हृदयसंवाद (५) : करोनरी विकाराचा धोका

भाग ४ : https://www.maayboli.com/node/84278
..

हृदयरोगांच्या संदर्भात हा अत्यंत महत्त्वाचा आणि विस्तृत विषय आहे. त्याची हाताळणी दोन लेखांमध्ये करतो. प्रस्तुत लेखात त्याची कारणमीमांसा विस्ताराने पाहू. नव्या वाचकांनी खालील मजकूर वाचण्यापूर्वी पूर्वीचा कोलेस्टेरॉलचा हा लेख जरूर वाचावा (https://www.maayboli.com/node/64397).

आपण या आधी (भाग २) पाहिल्यानुसार विशिष्ट करोनरी वाहिन्यांमधून हृदयस्नायूंना (myocardium) रक्तपुरवठा होतो. या वाहिन्यांमधून सतत रक्त वाहत असते. या दरम्यान रक्तातील काही घटक या वाहिन्यांच्या आवरणात पेरले जातात (deposition). त्यामध्ये कोलेस्टेरॉल, अन्य मेद व कॅल्शियमचा समावेश असतो. त्याच्या जोडीने आसपासच्या मृत पेशींचे अवशेष देखील तिथे जमा होतात. एखाद्याच्या आयुष्यभरात ही प्रक्रिया जर कमी प्रमाणात राहिली तर त्याचा बाह्य त्रास दिसत नाही. परंतु जर का ही प्रक्रिया सातत्याने खूप मोठ्या प्रमाणात होत राहिली तर मात्र Atherosclerosis हा आजार होतो (Ather = मेद, sclerosis = कडक होणे). या प्रक्रियेचा पुढील परिणाम म्हणून त्या सर्व साठलेल्या गोष्टींचा एक पापुद्रा (plaque) तयार होतो. जसा तो आकाराने वाढू लागतो तशी त्याच्यात एक रक्तगुठळी तयार होते. कालांतराने हा पापुद्रा फुटतो आणि मग रक्ताच्या गुठळीमुळे संबंधित रक्तवाहिनी खूप अरुंद किंवा बंद होते. परिणामी तिच्याद्वारे होणारा रक्तपुरवठा खूप कमी होतो किंवा थांबतो. ही प्रक्रिया करोनरीसह शरीरातील अन्य कोणत्याही रक्तवाहिनीत होऊ शकते. पण करोनरी वाहिन्यांची विशिष्ट भौमितिक रचना आणि त्यांना हृदयाच्या कार्यामुळे सतत बसणारा पीळ या कारणांमुळे या वाहिन्यांमध्ये अडथळा निर्माण होण्याची प्रक्रिया अन्य वाहिन्यांच्या तुलनेत अधिक होते.

या सर्व रोगप्रक्रियेचा अथपासून इतिपर्यंत कसा विकास होतो हे खालील चित्रात स्पष्ट होईल :
धोका वाढवणारे घटक
या आजाराचा धोका वाढवणारे अनेक घटक असून त्यापैकी काही निसर्गदत्त तर काही जीवनशैली व अन्य आजारांशी निगडित आहेत. ते आता विस्ताराने पाहू.
• निसर्गदत्त घटक
१. वय व लिंग : हा आजार वाढत्या वयानुसार अधिक प्रमाणात होतो. तो 45 वर्षांवरील पुरुषांत आणि 55 वर्षावरील स्त्रियांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतो. एकंदरीत हा आजार स्त्रियांपेक्षा पुरुषांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतो अशी पारंपरिक समजूत आहे परंतु त्यात फारसे तथ्य नाही. स्त्रियांचे ऋतुचक्र चालू असेपर्यंत त्यांना संबंधित हार्मोनमुळे काही प्रमाणात संरक्षण मिळते. परंतु ऋतूसमाप्तीनंतर त्यांना पुरुषांइतकाच धोका असतो. अजून एक मुद्दा. जर एखाद्या स्त्रीला लवकरच्या वयात मधुमेह झाला आणि तिला तंबाखू-प्रकारची व्यसने दीर्घकाळ असतील, तर मात्र तिला ‘स्त्री’ म्हणून असणारे या आजारापासूनचे संरक्षण मिळत नाही.

२. आजाराचा कौटुंबिक इतिहास : खालील घटक धोकादायक समजले जातात :
A. एखाद्या व्यक्तीच्या वडील किंवा भाऊ यांना त्यांच्या 55व्या वर्षांच्या आत हा आजार झालेला असणे, किंवा
B. त्या व्यक्तीच्या आई किंवा बहिणीला त्यांच्या 65व्या वर्षांच्या आत हा आजार झालेला असणे.

• जीवनशैलीशीतील घटक व अन्य आजार
या घटकांची यादी खूप मोठी असून त्यातले काही मोजकेच विस्ताराने पाहू.
१. नियमित व्यायामाचा अभाव : बैठी जीवनशैली आणि व्यायामाचा अभाव हे सध्याच्या जीवनशैलीतील महत्त्वाचे घटक ठरतात. करमणुकीसाठी कुठल्याही ‘स्क्रीन’ पुढे तासंतास बसून राहणे हे अर्थातच अनिष्ट आहे. नियमित व्यायामाच्या अभावाने लठ्ठपणा आणि रक्तातील मेदवृद्धीला आमंत्रण मिळते तसेच रक्तवाहिन्यांचा अंतर्गत दाह देखील होतो. त्याचप्रमाणे इन्सुलिनच्या सुयोग्य कार्यात अडथळा येतो.

२. तंबाखूचे धूम्रपान : हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. त्यातील रसायनांमुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये पापुद्रा निर्माण होण्याची प्रक्रिया वाढते आणि रक्तवाहिन्या संकुचित होतात. तसेच रक्तगुठळी होण्याची प्रक्रिया देखील वाढते. दिवसाला २०हून अधिक सिगरेट्स ओढण्यामुळे या आजाराचा धोका सुमारे अडीचपट वाढतो. एकदा हार्ट अटॅक येऊन गेलेल्या व्यक्तीने धूम्रपान न सोडल्यास पुन्हा अटॅक येण्याचा धोका कायम राहतो.

३. आहार : सर्वसाधारणपणे साखर, मीठ आणि लाल मांस यांचे अतिसेवन या आजाराचा धोका वाढवतात. या उलट, भाज्या (शक्य तितक्या कच्च्या स्वरूपात खाणे), फळे अख्खी (whole) धान्ये, द्विदल वनस्पती आणि मासे हे घटक या आजाराचा धोका कमी करतात.

अर्थात आहार हा विषय खूप क्लिष्ट आहे. जगातील सर्वांना लागू होईल असा एकच नियम/सल्ला या बाबतीत नाही हे ध्यानात घ्यावे. आहारातील विविध घटकांचे प्रमाण आणि प्रकार हे दोन्ही मुद्दे महत्त्वाचे ठरतात. याहून अधिक विवेचन या लेखाच्या कक्षेबाहेरचे आहे.

४. लठ्ठपणा : याची व्याख्या करण्यासाठी खालील तीन प्रकारच्या मापनांचा आधार घेण्यात येतो :
कंबरेचा घेर, कंबर/नितंब गुणोत्तर, बीएमआय.

या तिघांचे धोका ठरवणारे कट ऑफ प्रत्येक वंश, देश आणि लिंग यानुसार वेगवेगळे आहेत. सर्वसाधारण भारतीय संदर्भानुसार (https://www.japi.org/t2a4d4b4/body-mass-index-waist-size-waist-hip-ratio...) खालील मापने धोका सर्वाधिक वाढवतात :
१. कंबरेचा घेर
स्त्री : > ८८ cm
पुरुष : > १०२ cm

२. कंबर/नितंब घेर गुणोत्तर :
स्त्री : > ०.८
पुरुष : > ०.९

३. बीएमआय > ३०.
(वेगवेगळ्या संशोधनानुसार वरील अंकांमध्ये थोडाफार फरक आढळू शकेल).
शरीरभरच्या संपूर्ण जाडीपेक्षा सुटलेले पोट (ढेरी) या संदर्भात अधिक धोकादायक असते.

४. दीर्घकालीन मधुमेह : या आजारामुळे धोका दोन ते आठ पट वाढतो. मधुमेह नियंत्रणात न राहिल्यास भविष्यात करोनरी आजारामुळे होणाऱ्या मृत्यूचे प्रमाण देखील वाढते.

५. कोलेस्टेरॉल रक्तपातळी : या संबंधीचे सविस्तर विवेचन व चर्चा वर उल्लेख केलेल्या स्वतंत्र लेखात केलेली आहे. एकूण कोलेस्टेरॉल जर 150 mg/dL यापेक्षा कमी असेल तर ते या संदर्भात सुरक्षित मानले जाते. कोलेस्टेरॉलच्या LDL-c या घटकाची वाढती पातळी आजाराचा धोका वाढवते. या विषयावर वैज्ञानिकांमध्ये भरपूर मतभेद आहेत. तरीसुद्धा हा घटक प्रस्तुत यादीमध्ये अजूनही कायम ठेवलेला आहे. याच्या जोडीने TG या अन्य मेदाची वाढलेली रक्तपातळी हा देखील एक धोकादायक घटक असतो.

६. उच्च रक्तदाब : हा अर्थात महत्त्वाचा घटक आहे. रक्तदाब सातत्याने वरच्या पातळीत राहिल्यामुळे हृदयाच्या डाव्या जवनिकेला सतत अधिक जोर लावून महारोहिणीत रक्त पंप करावे लागते. त्यामुळे कालौघात ही जवनिका thick होते (left ventricular hypertrophy). या स्थितीमुळे हृदयविकाराचा धोका आणि त्यापासून होणारे मृत्यू या दोन्हींमध्ये वाढ होते.

७. मेटाबोलिक सिंड्रोम : जेव्हा एखाद्याच्या तब्येतीमध्ये कमरेचा घेर, मेदांची रक्तपातळी, रक्तदाब आणि उपाशीपोटीची ग्लुकोज पातळी हे सर्व घटक वाढलेले दिसतात तेव्हा या स्थितीला मेटाबोलिक सिंड्रोम म्हणतात. अशा सिंड्रोमयुक्त लोकांच्या बाबतीत हृदयविकाराचा धोका अर्थातच अधिक असतो.

धोका मूल्यमापन : प्रयोगशाळा चाचण्या
या आजाराची पार्श्वभूमी लक्षात घेता काही मूलभूत चाळणी चाचण्या सर्वच मध्यमवयीन लोकांनी करून घेणे हितावह असते. जर आजाराचा कौटुंबिक इतिहास असेल तर वयाच्या तिशीतच त्या जरूर कराव्यात. एक गोष्ट महत्त्वाची : कुठल्याही चाळणी चाचण्या स्वतःच्या मनाने परस्पर लॅबमध्ये जाऊन करू नयेत. आधी आपल्या नेहमीच्या डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. एक महत्त्वाची गोष्ट डॉक्टर करतीलच, ती म्हणजे रक्तदाब तपासणी. त्यानंतर खालीलप्रमाणे काही मूलभूत चाचण्या सुचवल्या जातील :
१. ग्लुकोज संदर्भात : F & PP levels, HbA1c

२. मेद पातळी : या चाचणीला Lipid Profile म्हणतात. त्यात मुख्यतः एकूण कोलेस्टेरॉल व त्याचे LDL-c, व HDL-c हे दोन प्रकार आणि TG यांचा समावेश असतो. तसेच या मूलभूत मापनांवरून काही गणिती सूत्रे मांडून अन्य काही निकष मोजता येतात.
३. गरज भासल्यास मूत्रपिंड-आरोग्यासंबंधीच्या चाचण्या.

४. ज्या व्यक्तींना आजाराचा कौटुंबिक इतिहास असेल आणि वरील प्राथमिक तपासण्या झाल्यावर जर डॉक्टरांना गरज वाटली तरच ते काही वरच्या पातळीवरील चाचण्या सुचवू शकतात जसे की :
hsCRP, Lp(a), Homocysteine, Small dense LDL, coronary-artery calcium score by CT scan , इ.

एक महत्त्वाचे : CT-स्कॅनच्या मदतीने करोनरी वाहिन्यांमधील ‘प्रत्यक्ष परिस्थितीचा’ अंदाज येत असला तरीही या चाचण्या फक्त काही निवडक रुग्णांच्या बाबतीतच केल्या जातात. वर दिलेल्या प्रस्थापित मूलभूत चाचण्यांना डावलून त्या उठसूट सर्वांसाठी केल्या जात नाहीत. या आधुनिक चाचण्याच श्रेष्ठ आहेत असा गैरसमज कोणीही करून घेऊ नये. या चाचण्या केल्यामुळे भविष्यातील हार्ट अटॅक संबंधी खात्रीने सांगता येतेच असे नाही. या चाचण्यांना देखील त्यांच्या काही अंगभूत मर्यादा आहेत.

धोक्याचे गुणांकन
एव्हाना हे लक्षात आले असेल की हा आजार शरीरासंबंधी अनेक घटकांच्या एकत्रित परिणामातून होतो. म्हणून एखाद्या व्यक्तीला आतापासून पुढील दहा वर्षात हा आजार होण्याची अंदाजे शक्यता किती आहे याचे वस्तुनिष्ठ मूल्यमापन करणे उपयुक्त असते. त्यासाठी तिचे वय, लिंग, वंश, रक्तातील एकूण कोलेस्टेरॉल व HDL-c पातळी, रक्तदाब, मधुमेह आणि धूम्रपानाचे व्यसन या माहितीचे एकत्रीकरण करून हृदयविकाराचा धोका किती टक्के आहे हे संगणकीय सूत्राने काढले जाते. हे आठही निकष मूलभूत आणि महत्त्वाचे आहेत.

नमुन्यादाखल असे एक एक संगणकीय सूत्र इथे उपलब्ध आहे :
https://tools.acc.org/ASCVD-Risk-Estimator-Plus/#!/calculate/estimate/

सहज उत्सुकता म्हणून करून प्रत्येकाला आपापले गुणांकन तिथून काढता येईल. अर्थात जे काही आकडे येतील त्याने विचलित व्हायचे कारण नाही ! आपली तब्बेत जाणणाऱ्या डॉक्टरांचे मत अधिक महत्त्वाचे; त्यानंतर आकडेवारीचे स्थान. तसेच प्रत्येक संबंधिताने एक गोष्ट लक्षात ठेवावी. आपली तपासणी केल्यानंतर आणि वरील सर्व संगणकीय मदत घेतल्यानंतर या आजाराच्या धोक्यासंबंधी डॉक्टर जे काही सांगतील तो एक ‘अंदाज’ असतो; भविष्यात तो प्रत्येकाच्या बाबतीत पूर्णपणे खरा ठरेलच असे नाही.

आजाराचे दुष्परिणाम
जेव्हा Atherosclerosisची तीव्रता वाढत जाते तशा बाधित रक्तवाहिन्या अरुंद होऊ लागतात. परिणामी त्यांच्याद्वारे हृदयस्नायूंना होणारा रक्तपुरवठा कमी पडू लागतो. रक्तप्रवाहातील अशा अडथळ्याच्या प्रमाणानुसार रुग्णाला कमीअधिक त्रास होऊ लागतो. या त्रासाची व्याप्ती कशी वाढत जाते ते पुढच्या लेखात पाहू.
*****************************************************************************************************************************
क्रमशः