून रोज
कुसुमदशन स्तोत्र किन्नरां गानयोग्य
वसत शिवसमीपे, तो सदा दीर्घकाळ
(मालिनी)
.
३९
.
आसमाप्तमिदं स्तोत्रं पुण्यं गन्धर्वभाषितम्
अनौपम्यं मनोहारि शिवमीश्वरवर्णनम्‌
(अनुष्टुप्‌)
.
समाप्त होतसे स्तोत्र गंधर्वरचित ते हे
अनुपम मनोहारी पवित्र ईश वर्णन
(अनुष्टुप्‌)
.
४०
.
इत्येषा वाङ्मयी पूजा श्रीमच्छङ्करपादयोः
अर्पिता तेन देवेशः प्रीयतां मे सदाशिवः
(अनुष्टुप्‌)
.
असो ही वाङ्मयी पूजा शंकराचरणी रुजू
आवडो तुज देवेशा, प्रसन्न तू होई मला
(अनुष्टुप्‌)
.
४१
.
तव तत्त्वं न जानामि कीदृशोऽसि महेश्वर
यादृशोऽसि महादेव तादृशाय नमो नमः
(अनुष्टुप्‌)
.
तुझे तत्त्व न जाणे मी, कसा तू असशी शिवा
जसा तू असशी देवा, तशा तुज मी वंदितो
(अनुष्टुप्‌)
.
४२
.
एककालं द्विकालं वा त्रिकालं यः पठेन्नरः
सर्वपाप-विनिर्मुक्तः शिव लोके महीयते
(अनुष्टुप्‌)
.
एकवार द्विवारं वा, त्रिवार म्हणता नर
सर्वपाप हरूनीया, शिवलोकी सुखे वसे
(अनुष्टुप्‌)
.
४३
.
श्री पुष्पदन्तमुखपङ्कजनिर्गतेन
स्तोत्रेण किल्बिषहरेण हरप्रियेण
कण्ठस्थितेन पठितेन समाहितेन
सुप्रीणितो भवति भूतपतिर्महेशः
(वसंततिलका)
.
श्री पुष्पदन्तरचिता स्तुति ही शिवाची
पापा हरेल, शिवप्रीय, स्तुति शंकराची
जो जो स्मरे, मनन, गान करेल भावे
होई प्रसन्न शिवशंकर त्या, स्वभावे
(वसंततिलका)
.
४४
.
॥ इति श्री पुष्पदन्तविरचितं शिवमहिम्नःस्तोत्रं समाप्तम्‌ ॥
.
॥ पुष्पदंत विरचित शिवमहिम्न स्तोत्र समाप्त ॥

http://anuvad-ranjan.blogspot.com/2018/11/blog-post.html#links
शिवमहिम्न स्तोत्राचा मराठी समश्लोकी अनुवाद

Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

धन्यवाद शंतनू.
समश्लोकी अनुवाद करणे अवघड असते. शिखिरिणी सारख्या वृत्तात तर अजूनच!>>>>>>
ही जाण असणेही विरळच असते आणि जाणत्याचा अभिप्राय मिळणेही विरळच असते.
.
धन्यवाद प्रज्ञा.
मी हे तुमच्या नावासकट असंच्या असं शेअर करू शकते का?>>>>> नक्की!

महेशान्नापरो देवो महिम्नो नापरा स्तुतिः - अनुष्टुभ - ह्या ओळीचे रूपांतर जे केले आहे, 'महेशापरी देव, महिम्नापरी नसे स्तुती' - हे तितकेसे बरोबर वाटले नाही. एकतर 'महेशान्नापरो देवो' चा अर्थ 'महेशापरी नसे देव' होईल. कदाचित तुम्ही 'नसे' हे महेश आणि महिमा दोन्हीसाठी कॉमन म्हणून एकदाच वापरले आहे. दुसरी गोष्ट 'महिम्नो नापरा स्तुतिः' चा अर्थ 'महिम्यापरी नसे स्तुती' पाहिजे. मराठीत 'महिम्न:' असे रूप होणार नाही. शिवाय 'महेशापरी देव, महिम्नापरी नसे स्तुती' मध्ये पहिल्या अर्ध्या चरणात ७ वर्ण आणि पुढच्या अर्ध्या चरणात ९ वर्ण - म्हणजे सरासरी अनुष्टुभ असला तरी चालीत म्हणताना थोडे अडखळायला होते.

आर्या, शशांक आणि किल्ली तुमच्या प्रतिसादांखातर मनःपूर्वक धन्यवाद!

शंतनू,
अनुष्टुभ असा कोणताही छंद नाही. अनुष्टुप्‌ छंद आहे. कविकुलगुरू कालीदासाच्या ’श्रुतबोध’ ग्रंथात त्याची लक्षणे वर्णिलेली आहेत. ह्याव्यतिरिक्त, प्रत्येक चरणात आठ अक्षरे असावी ह्याहून निराळे कोणतेही बंधन अनुष्टुप्‌ छंदातील रचनेवर नसते. ’श्रुतबोध’ म्हणतोः

श्लोके षष्ठं गुरू ज्ञेयं सर्वत्र लघु पञ्चमम्‌।
द्विचतुःपादयोर्र्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः॥ - श्रुतबोध ४-१०

सहावे गुरु सर्वत्र, लघु सर्वत्र पाचवे ।
समांत सातवे र्‍हस्व, विषमी दीर्घ ते असे ॥ - मराठी अनुवादः नरेंद्र गोळे

महिम्न म्हणजे मोठेपणा. महिमा. तरीही शिवाच्या सर्व स्तोत्रांत पुष्पदंत विरचित स्तुतीसच ’महिम्न’ म्हणून ओळखले जाते. त्यामुळे शिवासारखा देव नाही आणि महिम्नापरी त्याची स्तुती नाही असाच अर्थ त्या श्लोकाचा आहे. अनुवादातही तो तसाच राखलेला आहे.

शिवाय 'महेशापरी देव, महिम्नापरी नसे स्तुती' मध्ये पहिल्या अर्ध्या चरणात ७ वर्ण आणि पुढच्या अर्ध्या चरणात ९ वर्ण - म्हणजे सरासरी अनुष्टुभ असला तरी चालीत म्हणताना थोडे अडखळायला होते. >>>>>>> हा दोष आहे खरा.

अनुष्टुप्‌ छंद ही अष्टाक्षरी आहे. म्हणजे श्लोकाच्या प्रत्येक चरणात आठ अक्षरे असतात. आठवे अक्षर संपते तिथे एक विराम असतो. त्याला यती म्हणतात. म्हणून तो श्लोक खरे तर पुढील प्रमाणे लिहिला जायला हवा.

महेशान्नापरो देवो
महिम्नो नापरा स्तुतिः
अघोरान्नापरो मन्त्रो
नास्ति तत्त्वं गुरोः परम्‌
(अनुष्टुप्‌)

महेशापरी देव, म-
हिम्नापरी नसे स्तुती
शिवासम नसे मंत्र,
नचतत्त्व गुरूपरी
(अनुष्टुप्‌)

ह्या अनुवादात प्रत्यक्षात जो दोष तुम्हाला दाखवायचा आहे त्याला यतीभंग म्हणतात. म्हणजे आठवा शब्द संपतो तिथे येणार्‍या विरामापायी तो शब्द तुटला आहे. यतीभंगाला दोषच मानले जाते. शक्य तोवर तो असू नये. तरीही यतीभंगासहितची काव्येही कित्येकदा ग्राह्य मानली जातात. उदाहरणार्थः

बहिरन्तश्च भूताना
मचरं चरमेव च
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं
दूरस्थं चान्तिके च ‍तत्‌
गीता-१३-१५

ह्यात भूतानाम्‌ मधल्या म्‌ चा पुढील चरणातील अचरं मधल्या अ शी संधी होऊन त्याची गणना पुढल्या चरणांतील आठ अक्षरांत झालेली आहे.

माझा अनुवाद सरसच आहे असा माझा दावा नाही. मात्र तो यथासंभव यथावृत्त करण्याचा भरकस प्रयास केलेला आहे एवढेच मी सांगू शकेन.

अनुष्टुभ असा कोणताही छंद नाही. अनुष्टुप्‌ छंद आहे. >> क्षमस्व. मी चुकलो.

महिम्न म्हणजे मोठेपणा. महिमा. तरीही शिवाच्या सर्व स्तोत्रांत पुष्पदंत विरचित स्तुतीसच ’महिम्न’ म्हणून ओळखले जाते. >>
>> मी महिम्नः ह्या श्लोकातील शब्दाविषयी बोललो, पण नंतर लक्षात आलं की मी स्तोत्राच्या नावाबद्दलच शंका उपस्थित केल्याप्रमाणे वाटत आहे. तरी मी नम्रपणे हा प्रश्न सविस्तर विचारू इच्छितो. महिम्न असा शब्द मराठीत खरंच आहे का? 'शिवमहिम्न स्तोत्र' हे स्तोत्राचे नावच असल्यामुळे तेथे 'महिम्न' या शब्दास विशेषनामाचा दर्जा मिळाला आहे. त्यामुळे ते बदलले नाही तर चालू शकेल असे मला वाटते. परंतु श्लोकात 'महिम्नः' - महिमन् - पंचमी एकवचन रूप आलेले दिसते (यात काही चुकत असेल तर कृपया सांगा). पहिल्या चरणात 'महेशात् + न + अपरः' मध्ये पण पंचमी एकवचन आहे, जे सयुक्तिक आहे. त्याचे आपण मराठीत रूपांतर करताना महेशात् हा शब्द जसाच्या तसा न वापरता मूळ शब्द महेश वापरून 'महेशापरी' केले आहे, जे योग्यच आहे. त्याच न्यायाने महिम्नः चे मूळ 'महिमन्', त्याचा मराठी अर्थ 'महिमा' वापरून 'महिम्यापरी' असे असावे, असे मी सुचवले होते.

ह्या अनुवादात प्रत्यक्षात जो दोष तुम्हाला दाखवायचा आहे त्याला यतीभंग म्हणतात.>> हो बरोबर. तुम्ही दिलेल्या उदाहरणात तितकासा यतिभंग नाही, कारण भूतानाम् अचरम् असा संधीविग्रह करून म्हणले तर यतिभंग होत नाही आणि छंदनियम देखिल पाळला जातो. असो. मी दाखवलेला दोष हा यतिभंग आहे, हे तुमचे म्हणणे बरोबर आहे. कित्येक काव्यांमध्ये हा दिसतो, फक्त मला तुमच्या काव्यात तो यतिभंग आहे हे आधी लक्षात आले नाही, त्याबद्दल क्षमस्व.

माझा अनुवाद सरसच आहे असा माझा दावा नाही. मात्र तो यथासंभव यथावृत्त करण्याचा भरकस प्रयास केलेला आहे एवढेच मी सांगू शकेन. >>
>> तुमचा अनुवाद उत्तमच आहे! त्यातल्या चुका दाखवणारा मी कोण? मी आपली एक शंका विचारली इतकेच. तुम्ही शिखरिणी सारख्या वृत्तामध्ये असलेल्या या स्तोत्राचा समश्लोकी अनुवाद केलात हे पाहूनच मनात प्रचंड आदर निर्माण झाला (ज्यावरून मी आधी एक प्रतिसाद दिला होता). माझ्या शंका हा उद्धटपणा वाटला असेल तर पुन्हा एकदा क्षमा मागतो.

शंतनु नमस्कार!

क्षमा मागण्याची काहीच आवश्यकता नाही. वस्तुत: तुमचे म्हणणे योग्यच आहे. मात्र दोष दाखवला की लगेच निरस्त करता येईल एवढी आपली प्रतिभा उत्कट नसते. निदान माझी तरी नाही. माझ्या प्रतिभेला झेपेल तेवढीच माझी अभिव्यक्ती सरस आहे. तीही अनेकांना आनंद देऊ शकते. ज्यांना त्यात आनंद लाभतो तेच तर माझे मोलाचे वाचक आहेत. तुम्हीही आहातच की.

माझा उद्देश वृत्तबद्ध काव्यातून आधुनिक शास्त्रे, आधुनिक अनुभव, आधुनिक आस्वाद्य गोष्टींची वर्णने करण्यात अधिकाधिक लोकांना प्रेरित करण्याचाच आहे. त्यामुळेच मराठीत काव्य, शास्त्र, विनोदाच्या आस्वादांची काहीशी खंडित झालेली परंपरा पुन्हा प्रवाहीत करता येईल. शक्यता अशी आहे की, तुम्ही स्वतःही शिखरिणी वृत्तात काव्य रचू लागाल.

माझ्या शंका हा उद्धटपणा वाटला असेल तर पुन्हा एकदा क्षमा मागतो.>>>> अजिबात नको. उलट अवश्य सांगा, काही दुरूस्ती करता येत असेल तर आपण ती सारे मिळून घडवू शकतो. ह्यापूर्वी मिसळपाव आणि मायबोलीवरही मागे मी शिवतांडव स्तोत्राचा अनुवाद केला होता तेव्हाही अनेकांनी मोलाच्या सूचना केल्या होत्या. मगच ते खूप सरस वाटू लागले होते. म्हणूनच खरे तर तुमच्या सूचनांखातर मनःपूर्वक धन्यवाद.