विळी ...माझी दुरावलेली मैत्रीण

माझी दुरावलेली मैत्रीण ...विळी

पंजाब, राजस्थान, गुजरात अश्या भारताच्या उत्तरेकडच्या भागात भाजी कापण्यासाठी सुरीचा वापर होत असला तरी महाराष्ट्रात मात्र भाजी चिरण्यासाठी (सुरीने भाजी कापतात आणि विळीवर चिरतात ) विळीचाच वापर आज अनेक वर्षे घरोघरी होत आहे. किनारपट्टी वरच्या कोकण भागात तर ओला नारळ खोवण्यासाठी विळीच्या पात्याला असलेल्या खोवणीचा ही तेवढाच उपयोग होतो.

विळी म्हणजे काय हे मराठी लोकांना तरी सांगण्याची गरज नाही पण तरी ही इथे लिहून ठेवते. एका अर्ध चंद्राकृती धारदार पोलादी पात्याला पुढे करवती सारखे दाते असलेलं गोलाकार सपाट चक्र असत ज्याचा उपयोग नारळ खवण्यासाठी केला जातो. हे पातं एका लाकडी पाटावर स्क्रू ने सैलसर बसवतात ज्यामुळे पात्याची उघड झाप सहजपणे करता येते. विळी उघडली की विळीच्या लाकडी पाटावर बसायचं आणि पात्याखाली ताटली ठेवून चिरायला सुरवात करायची. चिरून कातून झालं की पातं धुवून विळी मिटली की काम संपलं. मेंटेनन्स फारच सोपा. सुरीने कापताना चॉपिंग बोर्ड ची स्वच्छता हा स्वतंत्र लेखाचा विषय होऊ शकतो . असो. सुरीने भाजी कापताना सुरीचं पातं चॉपिंग बोर्ड वर पडतं तर विळीने चिरताना विळीच पातं आपल्या हाताला टच होतं. अंदाज चुकला तर हात कापू शकतो म्हणून बरेच जणांना विळीने चिरणे जमत नाही.

माझ्या लहानपणी आम्ही विळीच वापरत होतो आणि भाजी चिरण्याचं काम माझं खूप आवडतं होतं. मी आईला बरेच वेळा भाजी वगैरे सगळं चिरून देत असे. माझं चिरणं अगदी एकसारखं आणि छान आहे म्हणून आई नेहमी माझं कौतुक ही करत असे. आमच्या अलिबागची कळीची तोंडली चवदार म्हणून ठाणा मुंबई भागात ही खूप प्रसिद्ध आहेत. पण तेव्हा अलिबागला फार भाज्या मिळत नसल्याने वेगवेगळ्या तऱ्हेने आठवड्यात दोन तीन वेळा तरी तोंडली होत असत म्हणून आम्हा मुलांना काही तोंडली फार आवडत नसत.

तरी ही उन्हाळा आला की मी आईकडे तोंडली घेण्यासाठी हट्ट करायचे. तोंडल्याच्या काचऱ्या पावसाळ्यात तळून खाण्यासाठी म्हणून आई त्या उन्हाळ्यात वाळवून ठेवत असे. खाण्यापेक्षा तोंडल्याच्या काचऱ्या करणं माझं आवडत काम होत. एका वेळी दोन दोन शेकडा ( तेव्हा शेकडा असे आणि तो ही 120 चा ) तोंडली मला चिरायला मिळतील ह्याचंच अप्रूप अधिक होतं म्हणून मी आईच्या मागे लागत असे “तोंडली घे तोंडली घे “ म्हणून.

लग्न झाल्यावर पहिल्यांदा मे महिन्यात कोकणात गेले होते तेव्हा मागच्या एका पडवीत घरातल्या लहान, मोठ्या, धारदार, बेताची धार असलेल्या , पाट लहान मोठे असलेल्या, लहान स्टुला सारखा उंच आणि रुंद पाट असलेल्या घरातल्या सगळ्या विळ्या आंब्या फणसाच्या कामांसाठी भिंतीकडेला सज्ज होऊन अगदी तयारीत उभ्या राहिलेल्या पाहिल्या तेव्हा एवढया विळ्या एके ठिकाणी बघून मी चाटच पडले होते.

कच्च्या फणसाचे तळलेले गरे करण्याचं किचकट काम करताना खूप विळ्या हाताशी लागतात. एक जण फणसाच्या भेसी करायला आणि चार पाच जणी तरी गरे चिरायला बसतात तेव्हा कुठे पल्ला पडतो. फणस कापला की विळी चिकट होते. विळीच पातं गॅसवर गरम करून ते लगेच फडक्याने पुसून घेतलं की पातं अगदी स्वच्छ होत. पातं गरम झालं की पात्याला लागलेल्या खोबरेल तेलाचा आणि फणसाच्या चिकाचा जो वास सुटतो त्याची मी जबरदस्त फॅन आहे.

वाऱ्यामुळे खाली गळून पडणाऱ्या कैऱ्यांची त्या सोलून चिरून आंबोशीच करावी लागते. त्या पिकत घालू शकत नाही. हे काम ही रोज असतंच. त्या आंबोशीच गोड लोणचं तर छानच होतं पण आंबोशी आंबट ओली असताना भ न्ना ट ( वाचा मधुरा च्या स्टाईल मध्ये ) लागते. तर आंबोशीच्या आणि बेगमीच्या लोणच्याच्या कैऱ्या चिरताना कैरीच्या आंबटपणामुळे विळीला चांगलीच धार चढते. कोकणी लोकं जात्याच काटकसरी. आलटून पालटून रोज वेगळी विळी घेतली की आपोआपच सगळ्या विळ्या धारदार होतात, मुद्दाम वेगळी धार काढावी लागत नाही. पूर्वी माझ्या तिकडे रहाणाऱ्या सासूबाई रात्रीच्या पंगतीत वाढायच्या आंब्याच्या फोडी ही विळीवरच करत असत आणि त्याला ही त्या “ आंबे चिरणे ” असच म्हणत. हल्ली मात्र आंबे कापण्यासाठी स्टीलची सुरी वापरतो आम्ही.

कोकणात आमच कुटुंब मोठं असल्याने रोजच्या वापरासाठी ही दोन तीन तरी विळ्या लागतातच. म्हणजे भाजी चिरणे, नारळ खोवणे अशी कामं एका वेळी करता येतात. तसेच वर्षातले अर्धे दिवस कांदा लसूण वर्ज्य स्वयंपाक होत असल्याने अनावधानाने कांदा चिरलेली विळी दुसऱ्या कशाला वापरली जाऊ नये म्हणून एक छोटीशी कांद्यासाठीची सेपरेट विळी आहे. आणि तिची सरमिसळ होऊ नये म्हणून ती नेहमी वेगळी म्हणजे कांद्याच्या टोपलीतच ठेवलेली असते.

कोकणातल्या घरच्या सगळ्या विळ्या पोलादी / लोखंडीच आहेत, एक ही विळी स्टेनलेस स्टील ची नाहीये. आमच्या शेजारचच गाव लोहारकामा साठी प्रसिद्ध आहे, तिथल्या लोहाराकडून छान धारदार पातं करून घ्यायचं आणि घरच्या आंब्याच्या किंवा फणसाच्या लाकडी पाटावर ते सुताराकडून बसवून घेतलं की वर्षानुवर्षे टिकणारी विळी तयार.

ठाण्याच्या घरातली विळी ही अशीच माझ्या लग्नाच्या ही किती तरी वर्ष आधी कोकणातूनच आलेली आहे. लग्न झाल्यावर अनेक वर्षे मी खाली बसूनच चिरत होते. सगळं आधी चिरून घ्यायचं आणि मग स्वयंपाकाला सुरवात करायची. परंतु मुलं लहान असताना खाली बसून चिरणं रिस्की वाटल्याने विळी ओट्याला लावून चिरायला सुरवात केली. खाली बसून चिरायची सवय जरी त्यामुळे मोडली तरी सकाळच्या ऑफिसच्या गडबडीत टाईम मॅनेजमेंट च्या दृष्टीने ते मोठंच वरदान ठरलं. सारखी उठ बस वाचल्यामुळे भरपूर मल्टि टास्किंग करणं शक्य झालं ज्यामुळे खूप वेळ वाचवता आला. तेव्हा भाज्या तर मी विळीवरच चिरायचे पण वेज कार्व्हिंग करताना पातळ स्लाईस करणे , फ्रुट सॅलड करताना फळं कापणे, काकडी टोमॅटो घातलेले सॅण्डविच कट करणे हे ही मी विळीवरच करत असे.

मुलं लग्नाची झाली की आई बाप त्यांच्या साठी सोनं चांदी घेऊन ठेवतात. पण विळी शिवाय घर ही कल्पना ही मी करू शकत नसल्याने छान धारदार पातं आणि खोवणी असलेल्या दोन विळ्या मी कोकणातून त्यांच्यासाठी घेऊन ठेवल्या होत्या. तथापि लग्न झाल्यावर मुलगी गेली परदेशात आणि तिची विळी मात्र राहिली ठाण्यात.विळी विनाच तिचा संसार सुरू झाला ह्याच तिला जरी काही वाटलं नाही तरी मला थोडं वाईट नक्कीच वाटलं होतं.

मी जेव्हा पहिल्यांदा तिच्याकडे गेले तेव्हा तिच्यासाठी घेतलेली विळी चेक इन बॅग मधून तरी न्यावी अस होतं मनात पण " शस्त्रास्त्र " आणलंय म्हणून कस्टम वाले एखाद वेळी अडवतील ह्या भीतीने मी तो मोह आवरला. तिच्याकडे स्वयंपाक करताना माझ्या साठी सर्वात कठीण गोष्ट सुरीने चिरणे ही होती. बोट / हात कापून न घेणे ह्यालाच प्राधान्य दिल्याने चार बटाटे चिरायला अर्धा तास आणि अर्धा कांदा तो कापायला पंधरा मिनिटं लागत असत. आणि वर चिरणं ही नीट होत नसे ते वेगळंच. पण दुसरा पर्याय ही नव्हता. हळू हळू सुरीची सवय होत गेली. सुरीने ही तितकंच छान आणि फास्ट चिरता यायला लागलं . आणि आता तर काही चिरायचं असेल तर सुरीकडेच हात जातो.

आमच्या ऐतिहासिक विळीला आता घरातल्या एखाद्या अनुभवी, वयस्कर, सुगरण स्त्री सारखं मानाचं स्थान मिळालं आहे. म्हणजे तिला कशी रोजची कामं सांगितली नाहीत तरी “ तुम्ही पाक करा बाकी लाडवांच मी बघते “ असं कधीतरी म्हणून तिच्या अनुभवाचा मान ठेवला जातो तसच सूरी, चॉपर , फूड प्रोसेसर च्या जमान्यात रोज चिरण्या / कापण्यासाठी विळी वापरली नाही तरी काकडी कोचवायला, सुरण, लाल भोपळा अश्या कठीण भाज्यांची सालं काढायला, नारळ खोवायला वगैरे तिचा उपयोग आवर्जून केला जातो.

हेमा वेलणकर

( विळीचा फोटो नाहीये माझ्याकडे )