कमिशनर- जेफ्री आर्चर

Submitted by लाल टोपी on 7 June, 2013 - 01:53

जेफ्री आर्चरच्या 'कमिशनर'' कथेचा स्वैर अनुवाद.

"कशासाठी तो माझ्या भेटीची वेळ मागतो आहे?" कमिशनर साहेबांनी विचारले.
"तो म्हणत होता काही खासगी काम आहे"
"त्याला तुरुंगाबाहेर येऊन किती दिवस झाले?" कमिशनर साहेबांनी पुन्हा विचारले.
"दीड महिन्यांपूर्वीच तुरुंगातून सुटला आहे." राज मलिक ची फाईल पाहत सचिवाने उत्तर दिले.
कमिशनर नरेश कुमार आपल्या खुर्ची वरून उठले आणि काहीतरी विचार करीत आपल्या खोलीत येरझारा घालू लागले. एखाद्या गहन विचारात असले म्हणजे त्यांच्या कडून ही कृती अगदी अभावितपणे होत असे. अशा फे-या मारल्यामुळे तेवढाच थोडाफार व्यायामही होतो अशी मनाची समजूत ते नेहमीच करून घेत असत. कधीकाळी दुपारी ते हॉकी खेळत असत, त्याच संध्याकाळी स्क्वाश चे तीन गेम खेळत असत आणि चालण्याचा व्यायाम करीत पोलीस मुख्यालयात परत येत असत. पण आता ते दिवस भूतकाळात जमा झाले होते. डोक्यावर पांढरे केस आणि कमरेवर चरबी वाढू लागली होती. 'एकदा का मी सेवानिवृत्त झालो की माझाकडे भरपूर वेळ असेल तेव्हा हे सर्व पुन्हा सुरु करणार आहे' असे त्यांनी त्यांच्या खालोखाल अधिकार असलेल्या अनिस खानला अनेकदा बोलून दाखवले होते. मात्र हे तसे खरोखरच करतील यावर त्या दोघांचाही विश्वास नव्हता. फे-या मारता मारता ते आपल्या चौदाव्या मजल्यावरील केबिनच्या खिडकीतून बाहेर पाहू लागले. मुंबईच्या गर्दीने फुललेल्या रस्त्यावर जगातले सर्वात श्रीमंत आणि सर्वात गरीब लोक आपापल्या कामात व्यस्त होते. त्यांच्यामध्ये भिकारीही होते आणि कोट्याधिशही होते. या सर्वांच्या सुरक्षेची जबाबदारी पोलीस अधिक्षक या नात्याने त्यांच्यावर होती.'आपले काम उकळत्या पाण्याच्या किटलीवरचे झाकण निघू द्यायचे नाही एवढेच आहे हा त्यांच्या आधीच्या अधिक्षकांनी अनुभवातून आलेला सल्ला नरेशकुमार विसरले नव्हते. त्यांचे संपूर्ण आयुष्य पोलीस खात्यातच गेले होते. त्यांचे वडीलही पोलीसखात्यातच असल्यामुळे लहापणापासुन या खात्यातील लोकांना काम करतांना पाहत आले होते. या नोकरीत रोज येणारे अनपेक्षीत अनुभव त्यांना फारच आवडायचे. दिवस सुरु होतांना आज काय समोर वाढून ठेवले आहे याची काहीच कल्पना नसतांना अचानक येणारे अनुभव बरंच काही शिकवून जातात असं ते नेहमीच म्हणायचे. आजचाही दिवस काही वेगळा नसावा असा विचार ते करीत होते तेवढयात अनिस खान त्यांच्या केबिनमध्ये आले. त्यांच्याबरोबर, काही ठिकाणी जप्त केलेली विनापरवाना शस्त्रे, ड्रग माफियांच्या कारवाया, दहशतवाद्यांविरुद्ध लढाई या सर्व आजच्या पोलिसांच्या जीवनाचा भाग झालेल्या कामांच्या चर्चेत व्यस्त झाले. या कामात पुन्हा एकदा राज मलिकच्या विचाराने डोकं वर काढलं. या माणसाला नरेश कुमारांनी आपल्या तीस वर्षांच्या कारकिर्दीत तीन वेळा तुरुंगाची हवा खायला पाठवले होते. 'पण या जुन्या गुन्हेगाराला आज माझी भेट कशासाठी हवी आहे?' हा प्रश्न पुन्हा एकदा डोकं वर काढू लागला होता. याच उत्सुकतेपोटी त्यांनी आपल्या सचिवाला "ठीक आहे त्याला पंधरा मिनिटे दे आज आणि हो त्याला आधीच बजाऊन सांग मी आज फारच व्यस्त आहे जे काय आहे ते तेवढ्या वेळेत उरकून टाक".
त्यानंतर सोमवार सकाळच्या एका मागून एक येणा-या कामांमध्ये राज मलिक प्रकरण ते विसरूनच गेले होते. परंतु त्याला दिलेल्या भेटीच्या वेळेआधी त्यांच्या सचिवाने राज मलिकची फाईल टेबलावर ठेवली. एवढ्या कामात खरे तर त्याला भेटण्यात आता त्यांना रस राहीला नव्हता. म्हणुनच त्यांनी सचिवाला सूचना दिली 'तो एक मिनिट जरी उशीरा आला तर त्याला दिलेली वेळ रद्द कर'
'तो तर केव्हाचा आला आहे; आपण त्याला आंत कधी बोलावता याची वाट पाहात बाहेर थांबला आहे'
आता काहीच उपाय नसल्याने त्यांनी पुढे झुकून टेबला वरील फाईल उचलली राज मलिक चे गुन्हेगारी कारनामे वाचू लागले. एकंदरीतच त्याच्या फाईल मधील ब-याच घटना त्यांना माहित होत्या त्यांच्या पोलीस अधिकारी म्हणून अगदी सुरुवातीच्या दिवसात नरेशकुमारांनी त्याला पहिल्यांदा गजाआड केले होते, दुस-यावेंळी ते असि. कमिशनर बनले तेव्हा पुन्हा एकदा राज मलिक त्यांच्या तावडीत सापडला होता.
मलिक एक सभ्य दिसणारा गुन्हेगार होता. खरंतर एखादी चांगली नोकरी करण्याची पात्रता त्याच्याकडे होती. आपल्या आकर्षक व्यक्तिमत्वाच्या जोरावर तो चटकन छाप पाडत असे, विशेषत: श्रीमंत आणि एकट्या राहणा-या उतारवयाकडे झुकणा-या स्त्रीया हे त्याचे सहज साध्य सावज असत.
त्याचा पहिला गुन्हा मुंबईसाठी नवा प्रकार नव्हता. त्यासाठी राजला गरज होती ती, एका विश्वासू छापखान्याची, काही लेटरहेडची आणि श्रीमंत विधवा स्त्रीयांच्या यादीची. 'मुंबई टाईम्स' मधल्या श्रद्धांजली विभागात एखादी 'योग्य' जाहिरात दिसतांच काम सुरु होत असे. तो अस्तित्वातच नसलेल्या विदेशी कंपन्यांचे शेअर विकण्यात निष्णात होता. या 'धंद्यातून' त्याला बराच काळ नियमीत उत्पन्न मिळत राहिले. परंतु असेच एकदा एका अट्टल गुन्हेगा-याच विधवेला फसवतांना पकडला गेला. खटला भरला गेल्यावर राज मलिकने अशा प्रकारे लाखों रुपये जमवल्याचे कबूल केले. मात्र नरेशकुमारांची खात्री होती की त्याने कबूल केलेल्या रकमेपेक्षा कितीतरी अधिक संपत्ती जमा केली आहे. अशा कितीतरी महिला होत्या ज्या त्याच्या आकर्षक व्यक्तिमत्वावर प्रभावीत होऊन फसल्या गेल्या होत्या पण बदनामीच्या भीतीपोटी त्या तक्रार करायला पुढे येत नव्हत्या. त्या खटल्यात राज मलिकला पांच वर्षांची सक्तमजुरीची शिक्षा सुनावली गेली. त्याला पुण्याच्या मध्यवर्ती कारागृहात हलवण्यात आले आणि नरेशकुमारांशी पुढील दहा - बारा वर्षे त्याचा काही संबंध आला नाही.
त्यानंतर पुन्हा एकदा 'एका दलदलीच्या जागेत उंच इमारत उभी राहणार आहे' असे भासवून त्या इमारतीमधल्या सदनिका विकण्याच्या गुन्ह्यात त्याला नरेश कुमारांनीच अटक केली. यावेळी राज सांत वर्षांसाठी खडी फोडायला गेला. आणि मध्ये पुन्हा दहा बारा वर्षे निघून गेली.
तिसर्यांदा राज आणखी गंभीर स्वरूपाच्या गुन्ह्यात पकडला गेला. यावेळी त्याने विमा एजंट बनून लाखो रुपये जमवले मात्र कोणाचीच विमा पॉलिसी कंपनी पर्यंत पोहोचलीच नाही पकडला गेल्यानंतर त्याच्या वकिलांनी कबूल केले की राजाने एक कोटींच्या आसपास रुपये लोकांकडून घेतले होते मात्र त्यापैकी फारच थोड्या जिवंत लोकांच्या अगदीच किरकोळ रकमा राज परत करू शकला. यावेळी न्यायाधिशांनी त्याला बारा वर्षांसाठी तुरुंगाची हवा खायला पाठवले.
राज मलिकच्या फाईलमधल्या शेवटच्या पानावर पोहोचेपर्यंत कमिशनर नरेश कुमार पुन्हा एकदा कोड्यात पडले होते की या माणसाचे माझ्याकडे काय काम असेल?
केबिनचा दरवाजा उघडल्याचा आवाज येतांच कमिशनर साहेबांनी वर पाहिले. आत येणा-या माणसामध्ये ओळखीच्या खुणा शोधू लागले. फाईल मध्ये वर्णन केलेली व्यक्ती आणि आता समोर असणारी व्यक्ती यांत काहीच ताळमेळ नव्हता. तो आहे त्यापेक्षा दहा बारा वर्षे म्हातारा दिसत होता. मुळचे आकर्षक व्यक्तिमत्व लोप पावून पाठीत पोक आलेला, सुरुकुतलेलेल्या कातडीचा दुबळा, दीनवाणा मनुष्य त्यांच्यापुढे उभा होता. आर्ध्याहून अधिक आयुष्य तुरुंगात काढल्यामुळे त्याची रयाच गेली होती. त्याने पांढ-या रंगाचा शर्ट घातला होता तो खाद्यापासून खाली ओघळत होता. त्याने घातलेली पंट कधीकाळी त्याच्या मापाची असावी असे वाटत होते. कमिशनर साहेबांनी तीस वर्षांपूर्वी पहिल्यांदा अटक केलेला राज मलिक आता पूर्वीचा राहिला नव्हता. त्या राज मलिककडे सर्वच प्रश्नांची उत्तरे तयार असायची.
"तुमच्या एवढ्या कामाच्या गडबडीत माझ्यासाठी वेळ दिल्याबद्दल आभार" कसेनुसं हसत तो म्हणाला, त्याच्या आवाजातही कंप जाणवत होता.
कमिशनर साहेबांनी हसून मान हलवली आणि आपल्या समोरील खुर्ची वर बसायची खुण करीतच ते म्हणाले, "मलिक, माझ्यासमोर सकाळपासूनच कामाचा ढिगारा पडला आहे, मी खरचं फारच गडबडीत आहे, तुला जे काही सांगायचं आहे ते सरळ काहीही प्रस्तावना करत न बसता पटकन सांगून टाक".
"हो, हो, नक्कीच", खुर्चीत बसण्यापूर्वीच तो सरळ मुद्याचं बोलला, "मी सध्या नोकरीच्या शोधात आहे"
आपल्या उण्यापु-या तीस वर्षांच्या पोलिसी अनुभवातुंन मलिक कशासाठी भेटत असावा याचा मनाशीच अंदाज बांधताना कमिशनर साहेबांनी अनेक शक्यता गृहित धरल्या होत्या. पण त्यामध्ये तो आपल्याकडे नोकरी मागायला येईल ही शक्यता त्यांनी गृहीत धरली नव्हती.
"माझे म्हणणं हसण्यावारी उडवून लावण्यापूर्वी मला काय म्हणायचं आहे हे एकदा ऐकून घ्या" तो अगदी तळमळीने म्हणाला.
त्याचे म्हणणे ऐकण्यासाठी नरेशकुमार खुर्चीवर मागे रेलून बसले.
"माझ्या आयुष्याचा बराचसा काळ मी तुरुंगातच काढला आहे. मी नुकतीच पन्नाशी ओलांडली आहे, आणि माझ्यावर पुन्हा तुरूंगात जाण्याची वेळ येऊ नये एव्हढीच इच्छा उरली आहे आहे". कमिशनर साहेबांनी मान हलवून त्याचे म्हणणे ऐकत असल्याची खूण केली त्यावर कोणतीही प्रतिक्रिया देण्याचे मात्र त्यांनी टाळले. गेल्या आठवड्यात मुंबई टाईम्स मध्ये 'महाराष्ट्र चेंबर ऑफ कॉमर्स'च्या वार्षिक सर्वसाधारण सभेचा वृतांत आला आहे त्यात तुम्ही केलेल्या भाषणाचा भाग मी उत्सुकतेने वाचला. त्यामध्ये तुम्ही शहरातील प्रमुख उद्योजकांना केलेली सूचना वाचून मी तुमच्याकडे आलो आहे. तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे तुरुंगवास भोगून आलेल्या कैद्याला सामान्य जीवन जगण्याचा हक्क आहे. त्याला प्रामाणिकपणे जगण्याची दुसरी संधी मिळणे आवश्यक आहे. उद्योजकांनी अशा व्यक्तींना जर नोकरी दिली तर ते निश्चितच जगण्याचा सोपा मार्ग निवडतील आणि गुन्हेगारी जगताला राम राम करतील. तुमच्या या विचाराने प्रभावीत होऊन मी येथे आलो आहे. त्याला मध्येच थांबवत कमिशनर साहेब म्हणाले " हो पण मी तेथे हेही म्हणालो आहे की ही सूचना फक्त पहिल्यांदा तुरुंगात जाऊन येणा-या व्यक्तींसाठी करीत आहे". "माझेही हेच म्हणणे आहे, मलिक आपली बाजू लावून धरत म्हणाला, "तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे एकदांच तुरुंगात जाऊन येणा-यांसाठी जर इतकी बिकट परिस्थिती असेल तर माझ्यासारख्याचे नोकरी शोधतांना काय हाल होतील?" थोडावेळ थांबून आवंढा गिळत त्याने पुन्हा बोलायला सुरुवात केली. "तुम्ही केवळ टाळ्या मिळवणारे बोलले नसाल, जर खरोखरच गंभीरपणे विचार मांडले असतील तर मग स्वत:च एक पाउल पुढे येऊन समाजासाठी उदाहरण का घालून देत नाही?" ठीक आहे, तुझा काय विचार आहे? पोलीस कर्मचा-यांसाठी आवश्यक पात्रता तुझ्याकडे नाही हे तर तुला माहित असेलच". कमिशनर साहेबांनी आपला पवित्रा बदलला. त्यांच्या बोलण्यातल्या उपरोधाकडे दुर्लक्ष करीत तो म्हणाला, "तुमचे भाषण ज्या वर्तमानपत्रात प्रसिद्ध झाले आहे त्याच अंकात तुमच्या खात्यात एका 'रेकॉर्ड विभागात फाईलिंग कारकूनाची' जागा भरण्याविषयी जाहिरात आली आहे. माझ्या आयुष्याची सुरुवात मी याच शहरात पी & ओ शिपिंग कंपनीत एक कारकून म्हणूनच केली होती. मला खात्री आहे जर तुम्ही त्या कंपनीत चौकशी केलीत तर ती नोकरी पूर्ण कार्यक्षमतेने आणि प्रामाणिकपणे केली होती. तेथे जोपर्यंत होतो एकही बेकायदेशीर काम माझ्याकडून झाले नव्हते". "ते ठीक आहे पण ही झाली तीस वर्षांपूर्वीची गोष्ट". हा युक्तिवाद करण्यासाठी कमिशनर साहेबांना समोरची फाईल पाहण्याचीही गरज नव्हती. "तरीही मला वाटतं ज्या कामापासून माझ्या कारकिर्दीची सुरुवात केली त्याच कामात शेवट करावा, एक फाईलिंग कारकून."
कमिशनर साहेब थोडा वेळ गप्प बसून मलिकच्या प्रस्तावावर विचार करीत राहीले. मग ते म्हणाले, "ठीक आहे तू म्हणतो त्याबत काही विचार करून नंतर मी तुला कळवतो, जातांना तुझ्याशी संपर्क कसा साधायचा याची माहिती माझ्या सचिवाकडे देऊन जा".
हो साहेब, तसा मी रोज रात्री मुक्कामासाठी व्हिक्टोरीया रस्त्यावरील वाय. एम. सी. ए. होस्टेलवर असतो. एवढ्यात दुसरीकडे कोठेही जाण्याचा माझा विचार नाही.
दुपारच्या जेवणाच्या वेळी, त्यांनी अनिस खान यांच्याबरोबर बोलतांना हा विषय काढला. "मलिकने तुम्हाला बरोब्बर तुमच्याच शब्दात पकडले, सर." खान हसत म्हणाले. "हो आहे खरं तसं, पण पुढच्या वर्षी तू जेव्हा माझ्या जागी असशील आणि या कामाचे जाहीर कौतुक होईल त्यावेळी तुला हा सर्व घटनाक्रम नक्कीच आठवेल." त्यांनीही हसून प्रत्युत्तर दिले.
"म्हणजे तुम्ही त्या माणसाला पोलीसदलात नोकरीवर घेण्याचा खरोखर विचार करीत आहात?" आपल्या वरिष्ठ अधिका-याकडे आश्चर्याने पहात खान म्हणाले.
"बहुतेक हो, पण मला सांग तुझा या कल्पनेला का विरोध आहे?"
"सर मला तुमच्या बद्दल काळजी वाटते. तुमच्या सेवानिवृत्तिला जेमतेम एक वर्ष राहिलं आहे. आजपर्यंत एक स्वच्छ प्रतिमेचा, धाडसी अधिकारी असा लौकीक असतांना मलिक सारख्या गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या माणसासाठी आपली प्रतिमा बिघडवण्याचा अनावश्यक धोका कशाला घ्यायचा असा माझा साधा सरळ विचार आहे."
"मला वाटतं खान तू जास्तच हळवा झाला आहेस", कमिशनर साहेब म्हणाले, "मलिक एक परिस्थितीपुढे पराभूत झालेला दुबळा माणुस आहे. आज सकाळी माझ्याबरोबर तो असतांना तू पहायल हवं होतं, त्याची काय अवस्था झाली आहे".
"एकदा का माणुस गुन्हेगार झाला की तो कायमचा गुन्हेगारच असतो म्हणूनच मला पुन्हा एकदा वाटतं कशाला धोका पत्करायचा? " खान ठाम पणे म्हणाले.
"कारण संधी दिली तर माणुस सुधारणा करू शकतो, हे माझं नेहमीचं मत आहे आज जर मी मलिकला संधी नाकारली तर माझे विचार लोकांनी गांभिर्याने का ऐकावेत?मी ही इतरांसारखाच फक्त भाषणबाजी करणारा असे त्यांना का वाटू नये?"
"पण सर, फाईलिंग कारकुनाचे काम ब-यापैकी संवेदनाशील आहे. अनेक महत्वपूर्ण आणि गोपनीय स्वरूपाची कागदपत्रे त्याच्याकडे फाईलिंगसाठी येतात, ज्या माणसाच्या प्रामाणिकपणाबद्दल जराही शंका घ्यायला जागा असू नये अशाच माणसाला असे महत्वाचे कागदपत्र हाताळण्याची परवानगी आपण देतो."
"खान त्याचा विचार मी केला आहे, तुला तर माहितीच आहे की आपल्याकडे दोन फाईलिंग विभाग आहेत एक येथे आपल्या मुख्यालयात ज्याठिकाणी तू म्हणतोस त्याप्रमाणे संवेदनशील माहिती जमा होते. पण आपला दुसरा फाईलिंग विभाग शहराच्या दुस-या भागात आहे. त्यामध्ये एक तर तपास पूर्ण झालेल्या किंवा तपास बंद झालेल्या फाईल असतांत. ती जागा फारशी धोकादायक नाही असं मला वाटतं."
"तरीही ही नस्ती ब्याद गळ्यात बांधून घेऊ नये असंच मला वाटतं, सर" खान अजूनही आपल्या म्हणण्यावर ठाम होते.
आपले जेवण पूर्ण करीत कमिशनर साहेब म्हणाले, मी धोका अजून कमी केला आहे, मलिकला एक महिन्यासाठी प्रायोगिक तत्वावर कामावर घ्यायचं त्याच्यावर एक सुपरवायझर बारकाईने लक्ष ठेऊन असेल. तो संपूर्ण अहवाल मला देत राहील, मलिकने चलाखी करण्याचा थोडा जरी प्रयत्न करू लागला तर त्याला बाहेरचा रस्ता दाखवायला आपण मोकळे आहोतच."
"तरीही मला हे नसतं झंझंट वाटतं आहे".

पुढच्याच महिन्यात एक तारखेला राज मलिक शहराच्या दुस-या भागात असलेल्या पोलीस कार्यालात दाखल झाला. त्याला आठवड्यातून सहा दिवस सकाळी आठ ते सायंकाळी सहा अशी कामाची वेळ आणि महिना ४००० पगार ही व्यवस्था करून देण्यात आली होती. त्याला क्षेत्रातल्या वेगवेगळ्या पोलीस स्टेशनमध्ये जाऊन तेथे बंद करण्यात आलेल्या अथवा तपास पूर्ण झालेल्या फाईल गोळा करून दुपारपर्यंत सुपरवायझरच्या ताब्यात देत असे. सुपरवायझर मग त्यांच्यावर आवश्यक नोंदी करून ठरलेल्या कार्यपध्दती प्रमाणे तळघरात असलेल्या कपाटांत ठेवत असे. या फाईलिंची क्वचितच पुन्हा गरज पडत असे.
पहिला महिना संपतांच सुपरवायझरने ठरल्याप्रमाणे कमिशनर साहेबांना मलिकच्या कामाबाबत अहवाल पाठवला. 'मला अजून डझनभर मलिक मिळाले तर या विभागाचा चेहरा बदलता येईल. आज कालच्या तरुणांसारखा उशिरा कामावर येऊन लवकर घरी पळण्याची घाई करीत नाही, त्याच्या वर जबाबदारी नसलेले एखादे काम करायला सांगीतले तर अगदी विनातक्रार करतो, तुमची परवानगी असेल तर पुढील महिन्यापासून त्याचा पगार चार हजारावरून पांच हजार करावा असा माझा विचार आहे.
पुढील महिन्याचा अहवाल आणखी उत्साहवर्धक होता. गेल्या आठवड्यात माझा एक कामगार आजारपणामुळे सुट्टीवर होता. मलिकने स्वत:चे काम संभाळून आजारी कामगाराचे बरेचसे काम स्वखुशीने संभाळले. तिस-या महिन्याचा मलिकच्या कामाचा अहवाल पाहून कमिशनर साहेब आणखी खुश झाले. त्या दिवशी त्यांनी रोटरी क्लबच्या वार्षिक स्नेहभोजनात केलेल्या भाषणात मलिकच्या प्रकरणाचा अभिमानाने उल्लेख केला. इतरांना देत असलेला सल्ला मी स्वत: पाळतो. गुन्हेगारांना सुधारण्याची एक संधी दिली तर ते सुधारू शकतात हा आपला जुना सिध्दांत त्यांनी लोकांपुढे मांडून तो कशा प्रकारे यशस्वी झाला हे मलिकचे उदारहण देऊन पटून दिला.
दुस-या दिवशी 'मुंबई टाईम्स'ने 'कमिशनरांनी घालून दिलेला धडा' या शीर्षकाखाली मलिकच्या प्रकरणाला मोठी प्रसिध्दी दिली. मलिकच्या पूर्व ईतिहासाची माहिती, त्याचा फोटो, कमिशनर साहेबांनी केलेली मदत या सर्वच गोष्टींची गौरवपूर्ण दाखल मुंबईच्या आघाडीच्या वर्तमानपत्राने घेतली. या लेखाचे कात्रण त्यांनी आवर्जून अनिस खान यांच्याकडे पाठवले.

आणखी काही महिने गेल्यानंतरच्या एका दुपारी मलिक त्याचा सुपरवायझर जेवायला जायची वाट पहात थांबला. तो रोज दुपारी बाराच्या सुमारास जेवणासाठी आपल्या बाईक वरून घरी जाऊन तास दीड तासाने परत येतो हे मलिकने हेरून ठवले होते. त्याची बाईक दूरवर गेल्याची खात्री करून मलिक तळघराकडे निघाला. तेथे गेल्यावर अचानक कोणी येऊन विचारले तर बतावणी करण्याच्या उद्देशाने जातांना आपल्या बरोबर फाईल करण्यासाठी कागदांचा गठ्ठा घेतला.
तळघरात येतांच जुन्या फाईल असलेल्या आणि एकावर एक ठेवलेल्या लाकडी मांडण्यांकडे गेला. जवळपास आठ-नऊ महिने प्रयत्न केल्यानंतर तो 'P' आद्याक्षराच्या फाईलिंच्या गठ्ठ्यापर्यंत पोहोचला होता. परंतु अजूनही त्याला पाहिजे असलेल्या 'उमेदवारा'पर्यंत पोहोचला नव्हता. त्याला गेल्या दोन आठवड्यांपासून 'पटेल' नावांच्या ब-याच फाईल मिळाल्या होत्या पण त्याने त्या फाईल अनावश्यक किंवा निरुपयोगी म्हणुन पुन्हा जागेवर ठेऊन दिल्या होत्या. शेवटी त्याला एकदाची 'पी.पी. पटेल' या नावाची गलेलठ्ठ मिळाली. ती घेऊन तो अधीरपणे टेबलाकडे आला. फाईल उघडून एक एक पान उलटून पाहू लागला. दोन तीन पाने वाचतांच त्याला कळून चुकले हीच ती फाईल आहे जी तो गेले कित्येक महिने शोधत होता. त्याला जॅकपॉट लागला होता. माहिती नीट वाचून आवश्यक असलेले फोन नंबर, पत्ता एका कागदावर व्यवस्थीत लिहून घेऊन फाईल पुन्हा जागेवर ठेऊन दिली. त्याच्या चेह-यावर आता हास्य फुलले होते. दुपारच्या चहाच्या वेळी त्याने पी.पी. पटेल यांना फोन करून दोन दिवसांनंतर भेटीची वेळ निश्चित केली.

सेवानिवृत्तीला काही दिवस उरले असतांना कमिशनर साहेब शहरातील एक आघाडीचे उद्योगपती ब-याच आर्थिक कंपन्यांचे संचालक आणि नरेश कुमार यांचे जवळचे मित्र असेलेल्या पी.पी . पटेल यांचा फोन येईपर्यंत आपल्या 'प्रज्ञावान' माजी कैद्याला विसरूनही गेले होते. श्री. पटेल कमिशनर साहेबांना खासगी कामासाठी तात्काळ भेटण्याची विनंती करत होते. कमिशनर साहेब श्री. पटेल यांना चांगलेच ओळखत होते, त्यांच्या अगदी खास वर्तुळातले होते. अगदीच आवश्यक असल्याशिवाय पटेल 'तात्काळ भेटण्याची' विनंती करणार नाहीत हे कमिशनर साहेब जाणून होते.
श्री. पटेल यांनी केबिनमध्ये प्रवेश करतांच नरेशकुमार उठून त्यांच्या स्वागतासाठी पुढे गेले. आपल्या जुन्या मित्राला आरामशीरपणे बसायला सांगून त्यांच्या चहापानाची व्यवस्था केली. त्यांनी अनिस खान यांनाही बोलावून घेतले. "मला वाटतं खान देखील आपल्याबरोबर असावेत कारण काही आठवड्यातच ते माझी जागा घेणार आहेत. श्री. पटेल यांनीही अनिस खान यांना अभिवादन केले.
"हां, आता मला सांग काय एवढे महत्वाचे काम होते?"
"सांगतो, ही माहिती तुम्हाला लगेच कळवावी असे वाटले, कालच मला तुमचा एक माणुस भेटून गेला"
कमिशनर साहेबांच्या भुवया उंचावल्या. "श्री. राज मलिक"
तो तर एक कनिष्ठ फाईलिंग कारकून आहे...अं अं. तो देखील तात्पुरत्या काळासाठी, राज आपला माणुस आहे हे याठिकाणी स्वीकारणेही त्यांना अवघड जात होते. श्री. पटेल सांगू लागले "तो म्हणत होता तुमच्याकडे माझी एक फाईल आहे आर्थिक गैरव्यवहाराची". कमिशनर साहेबांच्या मुठी वळल्या गेल्या होत्या.
आपल्या आवाजावर संयम ठेवत ते म्हणाले, "मला सगळं आठवतयं पी.पी, ९ सप्टेंबरच्या अमेरिकेवरील दहशतवादी हल्ल्यानंतर गृह मंत्रालयाच्या आदेशावरून आम्ही मोठे आर्थिक व्यवहार करणा-या व्यक्तींच्या आर्थिक व्यवहारांची चौकशी केली होती त्या प्रमाणे तुझीही चौकशी झाली होती, बरीच वर्षे झाली त्या गोष्टीला, तो एक नियमीत चौकशीचा भाग होता. मीच तुझ्या कंपनीच्या 'क्लियरन्स सर्टीफिकेट' वर सही केली होती.
"हो मला सर्व तुम्ही त्यावेळीही सांगीतले होते पण आता तो तुमचा माणुस.."
"तो माझा माणुस नाही" नरेशकुमार ओरडले.
पी.पी. पुढे म्हणाले "म्हणत होता मी त्याचे छोटेसे काम केले तर तो माझी फाईल नष्ट करेल"
"आणि छोटेसे काम...." नरेश कुमारांनी जवळ जवळ किंचाळले.
"एक कोटी रुपये"
"पी.पी. मला काय बोलावे हेच कळत नाही." कमिशनर साहेब हताशपणे म्हणाले.
"तुम्हाला काहीच बोलायची गरज नाही. मला अगदी एक मिनिटासाठी देखील तुम्ही अशी काही मागणी कराल अशी शंकाही आली नाही. मी त्या मलिकलाही तसे स्पष्ट सागितले."
"तुझा खरोखरीच आभारी आहे मित्रा"
तरीपण एक लक्षात घ्या, सगळेच माझ्यासारखे तुमच्यावर पूर्ण भरवसा ठेवणारे नाहीत, विशेषत: तुमची सेवानिवृत्ती इतक्या जवळ आली असतांना अधिक काळजी घेण्याची गरज आहे. आणखी एक, ही सगळी कहाणी पत्रकारांपर्यंत पोहोचली तर तुमच्या विषयीचे गैरसमज किती वेगाने पसरतील याची कल्पना करा.
पी.पी. मी योग्य ते सर्व उपाय योजतो. खरच तुझे आभार कसे मानावेत हेच कळत नाही".
ते राहू दे, खरंतर तुम्ही केलेल्या प्रामाणिक सेवेबद्दल या शहरानेच आपले सदैव ऋणी रहायला हवे. म्हणुनच मला वाटतं की तुम्ही जेव्हा या खात्यातून बाहेर पडाल तेव्हा सन्मानाने, ताठ मानेने बाहेर पडावे, "संशयाच्या भोव-यात, चौकशीच्या चक्रात गुंतुन नव्हे". अनिस खान देखील पी.पी. पटेल यांच्याशी सहमत होते.
आतापर्यंत कमिशनर साहेबांशी अधिकाराच्या मर्यादा संभाळून अंतर ठेऊन बोलणारे पी.पी. भावनेच्या भरात आपल्या जुन्या मित्राशी सलगीने बोलू लागले.
"तुला एका सांगू नरेश, तू जर त्या दिवशी रोटरी क्लबच्या कार्यक्रमात त्या माणसाची भरभरून स्तुती केली नसतीस तर मी त्याला दरवाजातही उभा केला नसता, त्याने 'मुंबई टाईम्स' मधल्या बातमीचे कात्रणही बरोबर आणले होते. त्या वरून हे सर्व तुझ्याच इशा-यावर चालले आहे असा कोणाचाही समज होईल" शेवटी निरोप घेतांना पी.पी. अनिस खान कडे वळून "नव्या जबाबदारीसाठी माझ्याकडून शुभेच्छा. पण या भल्या माणसाच्या पावलावर पाऊल टाऊन चालू नका असा सल्ला मात्र जरूर देईन." असे निरोपादाखल बोलून चालू लागले. कमिशनर साहेब त्यांना निरोप देऊन येई पर्यंत या प्रकरणात काय काय घडू शकते यावर विचार करून नक्की काय केले पाहिजे हे त्यांनी मनाशी पक्के करून टाकले होते.
"खान,मलिकला एक तासाच्या आत अटक करून ताबडतोब खटला भरण्याची व्यवस्था कर" आत येतांच संतापलेल्या कमिशनर साहेबांचा पहिले वाक्य होते.
"मला नाही वाटत सध्याच्या परिस्थितीत हा निर्णय योग्य आहे" खान म्हणाले.
"या प्रकरणात आपल्याकडे आणखी काही पर्याय तरी कोठे आहे खान" असे म्हणून स्वत:च फोन उचलून नंबर फिरवायला सुरुवात केली.
"सर तुम्ही म्हणता ते खरे असले तरी या सर्व प्रकरणाचे प्रतिसाद कसे उठतील याचाही आपण विचार केला पाहिजे, विशेषत: पत्रकार या प्रकरणाला काय रंग देतील याचा विचार काही पावले उचलण्यापूर्वीच केला पाहिजे.
"पत्रकारांच्या भितीने गप्प बसून कसे चालेल. तसं झाले तर माझ्या नावावर लाच गोळा करणारा मोकळाच राहील आणि या खुर्चीवर बसणारा सर्वात मूर्ख माणूस मीच ठरेन"
"नाही तरीपण आता विचारपूर्वक पावले उचलणे आवश्यक आहे. खास करून आपल्या खात्यातले तुमचे विरोधक याचा नक्कीच फायदा उठवतील. या सर्व प्रकरणामागे तुम्ही आहात ही चुकीची असलेली माहितीच सत्य आहे असे ते सहजपणे पसरवतील . तुमच्यावर लांच मागण्याचा आरोप जर या प्रकरणामध्ये झाला तर माझ्यासारखे तुमचे हितचिंतक देखील फारशी मदत करू शकणार नाहीत". खान ने परिस्थितीचे भान करून दिले.
पण तीस वर्षांहून अधिक काळ मी प्रामाणिकपणे काम करीत आहे लोक माझ्यावर नक्कीच विश्वास....
त्यांचे बोलणे मध्येच थांबवत खान म्हणाले,"लोक ज्यावर त्यांची विश्वास ठेवण्याची इच्छा आहे त्याच गोष्टीवर विश्वास ठेवतात आणि सर्वात महत्वाचे तुम्ही मलिकला खटला भरून त्याला आपले म्हणणे मांडण्याची संधी दिल्याशिवाय तुरुंगात डांबून ठेऊ शकत नाही. ".
"ठीक आहे पण त्या गुन्हेगारावर कोण विश्वास ठेवेल?"
"कोर्टाच्या आवारात प्रथम 'आग असल्याशिवाय धूर निघत नाही' अशी कुजबूज सरू होईल, मलिक च्या वकिलाला तुमची केस म्हणजे त्याच्या कारकीर्दीत मानाचा तुरा खोवणारी पर्वणी असेल त्यामुळे त्याच्या एक एक प्रश्नामुळे दुस-या दिवशीच्या वर्तमानपत्रांसाठी नवी हेडलाईन असेल."
आपल्या सहका-याच्या हा युक्तिवाद नरेश कुमार केबिन मध्ये अस्वस्थपणे फे-या मारत ऐकत होते. यावेळी त्यांनी काहीही प्रतिक्रीया दिली नाही.
"कल्पना करून पहा, या ऊलटतपासणीच्या बातम्या कशा प्रसिध्द होतील? 'मित्राची फाईल नष्ट करण्यासाठी कमिशनरांनी घेतली लाच." मुंबई टाईम्स सारख्या दर्जा संभाळणा-या वर्तमानपत्रात असा मथळा असेल पण सनसनाटीच्या च्या शोधात असणा-या दुय्यम दर्जाच्या वर्तमानपत्रात तुमची यथेच्छ नामुष्की करणारा मजकूर छापून येईल".
अनिस खान यांच्या बिनतोड युक्तिवादानंतर नरेश कुमार यांनी सरळ प्रश्न केला "ठीक आहे माझ्या लक्षात सर्व परिस्थती आली आहे पण आता करायचं काय?"
"जे आपण नेहमीच करीत आलेलो आहोत, कायदेशीर मार्गाने काटा काढायचा".

"मलिक तू काय गोंधळ घातला आहेस, कमिशनर साहेबांनी तुला ताबडतोब भेटायला बोलवलं आहे." फोन खाली ठेवायच्याही आधी सुपरवायझर किंचाळला.
मलिकचेही धाबे दणाणले, "कशासाठी बोलावले आहे काही सांगीतले का?"
"नाही त्यांना असें सांगायची सवय नाही आणि हो लगेच जा त्यांना वाट पहात ठेवलेलं आवडत नाही"
त्यांना हो म्हणून तो लगेचच निघाला खरा पण डोक्यात विचारचक्र सुरु झाले होते. आपला ताजा पराक्रम त्यांना कळला असेल काय? नक्की काय झाले असेल, काय पुरावा त्यांच्या हातात असेल? थोडावेळ एका जागी उभे राहून आपल्या समोर काय पर्याय आहेत याचा विचार तो करू लागला. पोलिस मुख्यालयात जाण्याऎवजी सरळ पळून जावे का? पण या पर्यायात फारसा दम नव्हता काही दिवसच काय काही तासांतच ते पकडून नेतील.
मुंबईच्या गर्दीत धक्के खात, द्विधा मन:स्थतीत तो पोलिस मुख्यालयाच्या दिशेने चालत होता खरा पण विचारचक्र थांबत नव्हते. तुरुंगातील वास्तव्यात शिकलेला सोनेरी नियम त्याला आठवला. सर्व प्रकार सरळ सरळ नाकारायचा. कानावर हात ठेवायचे. आपला त्या प्रकाराशी काहीच संबंध नाही असाच पवित्रा घ्यायचा.
पोलीस मुख्यालयाची इमारत आता त्याला दिसत होती. काय करावे हे त्याला कळत नव्हते. शेवटी जे होईल ते होईल असा निर्धार करून तो इमारतीमध्ये शिरला. तिथल्या नोंदणी करणा-याला काही सांगण्यापूर्वीच तो अधिकारी स्वत:च म्हणाला "जा कमिशनर तुमची वाट पहात आहेत, चौदाव्या मजल्यावर पोहोचून त्यांच्या ऑफिसच्या दरवाजाबाहेर पोहोचतांच कमिशनर साहेबांच्या सचिवाचा आवाज कानावर पडला. त्याच्या ही आवाजात आज पोलिसी खाक्याची झाक जाणवत होती. 'साहेब तुझी वाटच पहात आहेत जा थांबू नकोस, लगेच आत जा.'
त्याला पाहतांच हातातील फाईल खाली ठेवत ते म्हणाले, 'बस मलिक, एक मिनिट असाच शांततेत गेला. कमिशनर साहेब आपल्या टेबलवरील कागदपत्र चालत होते. शेवटी त्यांनी एक कागद उचलला "मलिक माझ्यासमोर तुझ्या कामाचा वार्षिक अहवाल आहे. मलिकला आता घाम फुटला होता. तुझ्या सुपरवायझरने तुझे फारच कौतुक केले आहे. अतिशय उपयोगी माणुस असे त्याचे म्हणणे आहे. एक वर्षापूर्वी तू असाच या खुर्चीवर बसला होतास त्यावेळी तू इतकी चांगली कामगीरी करशील याची मलाही कल्पना नव्हती. तुझ्या सुपरवायझरचा आग्रह आहे की तुझ्यावर अधिक महत्वाची जबाबदारी सोपवली पाहिजे. तू त्यासाठी लायक आहेस.
धन्यवाद, सर गेल्या दोन तासांत पहिल्यांदाच त्याच्या चेह-यावर हसू आले होते आणि तणाव कमी झाला होता.
"एक जागा रिकामी आहे आहे- शासकीय शवविच्छेदनगृहात (Morgue )सहाय्यकाची-" कमिशनर साहेब हसून म्हणाले. आपल्या समोरील कागदांमधून एक कागद उचलून ते म्हणाले, "तुला फार अवघड काम करावे लागणार नाही. बस, शव विच्छेदानाचे काम झाले की लगेच रक्ताने माखलेले टेबल, उपकरणे, फरशी साफ करायची एवढेच काम आहे. हां, तेथे सुरुवातीला दुर्गंधामुळे काही दिवस तुला अवघड वाटेल वाटेल पण हळू हळू सवय होऊन जाईल. ही सहाय्यक सुपरवायझर च्या दर्जाची नेमणूक आहे. त्यामुळे पगारवाढ्ही होईल, त्याबरोबर काही सुविधाही मिळतील, तुला रहायला दोन खोल्यांचे घर मिळेल; तेही तुझ्या कामाच्या जागेजवळ खरंतर शवविच्छेदनगृहाच्या वरच्याच मजल्यावर.. तेथे तुला त्रास द्यायला आजूबाजूला कोणीही नाही. वाय.एम.सी.ए. ला जाण्या येण्याची गरज आता तुला पडणार नाही. तुझा साठावा वाढदिवस साजरा होईपर्यंत आता तुला तेथेच रहायचे आहे. शिवाय नंतर थोडीफार पेन्शनही मिळेल". हातातील कागद खाली ठेवत त्यांनी विचारले "काही शंका?"
"नाही, या शिवाय दुसरा पर्याय नाही का?"
"आहे ना", आवाजातला मवाळपणा एकदम नाहीसा होऊन कठोरपणे ते म्हणाले, "उरलेले सारे आयुष्य तुरुंगात घालवायला आवडेल?"

-समाप्त

विषय: 
शब्दखुणा: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

हो अशीच आहे फक्त सहाय्य्क कमिशनरचे नांव मूळ कथेत अनिल खान आहे ते बदलले आहे आणि काही अनावश्यक तपशील वगळले आहेत.