आगळे बंध योगाचे !!

Submitted by भ्रमर on 21 May, 2012 - 11:35

नमस्कार

मायबोलीकर कल्पु यांनी एक विपु लिहीली होती की योगाभ्यासामध्ये असलेल्या 'बंध' या विषयावर मला काही लिहीता येईल कां. त्यावेळी कामांची गडबड असल्याने वेळ नव्हता. थोडी उसंत मिळाल्यामुळे माझ्यापाशी असलेली माहिती आपणां सर्वांसमोर मांडतो आहे. ईतर जाणकारांनी देखिल यात आपली भर घालावी ही विनंती.

अष्टांग योग किंवा हठयोगाची आठ प्रमुख अंगे आहेत हे सर्वांना माहित आहेत. यम, नियम, आसन, प्राणायाम (बाह्यांग योग) आणि प्रत्याहार, धारणा, ध्यान व समाधी (अंतरंग योग). योग या शब्दाची व्युत्पत्ती 'युज' या संस्कृत शब्दापासून झाली आहे. 'युज' शब्दाचा अर्थ 'जोडणे'.! शरीर आणि मन यांना जोडण्याची क्रिया किंवा शरीर आणि मन (भावना) यांच्यामधे संतुलन राखण्याची, सामंजस्य राखण्याची क्रिया म्हणजे योग.

आसने आणि प्राणायाम यांमध्ये किंबहुना एकंदरीत योगशास्त्रामध्ये मुद्रा आणि बंध हे यौगिक प्रकार अतिशय परिणामकारक आणि त्यामुळेच श्रेष्ठ गणले जातात. यांच्या नियमित अभ्यासाने साधकास अलौकिक शक्ती प्राप्त होऊ शकते आणि म्हणुनच या प्रकाराचे तंत्र जपुन अंगी बाणवावे, योग्य गुरुकडुनच त्याची दिक्षा घ्यावी असे अनेक योगग्रंथांमध्ये म्हटले आहे. हे प्रकार ईतके परिणामकारक का ठरतांत? तर मुद्रा आणि बंध यांचा संबंध मुख्यत्वेकरुन शरीरातील नाडी-केंद्रे, प्रमुख नाड्या आणि अंत:स्त्रावी ग्रंथी (Endocrine Glands) यांच्याशी येतो आणि म्हणुनच त्यांच्या योग्य अभ्यासाचा परिणाम (आणि अयोग्य अभ्यासामुळे दुष्परिणाम) शरीर, मन,भावना यांच्यावर त्वरीत आणि आणि अधिक तीव्रतेने होतो. याच कारणास्तव मुद्रा आणि बंध यांच्या अभ्यासाविषयी साधकाने अधिक सजग राहावयास हवे.

अनेक वेळा मुद्रा आणि बंध यांचा अभ्यास एकत्रितपणे केलेला दिसतो. अनेक आसनांमध्येही मुद्रा आणि बंध यांचा समावेश केला गेला आहे. परंतु बंध हा प्रकार स्वतंत्रपणेदेखिल केला जाऊ शकतो ईतके त्याचे फायदे आहेत.
बंध म्हणजे 'रोखणे' अथवा 'बंधनात अडकवणे' किंवा "नियंत्रण ठेवणे'. बंधांचा अभ्यास करतांना श्वसनप्रक्रियेवर अनेक प्रकारांनी नियंत्रण आणले जाते. त्यामुळे बंध हा प्राणायामध्ये खूप प्रभावीपणे वापरला जातो. विशेषत: 'कुंभक' स्थितीमध्ये (प्राणायामामधिल "श्वास रोखुन धरण्याची स्थिती") बंधांचा वापर अत्यंत परिणामकारक ठरतो.
बंधाचे तीन प्रमुख प्रकार म्हणजे जालंदर बंध, उड्डीयान बंध आणी मूलबंध. हे तिन्ही बंध जेव्हा एकत्रितपणे वापरले जातात त्यास्थितीला महाबंध असे नांव दिले आहे. याखेरीज जिव्हाबंध हा आणखी एक बंध अभ्यासला जातो. हे बंध कशाप्रकारे अभ्यासावेत, यावेळी कुठली काळजी घ्यावी, बंधांचे फायदे आणि त्यांच्या मर्यादा याविषयी आपण माहिती करुन घेऊया. ईथे एक विनंती करेन की ईथे दिलेली माहिती वाचुन कोणी स्वतःच बंधांचा (किंवा खरं तर कुठल्याही योगाभ्यासाचा किंवा व्यायामाचा) अभ्यास करु नये. तज्ञाच्या मार्गदर्शनाखालीच याचा अभ्यास करावा.

१. जिव्हाबंध

पद्मासन, वज्रासन , सुखासन अथवा कुठल्याही ध्यानासनात बसावे. यापैकी कुठलेही आसन जमत नसल्यास खुर्चीत बसावे. पाठीचा कणा ताठ ठेवावा. जिभेचा शेंडा वरच्या जबड्याच्या आतील बाजुस म्हणजे पुढील दातांच्या मुळाशी हिरड्यांना चिकटवुन ठेवावा. आता संपूण जीभ टाळ्याला लावावी. (साधारणपणे या अवस्थेमध्ये जीभ पटकन सोडल्यास फास्टर फेणेच्या 'ट्टॉक' सारखा आवाज येतो). मग नजर नासिकाग्रावार अथवा भ्रुमध्यावर स्थिर करुन जबडा संपूर्ण उघडावा. या अवस्थेत जिभेखालील स्नायुबंध ताणला जाऊन ताठ उभा राहील. (कृपया वरील चित्र पहा). साधारण ३-५ दीर्घ श्वासोच्छ्वासापर्यंत ह्या स्थितीत रहावे. अंतिम स्थितीतुन बाहेर येताना तोंड मिटुन जीभ सैल सोडावी आणि नेहमीच्या स्थितीत आणावी.

प्राणायामात या बंधाचा उपयोग अभ्यंतर कुंभक (श्वास आत घेऊन रोखुन धरणे) किंवा बाह्य (शून्य) कुंभक (श्वास बाहेर सोडुन रोखुन धरणे) या अवस्थांमधे करता येतो.

या बंधाचे लाभ कोणते आहेत ते पाहु.
१. कंठाच्या आणि मानेच्या स्नायू सुदृढ होण्यास मदत होते,.
२. घसा आंबणे (sore throat) अथवा घसा फाटणे (throat hoarse) यासारख्या घशांच्या व्याधींवर हा बंध उपयुक्त ठरु शकतो. प्राध्यापक, गायक ,नट ई. मंडळींना या बंधाचा विशेष उपयोग होऊ शकतो,
३. जिभेवर आणि जिभेखालच्या स्नायुबंधावर ताण येतो त्यामुळे जिभेचे जडत्व नाहिसे होण्यास मदत होते. काहीवेळेस तोतरेपणावर देखिल हा बंध ईलाज ठरु शकतो.
४. Carotid Body आणि Sinus Nerve उत्तेजित झाल्याने रक्तदाबावर नियंत्रण होण्यास मदत होते.
५. कंठस्थ ग्रंथी (Thyroid & Parathyroid Glands) या कार्यान्वित राहत असल्याने त्यांचे कार्य संतुलित होते.
६. लालोत्पादक ग्रंथीं (Salivary Glands) अधिक कार्यक्षम झाल्याने त्याचा फायदा पचनसंस्थेला होतो.
७. चेहर्‍याच्या स्नायुंना व चेहर्‍यावरील त्वचेला चांगलाच व्यायाम मिळाल्याने त्यांचे रक्ताभिसरण वाढते ,जेणेकरुन चेहरा तजेलदार होण्यास मदत होते.

या बंधाचे दुष्परीणाम नसल्याने कोणिही व्यक्ती हा बंध करु शकते. अगदी ऑफिसमध्ये खुर्चीत बसल्या बसल्या देखिल हा बंध करु शकता.

आता पुढील बंध पाहू तो म्हणजे जालंदर बंध

जालंधर बंध करताना पद्मासन अथवा सिद्धासनाची बैठक असावी. ते शक्य नसल्यास खुर्चीवर बसुन देखिल हा बंध अभ्यासता येईल. पाठीचा कणा व मस्तक सरळ रेषेत ताठ ठेवावे. दोन्ही तळवे गुडघ्यांवर ठेवावे. डोळे बंद करुन शरीर शिथिल करावे. आता धिम्या गतीने दीर्घ श्वास घ्यावा. श्वास उदरपोकळी आणि छातीमधे भरुन झाल्यावर रोखुन धरावा (अभ्यंतर कुंभक). मस्तक खाली अशा रितीने झुकवावे की हनुवटी मानेखालील खळग्यामध्ये (jugular notch) रुतुन बसेल. या अवस्थेमधे खांदे किंचित पुढे झुकवून हात कोपर्‍यात सरळ करावेत जेणेकरुन मानेवर पडणारा दाब वाढेल. ही झाली जालंधर बंधाची अंतिम अवस्था. या अवस्थेमध्ये आपल्याला झेपेल ईतका वेळ रहावे, उगीच अट्टाहासाने जास्त वेळ श्वास रोखुन ठेवु नये.

बंधामधुन बाहेर येताना हात कोपरात वाकवा, खांदे मागे आणा. मस्तक हळुवार पणे मागे उचला आणि श्वास धिम्या गतीने सोडा. श्वासोच्छवासाची गती नियमित होईस्तोवर डोळे बंद ठेवुन लक्ष श्वासांवर केंद्रित करा. श्वास नियमित झाल्यावर पुन्हा बंधाचा अभ्यास करु शकता. साधारणपणे ३-५ वेळा जालंधर बंधाचा अभ्यास करावा.

या बंधाचा अभ्यास बाह्य कुंभका मधेही करता येतो (श्वास पूर्णपणे बाहेर रोखुन).

या बंधाचे फायदे आता पाहू
१. या बंधामुळे Carotid Sinus वर दाब पडतो. Carotid Sinus रक्ताभिसरण आणि श्वसन संस्था यांचे कार्य नियंत्रण करते, जसे रक्तामध्ये ऑक्सीजनचे प्रमाण कमी होऊन कार्बन डायाक्सोईड्चे प्रमाण वाढल्यास ह्रदयगती वाढते आणि श्वास जड होतो. Carotid Sinus वर जालंधर बंधाद्वारे कृत्रिमरित्या दाब दिल्याने हृदयगती मंद होऊन श्वास नियमित होण्यास मदत होते.

२. कंठस्थ ग्रंथी (Thyroid & Parathyroid Glands) या कार्यान्वित राहत असल्याने त्यांचे कार्य संतुलित होते.त्यामुळे ताण-तणाव, चिंता आणि क्रोध कमी होऊ लागतात.

हा बंध कोणी करु नये ? ज्यांना Cervical spondylosis चा त्रास आहे अशा व्यक्तिंनी हा बंध टाळावा. ज्यांना हृदयविकाराचा त्रास आहे अशा व्यक्तींनी तसेच उच्च रक्तदाबाच्या व्यक्तींनी हा बंध टाळणे ईष्ट. कारण श्वास जास्त काळ कुंभक केल्याने हृदयावर ताण येऊ शकतो.

या बंधाचा अभ्यास जाणकार व्यक्तीसोबत करावा ही विनंती.

याच्या पुढील बंध म्हणजे उड्डीयान बंध. सर्व बंधामध्ये हा कठीण पण तितकाच महत्वाचा बंध मानला जातो. "मृत्यु मातंग केसरी" (हत्तीरुपी मृत्युस मात देणारा सिंहरुपी बंध) असे या बंधाचे वर्णन केलेले आढळते. या बंधाच्या सततच्या अभ्यासाने वृद्ध देखिल तरुण होतो असा उल्लेख हठप्रदिपिकेमध्ये केलेला दिसतो.

अथ उड्डीयान-बन्धः—
बद्धो येन सुषुम्णायां प्राणस् तूड्डीयते यतः ।
तस्माद् उड्डीयनाख्यो’यं योगिभिः समुदाहृतः ॥५५॥
उड्डीनं कुरुते यस्माद् अविश्रान्तं महा-खगः ।
उड्डीयानं तद् एव स्यात् तव बन्धो’भिधीयते ॥५६॥
उदरे पश्चिमं तानं नाभेर् ऊर्ध्वं च कारयेत् ।
उड्डीयानो ह्य् असौ बन्धो मृत्यु-मातङ्ग-केसरी ॥५७॥
उड्डीयानं तु सहजं गुरुणा कथितं सदा ।
अभ्यसेत् सततं यस् तु वृद्धो’पि तरुणायते ॥५८॥
नाभेर् ऊर्ध्वम् अधश् चापि तानं कुर्यात् प्रयत्नतः ।
षण्मासम् अभ्यसेन् मृत्युं जयत्य् एव न संशयः ॥५९॥
सर्वेषाम् एव बन्धानां उत्तमो ह्य् उड्डीयानकः ।
उड्डियाने दृढे बन्धे मुक्तिः स्वाभाविकी भवेत् ॥६०॥

उड्डीयान म्हणजे "उड्डाण" !! हा बंध केला असता प्राणरुपी पक्षी वर उडतो, म्हणुन या बंधाला उड्डीयान बंध असे संबोधले आहे. शरीरशास्त्राच्या दृष्टीने पाहिले असता, या बंधाच्या अभ्यासादरम्यान पोटामधले अवयव वर उचलले जातात, म्हणुन उड्डीयान हे नांव समर्पक आहे.

उड्डीयान बंधासंबंधी अधिक माहिती जाणुन घेण्याआधी हा कठीण बंध सोपा जावा याकरता एका पूर्वाभ्यासाची तयारी केल्यास उत्तम, तो म्हणजे "तडागी मुद्रा". तडागी मुद्रा केल्याने उड्डीयान बंध करणे अधिक सुलभ होते असा अनुभव आहे.

तडागी मुद्रा करण्याकरता पाठीवर झोपावे. शरीर अगदी शिथिल सोडावे. हात शरीराच्या दोन्ही बाजुस शरीराजवळ ठेवावेत. आता पाय गुडघ्यात दुमडुन शरीराजवळ घ्यावेत पण नितंबांपासुन साधारण एक फूट अंतरावर ठेवावेत. पायांमध्ये साधारण एक-दीड फूट अंतर ठेवुन तळवे जमिनीवर राहतील असे बघावे, संथ लयीत श्वासोच्छवास करावा. आता छाती आणि उदरपोकळी भरेल ईतका दीर्घ श्वास घ्यावा आणि मग संथपणे संपूर्ण श्वास बाहेर काढावा. उजव्या हाताने दोन्ही नाकपुडया गच्च दाबुन धराव्या आणि तोंड न उघडता श्वास घेण्याचा प्रयत्न करावा. (Mock Inhalation) यामुळे पोटात खड्डा पडल्याची अवस्था प्राप्त होते. एखाद्या तलावासारखाच (तडाग) पोटाचा आकृतीबंध होतो म्हणुन याला "तडागी मुद्रा" असे संबोधले जाते, आपल्याला शक्य होईल ईतकाच वेळ या अवस्थेमध्ये रहावे आणि मग सावकाश श्वास घ्यावा. हात आणि पाय सरळ करुन डोळे बंद करावेत आणि श्वासावर लक्ष केंद्रीत करावे जोपर्यंत श्वास नियमित होत नाही.

तडागी मुद्रेचा सराव नियमित केल्याने उदरपोकळीमधिल स्नायुपटल लवचिक होते आणि मग उड्डीयान बंध करण्यात सहजता प्राप्त होते.

तडागी मुद्रेचा अभ्यास सहजतेने (आणि सजगतेने) करता येऊ लागला की उड्डीयान बंधाचा अभ्यास करण्यास हरकत नाही.

दोन्ही पायात साधारण एक ते दीड फूट ईतके अंतर घेवुन॑ सरळ उभे रहावे. कमरेपासुन मानेपर्यंत शरीरास बाक देवुन पुढे झुकावे. दोन्ही हातांचे तळवे गुढघ्यावर ठेवावे. हातांची बोटे गुडघ्याच्या आतील अथवा बाहेरील बाजुस आपल्या सोयीनुसार ठेवावीत. यास्थितीमध्ये पोट शिथिल सोडावे.

आता दीर्घ श्वास घ्यावा. मग छाती आणि पोट यांचे आकुंचन करुन सर्व श्वास बाहेर सोडुन द्यावा. हातांचा दाब मांड्यांवर दिल्यास पोट अधिक आकुंचित होण्यास मदत होईल. यास्थितीत जालंधर बंध लावावा. (हनुवटी मानेखालच्या खळग्यात अडकवावी), त्यामुळे श्वास बाहेर रोधण्यास मदत होईल. आता श्वास आत घेण्याचे नाटक करावे (Mock Inhalation) म्हणजे छातीमध्ये पोकळी निर्माण होउन त्याठिकाणी ऋण दाब (Negative Pressure) तयार होईल. या ऋण दाबामुळे पोटातील सर्व स्नायु, उदरपटल (Diaphragm) ,Abdominal Wall ईत्यादी भाग छातीच्या पोकळीत आत खेचले जातील आणि पोट खपाटीस जाईल. ही उड्डीयान बंधाची अंतिम स्थिती आहे.

या स्थितीमध्ये आपल्या क्षमतेनुसार रहावे. बंधातुन बाहेर येताना पोट शिथिल करावे. नंतर हाताचा दाब सैल करावा. हनुवटी सैल करुन जालंदर बंध सोडावा.नंतर नियंत्रित रितीने श्वास घ्यावा. सरळ उभे रहावे आणि श्वासोच्छवास नियमित होईपर्यंत हात कमरेवर ठेवुन आरामदायी स्थितीत उभे रहावे. अशा रितीने उड्डीयान बंधाचे एक आवर्तन पूर्ण होते.

उड्डीयान बंध हा पद्मासनामध्ये बसुन देखिल करता येतो. हा बंध केवळ बाह्य कुंभकावस्थेमध्येच करावा.
पोट रिकामे असतांना म्हणजे मलमूत्र विसर्जनानंतर या बंधाचा अभ्यास करावा.

पोटदुखी, अशक्त छाती, हार्निया, अपेंडीसायटीस, अल्सर, उच्च रक्तदाब, हृदय रोग अशा व्याधी असलेल्या व्यक्तींनी हा बंध टाळणे हितकारक. महिलांनी गर्भावस्थेत हा बंध वर्ज्य करावा.

या बंधाचे लाभ

१. उदरपोकळीतील सर्व अंगांचे आरोग्य या बंधामुळे सुधारते. त्यामुळे पचनक्रिया मलावरोध णि उत्सर्जनक्रिया अधिक कार्यक्षम होतात. अपचन, गॅसेस, मंदाग्नी, मलावरोध ई. दोष नाहिसे करण्यास हा बंध उपयोगी ठरतो.

२. Adrenal Glands आणि Gonad Glands यांच्यावर दाब आल्याने त्यांचे कार्य उत्तम रितीने चालते. Andrenilin च्या निर्मितीमुळे साधकाला उत्साह आणि स्फुर्ती प्रदान करतो.

३. उदरपटल (Diaphragm) वर ऋण दाब आल्याने ते अधिक लवचिक बनते. त्यामुळे श्वसनक्रिया अधिक सुकर होते. दम्याच्या विकारात या बंधाचा अभ्यास लाभदायक ठरु शकतो.

४. पुरुषांमधिल वीर्यदोष तसेच स्त्रियांचे काही आजार यावर हा बंध उपयोगी ठरु शकतो.

५. या बंधाचा अभ्यास नौलीक्रिया साधण्यास अत्यंत उपयुक्त ठरतो.

संदर्भः "आरोग्यासाठी योग" - लेखकः पद्मश्री योगाचार्य श्री. सदाशिव निंबाळकर
"आसन प्राणायाम मुद्रा बंध" - लेखकः स्वामी सत्यानंद सरस्वती, बिहार योग विद्यालय

प्रकाशचित्र/ आकृती : आंतरजालावरुन साभार
क्रमशः

Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

जिभेचा शेंडा वरच्या जबड्याच्या आतील बाजुस म्हणजे पुढील दातांच्या मुळाशी हिरड्यांना चिकटवुन ठेवावा. आता संपूण जीभ टाळ्याला लावावी.>>हे नीट समजलं नाही
मी आधी जीभेचा शेंडा पुढील दातांच्या मुळाशी हिरड्यांना चिकटवला तर बाकी संपूर्ण जीभ टाळ्याला लावली तर शेंडा हिरड्यांपासली जागा सोडतो:अओ:

भ्रमर ,खुपच व्यवस्थित सांगितले आहे.मला सुरवातीला बंध करताना मानेला खुप ताण अनुभवला पण त्यानंतर बरे वाटले.धन्यवाद.

बित्तु, खेचरी मुद्रेमध्ये जिव्हा उलट गुंडाळून घशाच्या पोकळीत घालतात. (बेडुक जसा करतो तसे) खूप प्रयासाअंती ही मुद्रा साध्य होते कारण त्याआधी जिव्हा लांब करण्याचा व्यायाम करावा लागतो.

भ्रमर योगा मास्तर Happy
माहिती उत्तम आहे.
हे बन्ध करताना एखाद्याला पाहिल की आपल्याला फार आश्चर्य वाटत. Happy
विशेषतः पोटाचे.

भ्रमा, या बंधात आंतर्कुंभक आणि बहिर्कुंभक केल्याने होणारे फायदे कमी जास्त असतात का?

आंतर्कुंभक नीट न केल्यास फुफ्फुसारल्या वायुकोषांना कायमस्वरुपी इजा पोहचू शकते त्यामुळे शक्यतो बहिर्कुंभकच करावा असा सल्ला आम्हाला दिला होता तो मी अजून पाळतो. त्यामुळे आंतर्कुंभक कधीच होत नाही माझा.

झक्या , असं आश्चर्य ईतरांनाही वाटु देण्याची संधी तू देखिल दे की. Happy

माधवा, आंतर्कुंभकामुळे फुफ्फुसातील वायुकोष जास्तप्रमाणात कार्यान्वित होतील पण आंतर्कुंभक जास्त वेळ केल्यास हृदयावर मात्र जास्त ताण येतो हे खरे. फुफ्फुसाला ईजा कशी काय होईल ते मात्र कळलं नाही.

बाह्यकुंभकामध्ये हृदयावर ऋण दाब येतो ज्यामुळे त्याची कार्यशक्ती वाढते. (उड्डीयान बंधात आपण पाहुच) Happy

झक्या , असं आश्चर्य ईतरांनाही वाटु देण्याची संधी तू देखिल दे की>>
दिल्ली बहुत दुर है मास्तर. Happy
मी तर योग प्रवेशचा क्लास केलेला.
ते ही रग्युलर सुरु नाहिये माझं.
क्लास संपल्यावर बंद पडल सगळ.

..जीभ पटकन सोडल्यास फास्टर फेणेच्या 'ट्टॉक' सारखा आवाज येतो Happy

भ्रमा, या वाक्यांन् नेमका कसा करुचा तां फर्पेक्ट समाजलां!

अंतर्कुंभका विषयी सावधान.तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली करणे जास्त इष्ट