कुणा एकाची भ्रमणगाथा

कुणा एकाची भ्रमणगाथा *

हॅलो ...

अरे एक प्रश्न आहे. 'मी' बोलतोय.

बोल ना. 'मी' बोलतोय ते लगेच समजलं मला. काय हवय?

कॉमेट. कॉमेट बद्दल विचारायच आहे.

कसली कॉमेंट? कुणी केली?

कॉमेंट नाहीरे. बहिरा झालास की काय? कॉमेट म्हणालो मी? ते आकाशात असतात ते. कॉ मे ट.

हो, हो. समजलं. ओरडू नकोस, फक्त स्पष्ट बोल. काय विचारतोयस?

कॉमेटला मराठीत काय म्हणतात?

धूमकेतु म्हणतात. शेंडेनक्षत्र असं सुध्दा म्हणतात.

म्हणतात ना? म्हणतात ना? काय म्हणालो मी. जिंकलो की नाही? हा हा हा.

अरे मित्रा, काय म्हणालास? काय जिंकलास?

अरे, विशेष काही नाही. पैज लागली होती. ती जिंकलो. मी सांगत होतो त्यांना की शेंडेफळ म्हणतात म्हणून. आता एक चहा फुकाट.

शेंडेफळ नाही, शेंडेनक्षत्र. पण जाउदे. क्लोज इनफ.

येनकेन प्रकारेण चहा मिळाल्याशी कारण. काय? बरं आणखी एक प्रश्न आहे. हे धूमकेतु म्हणजे काय असतं रे नक्की?

अरे बापरे. हा प्रश्न पहिल्या इतका सोपा नाही उत्तर द्यायला. मला आता एक मीटींगपण आहे. आपण संध्याकाळी बोलुया का?

ठीक आहे. संध्याकाळी नक्की?

हो. नक्की. का रे? अजुन एक पैज लागली अाहे वाटतं?

नाही. पैज नाही, निर्भेळ उत्सुकता. चल पळ अाता. मिटींग अाहे ना तुला? बाय.

बाय.

---

हॅलो

हं मी बोलतोय.

हो. मी ऐकतोय.

संध्याकाळी फोन कर म्हटला होतास.

होय. हां तर धूमकेतु म्हणजे पाणी, इतर काही वायू, मेथेनसारखे आणि थोडीफार धूळ, खडे आणि दगडगोटे यांच्या मिश्रणातून बनलेला एक बर्फाळ थंडगार गोळा असतो. आकारानेही ओबडधोबडच असतो जरा. झालं.

झालं? संध्याकाळी फोन करायला लावून हे एवढच उत्तर? हे तर दुपारीच नसतं का सांगता आलं?

असतं. पण मग तू प्रश्न विचारले असतेस आणि ते वाढत गेलं असतं.

अच्छा, मग मी प्रश्न विचारायला हवेत तर एकंदर. पण मित्रा हे धूमकेतु प्रकरण इतकं अनोळखी आहे की प्रश्न काय विचारायाचे हे तरी कळलं पाहिजे ना? शाळेत असताना जे शिकलो ते तेथेच सोडून आलो. आठवतायत ती फक्त चित्रं. भुईनळ्यासारख्या दिसणार्‍या धूमकेतुंची. हां एक 'इकेयासेकी' अस नाव आठवलं बघ. कोण होता रे तो?

अरे वा. इकेया-सेकी आठवतोय तुला? तो गाजलेला कॉमेट होता. आपण शाळेत असताना नुकताच येऊन गेला होता तो.

असेल. मला एवढं माहितीयं की तेव्हा या इकेयासेकीला जाम टरकून असायचो मी. रात्री झोपेत असताना तो घात करणार आणि जग नष्ट होणार अशी भिती असायची मला.

अरेरे. बिच्चारा. इतकी वर्ष धास्तीत घालवलीस? तो इकेया-सेकी तेंव्हाच फुटून त्याचे तुकडे झाले होते.

ए ते मी आपलं शाळेत असतानाचं सांगितलं. म्हणजे मी काय भिऊन राहात नव्हतो इतके दिवस. कायतरीच काय? पण तो इकेयासेकी फुटून गेला ते एक बरं झालं.

इतकं मनावर घेऊ नको रे. धूमकेतुला घाबरायचं, त्याला अशुभ मानायच ही तर साऱ्याजगभरची पुराणी परंपरा आहे. धूमकेतू आला म्हणजे आता काहितरी उलथापालथ होणार, राजवट बदलणार, क्रांती होणार, दुष्काळ पडणार, रोगराई येणार अशा समजुती सार्वत्रिक होत्या. धूमकेतू राजाला वाईट असा ठाम विश्वास सर्वत्र होता. आणि साहजिकच आहे ते. काहितरी अनपेक्षित, अनाकलनीय, अद्भुत आणि अविस्मरणीय असं दिसलं, की तिथे काहितरी अतर्क्य, अलौकिक शक्ती असणार असं आपण मानतो, भितो, नतमस्तक होतो आणि त्या शक्तीला घाबरुन राहातो. आता धूमकेतु पाहिला तर या सगळ्या कसोट्यांना उतरतो. तो आकाशात अचानकपणे अवतीर्ण होतो. 'धूमकेतुसारखा तो उगवला' असा वाक्प्रचार आहेच आपल्याकडे. जितक्या अचानकपणे येतो तसेच त्याचे तेजही झपाट्याने वाढत जाते. पाहाता पाहाता काही धूमकेतु शुक्रापेक्षा, इतकच काय चंद्रापेक्षाही तेजस्वी बनतात, दिवसा देखिल तळपू लागतात. आकाशातल्या दुसर्‍या कोणत्याही गोलापेक्षा (object) ते अत्यंत वेगाने सुर्याकडे धाव घेतात. त्याकाळी, किंबहुना गेल्या पन्नास वर्षापूर्वीपर्यंत, आकाशात विमाने, सॅटेलाईटस्, रॉकेटस् वगैरे काही काही नसे हे लक्षात घे. आणि सर्वावर कळस म्हणून त्याला लांबच लांब तलवारीसारखी शेपटी फुटते, कधी कधी अर्धे आकाश व्यापुन टाकेल एवढी. इकेया-सेकी तसाच ग्रेट कॉमेट होता. त्यानंतर एवढा चमकदार धूमकेतु अलिकडच्या काळात आलेला नाही. अाणि सगळ्याच समजुती पूर्णपणे चुकीच्या अाहेत असं ठामपणे म्हणता येत नााही.

काय सांगतोयस काय? म्हणजे धूमकेतु अरिष्ट अाणतात हे म्हणणं खरयं?

असं म्हणालो का मी? माझ्या म्हणण्याचा मतितार्थ असा की, धूमकेतु अाकाशात अााला अाणि त्याचवेळी पृथ्वीवर काहीतरी वाईट घडामोडी घडल्या असं अनेकदा झालेलं अाहे. पुराणकालापासून तशा नोंदी अापल्याकडे, चीनमधे, ग्रीसमधे केलेल्या अाढळतात. त्यातल्या राजकीय उलथापालथी या 'सायकॉलॉजिकल फॅक्टर्स' मुळे होतात अस मानलं - म्हणजे पहा, 'धूमकेतु राजाला अनिष्ट' हा पूर्वग्रह जिच्या मनात घर करून बसलेला अाहे, अशी सेना अालेल्या परचक्राला पराभूत भावनेनेच सामोरी गेली तर नवल नाही ना? तसं पाहिलं तर अालेला धूमकेतु दोन्ही राजांना अनिष्ट ठरायला नको का? - तर हे सायकॉलॉजिकल फॅक्टर्स दूर ठेवले तरी, धूमकेतुंचे अागमन अाणि त्याचवेळी झालेले पर्यावरणातले बदल यांचे; म्हणजे अतिवृष्टी, अनावृष्टी, धरणीकंप, रोगराई अशा घटनांचे; स्पष्टीकरण; 'निव्वळ योगायोग (coincidence) एवढेच' असे असू शकत नाही. त्यापेक्षा भक्कम असे हवे, असे मला म्हणायचे होते.

हं. विचार करणीय अाहे तुझं म्हणणं; पण कळणीयं नाही फारसं. ते जाऊदे सध्यातरी. पण तू ज्या कसोट्या सांगितल्यास धूमकेतुच्या, तेच माझे प्रश्न अाहेत असं माझ्या लक्षात अालं तू बोलत असताना. अाणि मग पुढचं मी फार नीटपणे ऐकलचं नाही.

म्हणजे, कामावर मिटींगमधे जे करतोस तेच. मग अाता मी सुध्दा मिटींगमधे असल्याप्रमाणेच वागून तुला सांगणार अाहे की 'स्पेसि्िफक' प्रश्न विचार. जरी मला माहिती असलं तुला काय विचारायचं अाहे ते, तरी.

असं का गुरूजी? ठिकाय. विचारतो. '.. असे म्हणून तो विचारता झाला - हे महामती, धूमकेतुबद्दल अापण जे सांगितलेत त्याने माझी उत्कंठा अधिकच वाढली अाहे. हे धूमकेतु कोण असतात? त्यांचे स्वरूप काय? त्यांचे प्रकार कोणते? ते कोठून येतात? कोठे जातात? त्यांच्या तेजाचे कारण काय? त्यांना खड.गाप्रमाणे रूद्रभयंकरअशी शेंडी का फुटते? अाणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे, हे धूम्रध्यानी, असा धूमकेतु मला - दूरूनच - पहायला कधी मिळेल? अशा प्रकारच्या नानाविध प्रश्नांनी त्रस्त असा मी ज्ञानपिपासेने व्याकुळ झालो अाहे. ही तृष्णा शांत करेल असा या त्रिभुवनात कोण अाहे अापल्याशिवाय (गुगल अाणि विकिपिडिया सोडल्यास)? तर हे धूम्रकर्ता, अापण अापल्या ज्ञानाची वृष्टि करून माझी ही तहान लवकरात लवकर भागवावी - अशी विनंती करून नंतर तो अधोमुख होत्साता त्या फोनरूपी गुरुमुखाचे अवलोकन करू लागला ..' हे एवढं पुरे? की अजून पाहिजे?

हे मूढमती, तुझ्या नम्रतेने मी प्रसन्न झालो अाहे. पूर्वसंचितामुळे जरी तू रिक्तमस्तक असलास (तुझे अाई-वडील नॉर्मल वाटतात, तेव्हा हे जेनेटिक नसणार) तरी तुझ्या अल्पमतीला पेलेल अशातऱ्हेने मी तुला हे धूम्रज्ञान देतो. ते तू एकाग्र चित्ताने ग्रहण कर. जर तू यात कर्तव्यदक्ष राहिला नाहीस तर, इकेयासेकी नावाचा तो घोर धूमकेतु परत तुझ्या राशीला लागेल. तुझ्या …

पुरे. पुरे. मुद्याचं बोला. वायफट बडबड पुरे. रिक्तमस्तक काय? प्रत्यक्ष भेट म्हणजे मग माझ्या हस्तकाची तुझ्या मस्तकाशी भेट घडवून धूम्रकर्ण बनवतो तुला.

Ok. लाईटस् कॅमेरा अॅक्शन ..

Ok.

हे बघ धूमकेतु दोन प्रकारचे असतात. शॉर्ट-टर्म अाणि लॉंग-टर्म. शॉर्ट-टर्म जे असतात, त्यांचा सूर्याभोवतीचा भ्रमणकाल सुमारे दोन ते दोनशे वर्षांचा असतो, ते कायपर पट्ट्यातून (Kuiper Belt) येतात. लॉंग-टर्म धूमकेतु ऊर्ट क्लाउडमधून (Oort Cloud) अालेले असतात. त्यांचा भ्रमणकाल दोनशे ते दोनहजार वर्षांचा किंवा त्याहूनही अधिक असतो. काही काही तर फक्त एकदाच सूर्याला धावती भेट देउन जातात. हे बर्फाचे गोळे (dirtballs) अॅस्टेरॉईडस् प्रमाणे अखंड पाषाणाचे नसतात, उलट भुसभुशीत अाणि ठिसूळ असतात. साधारणपणे पंधरा ते पंचवीस किलोमीटर लांबी-रूंदीचे, पण अनियमीत अाकाराचे (not spherical) हे छोटे गोळे सूर्याजवळ अाले की एकदम प्रकाशमान होतात अाणि पृथ्वीवरून दिसू लागतात.

आता हा कायपर बेल्ट आणि ऊर्ट क्लाउड हा काय प्रकार आहे हा प्रश्न ओघानेच आला. त्यासाठी आपल्याला सूर्यमालेशी नव्याने ओळख करून घ्यायला हवी. सूर्यमाला किंवा सूर्यमंडळ हे फक्त सूर्य आणि अष्टग्रह इतपतच मर्यादित नाही. गेल्या काही दशकात आपले लक्ष परत आपल्या नजिकच्या अवकाशाकडे वळले आणि अनेक नवनवीन शोध लागले. आपल्या घरातल्याच वस्तु आपल्याला नव्याने सापडतात तसे. त्यातला एक म्हणजे प्लुटोचा शोध आणि कालांतराने त्याचे लघुग्रह असे झालेले वर्गीकरण.* दुसरा, प्लुटोच्या 'डिमोशन'ला कारणीभूत ठरलेला शोध कायपर बेल्ट्चा. जेरार्ड कायपर* या खगोलतज्ञाने असे १९५० च्या दशकात असे भाकित वर्तवले की सूर्यमालेची निर्मिती होत असताना उद्भवतलेले दगडगोटे आणि पाषाण (planetesimals) सूर्यापासून दूर अंतरावर जमा होउन सुर्याभोवती फिरत असले पाहिजेत. हे सारे अर्थातच भौतिकशास्त्राचे नियम आणि गणिती आकडेमोड या आधाराने केलेले भाकित होते. या वस्तुंच्या कक्षांची मर्यादा तीस ते पनास ए. यू. (Astronomical Unit) अशी वर्तविली गेली. एक ए. यू. म्हणजे पृथ्वीचे सूर्यापासुनचे सरासरी अंतर (average distance). नेपच्यूनची कक्षा अाहे ३० ए. यू. म्हणजे तो या चुकार गुरांचा पहारेकरी असल्यासारखा फिरत असतो. या पट्ट्यातल्या ग्रहखंडांचा अाकार साधारणपणे ५० ते १००० किलोमीटर एवढा. गुरू अाणि मंगळ यांच्यामधे जो अॅस्टेरॉईड बेल्ट अाहे ितथेही असेचह ग्रहखंड अाहेत. मात्र अॅस्टेरॉईडस् मुख्यत्वे पाषाणाच्या अाणि धातुच्या (metal) असतात, याउलट केबीओ (कायपर बेल्ट ऑबजेक्टस् ) मधे गोठलेले पाणी आणि वायु (ices) यांचा अंश जास्त असतो. १९३० साली प्लुटो सापडला तेंव्हा कायपर बेल्टची कल्पनाच नव्हती. मात्र त्याच्या कक्षेचा विचित्रपणा लवकरच लक्षात अालेला होता. पुढे १९९२ मधे या कायपर बेल्ट मधले ऑबजेक्टस् सापडू लागले. एरिस (Eris) हा सुमारे २६०० किलोमीटर व्यासाचा केबीओ सापडला (२००५ साली) तेव्हा पासून लघुग्रह ही नवी वर्गवारी निर्माण करून त्यात प्लुटोसह पाच लघुग्रह अाजमितीस समाविष्ट केले अाहेत. नेपच्यून हा मधूनमधून या पट्ट्यातला एखादा ऑब्जेक्ट खेचून काढतो अाणि गुरूत्वाकर्षणाचा खेळ होऊन तो केबीअो बिचारा लंबवर्तुळाकार कक्षेत फिरायला लागून त्याचा शॉर्ट-टर्म धूमकेतु बनतो. अशी सर्वसाधारण थियरी अाहे.

बस का? म्हणजे हे नक्की नाहीच का?

बरचसं नक्की पण तुला माहितीच अाहे, 'शास्त्र चालले पुढे'. नवीन शोध लागले की काही अाधीचे समज, चुकीचे ठरून बाद होणार. बरं अजून लॉंग-टर्म धूमकेतुबद्दल बोलायच राहूनच गेलयं पण अाज इथेच थांबूया का?

अगदी नक्की. मी वाटच पाहात होतो कधी थांबूया म्हणतोस त्याची. पण मग कधी?

उद्या चालेल? याचवेळी?

होय. उद्या फोन करतो. गुड नाइट.

----------
----------

ह्यालो?

लॉंग-टर्म धूमकेतु ऊर्ट क्लाउडमधून येतात बरका. हा ऊर्ट क्लाउड कायपर बेल्टच्या पार पल्याड अाहे.

बरं. बरं. अाज सूर्य पश्चिमेला उगवलेला दिसतो. जेवून करणारच होतो मी फोन तुला. पण चालू दे. मी ऐकतोय.

जेवून घेउन नंतर करतोस का?

नाही. नाही. जेवायची तशी घाई नाहीये. उगाच काहितरी कारण उपटून फोन राहून जायला नको. हे चालू दे. हा ऊर्ट कोण त्याची अाता उत्सुकता लागलीय.

ठीक अाहे. तर मी काय सांगत होतो की हा ऊर्टचा ढग, ढग हा शब्द तसा अयोग्य वाटतो. कवच. कवच हा शब्द कदाचित अधिक अर्थपूर्ण होईल. पण ते जाऊ दे. अापण क्लाउडच म्हणूया सोयीसाठी. चालेल ना?

काहिही म्हण रे. क्लाउड म्हण. कवच म्हण. मला काय फरक पडत नाही. अाधी सांगतर त्याच्याबद्दल.

अरेच्चा, खरच की. सॉरी. हं तर हा ऊर्ट क्लाउड फार दूर, तीस ते पन्नास हजार ए. यू. इतक्या अंतरावर अाहे. म्हणजे सू्र्यमालेली ही वेसच अाहे म्हण ना. यापुढे सुरू होते खरे अवकाश (स्पेस). सूर्याचा सर्वात जवळचा तारा अाहे मित्र (नरतुरंग, Alpha Centauri). अंतर ४ प्रकाशवर्षे. ऊर्ट क्लाउड त्याच्या अर्ध्यारस्त्यात अाहे म्हणेनास.

फँटॅस्टिक. पुढे?

ऊर्ट क्लाउड मधे लक्षावधी, नव्हे कोट्यावधी छोटे गोल अाहेत. गोठलेले पाणी, अाणि मेथेन, कार्बन डाय अॉक्साईड किंवा अमोनियासारखे वायु यापासून बनलेले. त्यात थोडी धूळ अाणि कचरा शोभेसाठी. डर्टी अाईसबॉल असं त्याचं चपखल वर्णन केलेलं अाहे इंग्रजीत. अाणि हा ऊर्ट क्लाउड कायपर पट्ट्याप्रमाणे थाळीसारखा वर्तुळाकार नसून चेंडू प्रमाणे गोलाकार अाहे.

हे काही समजलं नाही बुवा. हि थाळी अाणि चेंडू कुठून अाले मधेच?

असं म्हणतोस? ठीक अाहे. अापण दुसऱ्या मार्गाने जाऊ. मला सांग, सूर्यमाला म्हटल्यावर तुझ्या डोळ्यासमोर काय चित्र उभं राहातं?

अम्. म्हणजे एक सूर्य अाहे मधे आणि त्याच्याभोवती ग्रह फिरतायत. सगळ्यात अात बुध,मग शुक्र, पृथ्वी, मंगळ, गुरू, शनी, युरेनस मग नेपच्यून अाणि प.. प्लुटो?

हो अगदी बरोबर. प्लुटो ग्रह नसला तरी, तो अाहे तिथेच अाहे. बरं अजून काही?

हो. प्रत्येक ग्रहाचा उपग्रह, किंवा अनेक उपग्रह त्या त्या ग्रहाभोवती फिरतायत. अाणि हो कायपर बेल्ट अाहे कुठेतरी तिथेच. अाणि अॅस्टेरॉइडस्, त्यापण असतात इकडेतिकडे.

अाता गडबड व्हायला लागली ना? तीच दूर करायचा प्रयत्न करत होतो. असं कर, एक संत्र घे. म्हणजे मनातल्या मनात. हा समज सूर्य अाहे. अाता तो कापून अर्धा कर. केलास?अाता अशी कल्पना कर की एक भलंामोठा कागद अाहे. त्या कागदावर तो अर्धा कापलेला संत्रसूर्य ठेव. रस गळेल. गळू दे. कल्पनेतलाच अाहे. अाता त्या सूर्याभोवती तू सांगितल्या क्रमाने ग्रह फिरत अाहेत अापापली पिलावळ घेऊन. मात्र या ग्रहांमधले अंतर वाढते अाहे अाणि मंगळ व गुरू यांच्यामधे बरेच जास्त अंतर अाहे. तिथे अाहे अॅस्टेरॉईड बेल्ट. कायपर बेल्ट अाहे सर्वात बाहेर, म्हणजे नेपच्यूनच्या कक्षेबाहेर. प्लुटोच्याही पलिकडे. अाणि हे सारे एकाच पातळीत (plane). या साऱ्या कक्षा सूर्याच्या विषुववृत्ताच्या पातळीत अाहेत. त्या कागदाची जेवढी जाडी अाहे त्याबाहेर कोणत्याही गोलाची कक्षा नाही, अगदी प्लुटोचीसुध्दा. हे सारे रेसच्या मोटारी फिरतात तसे गरागरा फिरत अाहेत सूर्याभोवती. हे चित्र डोळ्यापुढे अालं? ok मग अाता या सगळ्या पसाऱ्याच्या बाहेर, खूप खूप बाहेर सर्वबाजुनी वेढून गोल गोल फिरणारं एक मधमाशांच मोहोळ अाहे अशी कल्पना कर. ते मोहोळ म्हणजे ऊर्ट क्लाउड अाणि त्या मोहोळातली प्रत्येक मधमाशी म्हणजे तो बर्फाचा गोळा उर्फ भावी धूमकेतु.

वा. म्हणजे अगदी मधमाशाी प्रमाणेच सूर्याला डंख मारायला धावतात ना ते? पण कसे? नेपच्य़ून तर फार दूरवर राहिला.

हं. धावून येतात मधमाशीसारखे पण सूर्याजवळ पोचल्यावर पतंगासारखे जळून जातात किंवा कापरासारखा उडून जातात, हे अधिक योग्य वर्णन होइल. पण ते तिथे काय करतायत अाणि त्यातले काहीच गोळे अातल्या सूर्यप्रणालीत (inner solar system) का येतात यासंबंधी थियरी पेश केली ऊर्टने (Jan Hendrik Oort). त्याने असा प्रस्ताव मांडला की सूर्य अाणि ग्रह निर्माण होत असताना तयार झालेला कचरा (debris) हे गुरू, शनी अादी महाकाय बाह्यग्रहांच्या गुरूत्वाकर्षणामुळे दूरवर फेकले जाऊन सूर्यप्रणालीच्या सुदूर प्रदेशात (outer reaches) जमाहोऊन फिरत राहिलेत. सूर्याचे अाकर्षण कितीही दुर्बल असले तरी त्याहून बलवान असे दुसरी शक्ति नसल्यामुळे. अधुनमधून, म्हणजे दहाहजार, किंवा लक्ष वर्षातून एकदा जवळून जाणारा एखादा तारा, नाहीतर अाकाशगंगेत झालेला एखाद्या सुपरनोव्हाचा धक्का बसून एखाद्या गोळ्याची कक्षा थोडी बदलून तो अातल्या सूर्यप्रणाली कडे प्रवास सुरू करतो.

हॅ. हे काही पटत नाही बुवा.

अरे अजून तरी ही नुसती थियरी अाहे. हा प्रदेश इतका दूर अाहे अाणि हे गोळे इतके लहान की त्यांचे प्रत्यक्ष दर्शन शक्यच नाही सध्यातरी. परंतु जे धूमकेतु सूर्याजवळ पोहोचून दृष्यमान होतात त्यांच्या भ्रमणमार्गाचा अभ्यासकरून असा निष्कर्ष निघतो की हे दूरअंतरावरून अालेले प्रवासी अाहेत. अापल्या लोकल अॅस्टेरॉईड बेल्टमधून अालेले नाहीत. थियरी चुकीची निघाली तर दुसरं काही तरी स्पष्टीकरण शोधावं लागेल. सूर्य जेंव्हा जन्मला तो एका तारकासमूहात (star cluster). तारे सहसा एकटे दुकटे जन्मत नाहीत, माणसांसारखे. कुत्र्यांची असते तशी पिलावळ जन्मते एकाच वेळेस. तर या सहोदर ताऱ्यांच्या खेचाखेचीचा परिणाम म्हणजे ऊर्ट क्लाउड अशी देखील एक थियरी अाहे. जे काही सत्य असेल ते हळूहळू स्पष्ट होत जाईलच.

ठीक अाहे. तू म्हणतोस तर जाउ देतो सध्या. पण परत असं करू नकोस.

तर असा धूमकेतु, कोणताही धूमकेतु जेंव्हा सूर्याच्या फार निकट जातो (त्याच्या लंबवर्तुळाकार कक्षेमुळे) तेंव्हा सूर्याच्या ऊष्णतेने त्या धूमकेतुमधे गोठून बसलेल्या वायूंचे फवारे उडायला लागून ते मुक्त होतात. एवढासा पिटुकला तो गोळा, त्याच्यामधे काही हे वायू धरून ठेवायची शक्ती नसते. ते वायू मग सौरवाताच्या झोतावर अारूढ होउन पसार होतात. तीच धूमकेतुची शेंडी, शेपटी किंवा पिसारा.

लागलास का परत फेकायला? म्हणजे थियऱ्या रे. 'सौरवात' म्हणे. उद्या सांगशील त्याला 'वास' असतो म्हणून. काय?

नाही बुवा. मी फेकत नाहीये. खरोखरच सौरवात (Solar Winds) असतात, अाणि मंदशीतल वगैरे नसून चांगले झंजावाती असतात. सूर्य ही एक अतिप्रचंड अणुभट्टी अाहे हे तर मान्य अाहे? त्या भट्टीतून दरक्षणी अब्जावधी इलेक्ट्रॉनस् अाणि प्रोटॉनस् बाहेर फेकले जात असतात. सूर्याच्या तबकडीभोवती जे तेजोवलय (corona) खग्रास ग्रहणाच्यावेळी दिसते तिथले तपमान लक्षावधी डिग्री सेल्शियस असते. तिथे बागडणाऱ्या या अणुभागांना प्रचंड ऊर्जा मिळून त्यापैकी काही सूर्याच्या गुरूत्वाकर्षणाच्या कचाट्यातून मुक्त होतात अाणि अतिवेगाने दाही दिशांनी वाहात राहातात. हे असं अखंड चालू अाहे सूर्योत्पत्तीपासून. सर्वसाधारणपणे दर तासाला चारशे कोटी टन एवढया वजनाचे हे अणुभाग सूर्य उधळीत असतो. आणि ही उधारीची उधळपट्टी नाही, खिशातली चिल्लर आहे सूर्याजीरावांच्या. 'कोटी कोटी किरण तुझे अनलशरा उधळिती ... दाहक परि संजीवक तरुणरून किरणप्रभा ...' क्या बात है.

खरच, हे कविलोक गाणी अशी लिहितात ना एकेकदा! पण तू आता एक गोंधळ करून ठेवलास.

काय केलं बुवा मी?

हे गाणं डोक्यात घुसवून दिलस. आता ते ऐकल्याशिवाय जिवाला चैन पडणार नाही. आता यापुढे तू काहीही सांगितलस तरी ते डोक्यात शिरणार नाही.

हो रे. तुला नाही, आणि मलाही नाही. आजचा क्लास संपला. पण, पण जाताजाता हा एक विचार आला मनात तो ऐक. तू म्हणालास ना सौरवाताला 'वास' असेल का? अवकाशात आवाज नसतो तसा वासही, पण तरीही वास घेता येइल असं मानलं क्षणभर तर सौरवाताताच वास जळका असेल नाही का? खूप तापलेल्या इस्तरीचा येतो तसा? पण मग मेथेन आणि अमोनियायुक्त अशा त्या लक्षावधी किलोमीटर पसरलेल्या धूमकेतुच्या शेपटीचा वास कसा असेल?

धन्यवाद मित्रा.

यू आर वेलकम. क्लास डिसमिस.

-----------
-----------

कायरे, इकडे कुठे?

म्हणजे काय? मी इथे नेहेमीच येतो चहासाठी. पण तू इथे कसा यावेळी?

अरे एक काम होत नव्हतं बरेच दिवस. नुसती उडवाउडवीची उत्तरं देत होते ते लोक. शेवटी काही ध्यानीमनी नसताना उठलो अाणि जाउन बसलो त्यांच्या बोडक्यावर, धूमकेतुसारखा.

मग?

मग काय? हबेलंडी उडाली त्यांची, काम झालं झटक्यात. चहाची तलफ आली म्ह्णून आलो इथे. तर समोर तू. घाईत आहेस का? चल चहा पाजतो तुला.

नाही आत्ता या क्षणी निवांत अाहे. चल चहा घेऊ. मात्र थोड्यावेळाने मला निघावं लागेल, टेलेस्कोप जोडायचा अाहे.

…………..

चहा बरा आहे रे इथला..

हं. तर गेल्यावेळी आपण काय बोलत होतो?

धूमकेतुच्या शेपटीला सुवास ...

ही ही ही. खरचं की. सौरवात असतात यावर विश्वास ठेवायला तू तयार नव्हतास.

नव्हतास नव्हे. अजूनही नाही. मी आजच आमच्या वैद्यांशी बोललो. ते म्हणाले सूर्य ऊष्ण, म्हणजे पित्त प्रकृतीचा असणार. त्याला वात कसा होईल? काहीतरीच काय?

फालतुपणा करू नको रे उगीच. पुढे ऐक.

बरं गुरुजी.

तुला उत्तर-उषा माहीती आहे ना?

हे बघ, मला एक सोडून चांगल्या तीन उषा माहीती आहेत. पण ही उत्तर उषा नाही बुवा लक्षात येत.

अरे, अरोरा बोरिअलीस? अरोरा?

हां. म्हणजे बोरिवलीची उषा अरोरा ना? हो हो आठवली. ती हिरव्या नाहीतर लाल साडीत असते तीच ना?

नाही रे, मी आकाशातल्या अरोराबद्दल बोलतोय. हिरवी लाल साडी कुठून आली मधेच? ओऽ ओऽह. हिरवी किंवा लाल साडीऽ, म्हणजे अरोराचे रंग असतात त्याबद्दल बोलतोयस. पाहाता पाहाता फिरकी घेतलीस की?

मग लेको, फालतूपणा काय फक्त तुम्हीच करायचा का?

मान्य. एकदम मान्य. तर हे अरोरा (उषा) कशामुळे निर्माण होतात ते सांग पाहु?

सौरवाता मुळे?

बरोब्बर. शंभर पैकी शंभर मार्क. सौरवातामधले प्रोटॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स पृथ्वीच्या वातावरणातल्या प्राणवायूच्या रेणुंवर आदळले की हिरवा किंवा लाल प्रकाश उत्पन्न होतो. उन्कोच अरोरा करके बोलताय.

अरारारारा. हिंदीचा मुडदा पडला की इथे. वोके. अब्बी हमकू पट्या की धूमकेतुकी पूंछसे सौरवात का रिश्ता है. आगे बोलो. पण एक सांग, उषा म्हणजे अरोरा हे समजलं. पण उत्तर उषा का?

कारण दक्षिण उषा पण असते म्हणून. उत्तर ध्रुवावर होते म्हणून उत्तर उषा. पण हा अरोरासारखाच प्रकार धूमकेतुवर देखील घडतो अाणि त्याला अजून एक शेपटी फुटते. ही शेपटी निळ्यारंगाची असते. सौरवातामुळे धूमकेतु्च्या वातावरणातील वायूंचे अायोनायझेशन होते अाणि प्रज्वलित वायूचा हा निळसर रंगाचा झोत जेट इंजिनाच्या ज्योतीप्रमाणे सूर्याच्या बरोबर विरूध्द दिशेने सरळ जात रहातो. पांढरी शेपटी मात्र जड धूलिकणांची बनलेली असल्याने इंजिनातून अालेल्या धुरासारखी ती अालेल्या मार्गावर रेंगाळते अाणि तिला थोडा बाक अालेला दिसतो. पांढरी शेपटी सूर्यप्रकाश परावर्तित करून लखलखते. निळी शेपटी मात्र स्वयंप्रकाशित असली तरी तितकीशी तेजस्वी नसते.

धूमकेतु एक, शेपट्या अनेक.

अनेक म्हणजे दोन. पण अजून गंमत अाहे. धूमकेतु हा एवढासा असतो, जेमतेम दहा किलोमीटर - फारतर पन्नास किलोमीटर - व्यासाचा. पण सूर्याजवळ जसजसा तो येत रहातो तसतसे त्यातल्या बर्फाळ वायूंचे बाष्पीभवन होवून त्याच्या केंद्राभोवती (nucleus) त्यांचा एक धूसर ढगळ असा कोष (coma) निर्माण होतो. हा कोष कधीकधी एक दशलक्ष किलोमीटर एवढा मोठा असू शकतो. म्हणजे पृथ्वीपेक्षा, छे, सूर्यापेक्षाही मोठा.

धूमकेतु छोटा, कोष त्याचा मोठ्ठा.

अाणि धूलिकणांची बनलेली ती शेपटी, ती सूर्य ते पृथ्वी ह्या अंतराहूनही मोठी असू शकते.

धूमकेतु लहान, शेपटी महान.

ए. परत टिवल्याबावल्या सुरू झाल्या तुझ्या. कंटाळलास काय?

कंटाळलो नाही पण हे सगळंच अतर्क्य वाटतयं. एवढासा धूमकेतु अाणि ही अशी उधळपट्टी चाललेली, संपून कसा जात नाही?

जातो ना. अगदी जातो. धूमकेतु अल्पायुषीच असतात. प्रत्येक फेरीत साठवलेला वायूरूपी खजिना थोडाथोडा संपत जातो अाणि लौकरच, म्हणजे काही हजार वर्षांनंतर मागे उरतात दगड नि माती. मग एक निस्तेज गोळा नुसता फिरत रहातो करियर संपलेल्या सुपरस्टारसारखा. चल निघूया, टेलेस्कोप जोडला पाहिजे. नाहीतर पॅनस्टार्सचे दर्शन हुकायचे.

हो चल. पण काय रे, हा गडी क्षितिजाला एवढा खेटून कशाला बसलाय? जरा उंच आकाशात दिसला तर तेवढच सोपं नसतं का झालं?

हा धूमकेतु छोटा आहे त्यामुळे सूर्याच्या अगदी जवळ आल्याखेरीज पुरेसा उजळत नाही. सूर्यापासून दूर गेला की दिसणारच नाही. म्हणून सूर्यास्तानंतरच, म्हणजे सूर्य अाकाशात नसतानाच, अगदी थोडावेळ बघायला मिळाला तर मिळणार.

पण भाकीत तर केल होतं खूप तेजस्वी होणार, दिवसासुध्दा दिसणार असं.

धूमकेतुबद्दलची भाकितं बर्‍याचदा चुकीची ठरतात. कारण त्याची घडण कशी आहे त्यावर त्याचं तेज आणि काहीअंशी त्याचा भ्रमणमार्गसुध्दा अवलंबून असतो. म्हणजे त्यातला गोठलेल्या वायूंचा भाग किती आहे, तो धुळीने झाकला गेला आहे का यावर त्याच बाष्पीभवन कितीप्रमाणात आणि किती झपाट्याने होणार ते ठरतं. अाणि त्यामुळे तेजस्वीतेबद्दलची भाकितं चुकतात.

अस्सं. आणि त्याच्या कक्षेबद्दल काय म्हणत होतास?

हो, ती ही एक गंमतच आहे. धूमकेतु जसा सुर्याजवळ येत जातो तसे हे वायू गोठलेले असतात ते अचानक फवार्‍यासारखे मुक्त होतात. त्याचा परिणाम एखाद्या रोकेट एंजीनसारखा होतो आणि न्यूटनच्या दुसर्‍या नियमानुसार धूमकेतुच्या गतीवर आणि दिशेवर त्याचा प्रभाव पडतो.

आणि तरीही ते परत परत येत रहातात?

ज्यांची कक्षा फार मोठ्याप्रमाणात बदलत नाही ते येतात. हॅलीचा कॉमेट पहाना, साधारणपणे दर पंचाहत्तर ते शहात्तर वर्षांनी येतो. असं गुरू, किंवा शनीच्या बाबतीत होत नाही. त्यांचा फेरा बारा अाणि तीस वर्षांचाच असणार.

हो की, नाहीतर कोणाकोणाची महादशा नाहीतर साडेसाती लांबायची. म्हणजे पंचाईत. हॅली म्हणजे एडमंड हॅलीच ना, धूमकेतुचा शोध लावणारा.

हो तोच तो. खरं सांगायचं म्हणजे त्या धूमकेतुचा 'शोध' त्याने नाही लावला. अाणि धूमकेतुचा शोध एवढच त्याच कर्तृत्व नव्हतं.

उदाहरणार्थ?

उदाहरणार्थ, न्यूटनच्या मागे लागून गुरूत्वाकर्षणाचे नियम मांडणारा 'प्रिन्सिपिया' (principia mathematica) हा ग्रंथ त्याने लिहवून घेतला अाणि स्वखर्चाने प्रसिध्द केला. दक्षिण गोलार्धातील तारकांचा, अाकाशाचा पहिला नकाशा त्याने स्वत: वेध घेऊन तयार केला. 'शुक्राचे सूर्यबिंबावरून होणाऱ्या परिग्रहणाचा (transit of venus) बारकाईने अाणि अचूक वेध घेतला तर शुक्राचे पृथ्वीपासूनचे अंतर मोजता येईल अाणि एकदा ते अंतर सिध्द केले की केप्लरच्या नियमाच्या अाधारे सूर्यमालेतील इतर सर्व अंतरे ठरविता येतील, तरी हा प्रकल्प तुम्ही हातात घ्या … मी तेंव्हा नसेन', असे प्रतिपादन करणारे एक निवेदन त्याने जगातल्या (म्हणजे युरोपमधल्या) शास्त्रज्ञांना त्याने केले. हे सारे सतराव्या शतकात, म्हणजे शिवाजी महाराज जेंव्हा औरंगजेबाच्या मोगलीसत्तेविरूध्द लढा देत होते तेंव्हा.

मस्त. पण मग धूमकेतुला त्याचं नाव का दिलं?

त्याने सुमारे चोवीस धूमकेतुंचा अभ्यास करून त्यांच्या कक्षा लंबवर्तुळाकार असतात असा निष्कर्ष काढला, त्याचाच एक भाग म्हणजे सन १४५६, १५३१, १६०७ अाणि १६८२ मधे दृष्यमान झालेले धूमकेतु हा एकच अाहे (७५-७६ वर्षांचा भ्रमणकाळ असलेला) हे त्याने सिध्द केले अाणि तो पुन्हा १७५८ साली पुन्हा दर्शन देईल असे भाकीतही केले. ते अर्थातच खरे ठरले. त्यानंतर त्या धूमकेतुला त्याचे नाव पडणे साहजिक अाणि योग्यच होते.

पुढे काय झालं त्याचं?

त्याचं म्हणजे धूमकेतुचं की हॅलीच? हॅली दीर्घायुषी होता. चांगला पंचाऐंशी वर्षांचं आयुष्य जगून तो १७४२ साली निवर्तला. धूमकेतु म्हणशील तर तो फार पूर्वीपासून आपलं 'अशुभ' दर्शन देत आला आहे. आणि अजूनही येत असतो. हॅलीचा धूमकेतु मानवजतीला पुराणकाळापासून माहीती आहे. निदान दोन हजार वर्षांपासून, किंबहुना त्याही आधीपासूनच्या नोंदी आहेत चीन, ग्रीस आणि बॅबिलॉन मधल्या.

अाणि अापल्या प्रिय मातृभूमीचं काय? तिथे कोणीच काही पाहीलं नाही इतक्या वर्षात?

आहेत ना. अनेक उल्लेख आहेत. धूमकेतुचे नुसते उल्लेखच आहेत असं नाही खूप कुतुहलजनक माहिती देखील आहे. कंसवधाच्यावेळी आकाशात धूमकेतु असल्याचा उल्लेख आहे. महाभारत युध्दाच्याप्रसंगी धूमकेतु असल्याचे व्यासांनी लिहिले आहे. अडचण अशी की या घटनांची काळवेळ निश्चितपणे सांगता येत नाही, ऐतिहासिक पुरावे नसल्याने.

पुरावा आणखी काय हवा? व्यासांनी लिहिलं आहे ना महाभारतात?

हां.. हा अगदी नाजुक आणि अवघड विषय काढलास. हे बघ अगदी थोडक्यात सांगून लवकरात लौकर इथून सुटायचा प्रयत्न करतो. मुळात महाभारत युध्द केंव्हा घडले याविषयी प्रचंड मतभेद आहेत. इसवी सनापूर्वी ८०० वर्षे ते इसवी सनापूर्वी १८०० वर्षे किंवा त्याही पूर्वी अशा तारखा दिल्या जातात. महाभारत हा ग्रंथ चोविसहजार श्लोकांचा होता. त्यात भर पडून आता श्लोकसंख्या शंभरहजार इतकी आहे. महाभारताची जुन्यात जुनी संस्कृत प्रत इसवी सन पूर्व दुसर्‍या शतकातली आहे. या सगळयातून निश्चित काही सांगणे अवघड ही अडचण.

अस्सं. पण दुसरीकडे तरी काय पुरावा आहे?

उदाहरणार्थ बॅबिलॉनमधे इसपू दुसर्‍या शतकातली हॅलीच्या धूमकेतुची नोंद आहे. ती एका शिलालेखाच्या स्वरूपात ब्रिटिश म्युझियमधे पाहायला मिळ्ते. असे पुरावे अजून आपल्याकडे मिळालेले नाहीत. पण इतर काही ग्रंथांमधली मााहिती पााहिली तर धूमकेतूंचा शास्त्रोक्त पध्दतीने अभ्यास अापल्याकडे केला गेलेला होता याची खात्री पटते. बाकी काही नसले तरी वेगवेगळ्या धूमकेतुंची वर्णनात्मक नावे वाचतानासुध्दा काव्यमय वाटतात. किंबहुना धूमकेतु किंवा धूम्रकेतु हे देखिल एका विशिष्ट धूमकेतुला दिलेलं नाव होतं. इतर काही नावं पहा: अंगारक, कबंध, वैडुर्यमणी, कनकप्रभा, विक्रांत, धूमध्वज, धूमशिखा, मयूर, श्वेत, जलद, जलकेतु, जाज्वल्य, विद्युत, दिप्त …

खरचं रे. नुसती नावं वाचूनच धूमकेतु कसा असेल याचा अंदाज येतो.

वराहमिहिराने लिहिलेली बृहत्संहिता, बृहत्बाहूची संहिता, तसेच गर्ग, पराशर आणि नारदमुनींनी लिहिलेल्या संहितांमधे धूमकेतुंविषयी माहिती आढळते. बृहत्संहितेत म्हटलं आहे की ग्रहांप्रमाणे धूमकेतुच्या आगमन आणि निर्गमनाचे गणित मांडता येत नाही. पण त्याचबरोबर कालकेतु बद्दल 'तो पश्चिमेकडून येऊन उत्तरेकडे सप्तर्षींपर्यंत जाऊन परत फिरतो आणि दक्षिणेकडे जाऊन अदृष्य होतो' असं म्हटलं आहे. त्यावरून धूमकेतु परत परत येतात याची कल्पना असावी असं दिसतं. नारदाने म्हटलं आहे की ' अस एकच केतु आहे जो पुन्हापुन्हा येत असतो.'

म्हणजे ते हॅलीच्या धूमकेतुबद्दल बोलतायत का?

कोणास ठाऊक? हॅलीचा हा एकच शॉर्ट पीरीयड कॉमेट आहे जो नुस्त्या डोळ्याने दिसू शकतो. म्हटलं ना हा खूप कुतुहल चाळवणारा विषय आहे.

मग तो हॅलिकेतु आम्हाला कधी दिसणार?

तो १९१० साली आला होता त्यावेळी तो चांगलाच तेजस्वी दिसला होता आणि तोपर्यंत छायाचित्रणाचे तंत्र विकसित झालेले होते. तेंव्हा काढलेले सुरेख छायाचित्र उपलब्ध आहे.

अरेच्चा! म्हणजे मग तो १९८६ साली यायला हवा होता?

आला होता ना. पण यावेळी तो सूर्याजवळ पोहोचला तेंव्हा त्याचे स्थान पृथ्वीवरून, विशेषत: उत्तर गोलार्धावरून, पाहण्यासाठी अगदी अयोग्य असे होते. शिवाय एव्हाना जग किती बदलले होते. दोन महायुध्दे, भारताचे स्वातंत्र्य, अणुबॉंब, विमाने, टेलिव्हिजन, रॉकेटस्, प्रकाशप्रदूषण (light polution) ... परिणामी फार थोड्या लोकांनी त्याच्या दर्शनाचा लाभ घेतला. मात्र या वेळी अमेरिका, रशिया, युरोप आणि जपान यांनी आपापली अवकाशयाने पाठवून या धुमकेतूचा सखोल अभ्यास केला. अनेक छायाचित्रे काढली. त्यातून 'डर्टी आईसबॉल' थियरी बरोबर असल्याचा निष्कर्ष निघाला.

चला, म्हणजे धूमकेतुविषयी अज्ञात असं आता काही राहिलं नाही असं म्हणायला हरकत नाही.

अरे अजून अनेक रहस्ये भेदायची राहिली आहेत. पृथ्वीवर पाणी आहे ते सुमारे ३.८ बिलीयन (3.8 billion) वर्षांपूर्वी झालेल्या धूमकेतुंच्या वर्षावामुळे (late heavy bombardment) अशी एक थियरी आहे. पृथ्वीवर सजीवसृष्टी निर्माण होण्यासाठी आवश्यक अशी अॅमिनो अॅसिडस् इथे आली ती ही धूमकेतुवर स्वार होऊन, अशी दुसरी थियरी आहे. थोडक्यात सांगायाच तर 'धूमकेतु मृत्यूघंटा की जीवनदाता' हा प्रश्र्न अजून सुटायचाच आहे.

कदाचित मृत्यूघंटा 'अाणि' जीवनदाता असं उत्तर असेल. आता पुन्हा तो येईल २०६१ साली तेंव्हा समजेल. नाही का?

तेंव्हा मी तर नसेन. तू पाहिलास तर त्याला माझा नमस्कार सांग. आता मात्र या टेलेस्कोपला डोळा भिडवून पॅनस्टार्सचं दर्शन घे. काही मिनिटातच तो क्षितिजापार होऊन त्याच्या घराकडे भ्रमन्ती चालू ठेवेल. अाणि अापण अापल्या.

------
* कै. गो. नी. दांडेकर यांची क्षमा मागून
हा लेख धूमकेतु: मृत्यूघंटा की जीवनदाता या शिर्षकाखाली अपूर्ण होता. तो आता सुधारून नव्याने सादर केला आहे.
(संपूर्ण)