श्याम मनोहर - कळ आणि इतर

श्याम मनोहर यांच्या लिखाणाचं गारूड माझ्यावर नक्की कधीपासून झालं ते काही नीट सांगता येणार नाही. कारण त्यांची पुस्तके माझ्या प्रत्यक्ष हातात येण्याच्याही खूप आधीपासून मला त्यांचे लेखन आकर्षित करत होते. वाचनाच्या बाबतीत साधारण एकसारखीच आवड असण्यार्‍या मित्रांच्या तोंडून ’श्याम मनोहर’ वाचच तू एकदा. प्रेमात पडशील. असं वारंवार सांगितलं जात होतं आणि तेही त्यांच्या शैलीविषयीच्या कुतुहलवर्धक उदाहरणांसह आणि वारेमाप कौतुकासह! पुस्तकांची नावे ऐकूनच अचंभित वाटायचे. काहीतरी अचाट अनुभूती या पुस्तकांत असणार हे नक्कीच जाणवले होते.
श्याम मनोहरांची पुस्तके मिळवण्यासाठी वाचनालयात अनेक फेर्‍या झाल्या. वाचनालयाच्या ज्या शाखेची मी सदस्य आहे, तिथे शाम मनोहरांचे फक्त एकच पुस्तक उपलब्ध होते - ’उस्तुकतेने मी झोपलो’. ते पुस्तक एकदा वाचले. मग पुन्हा एकदा. मग अजून एकदा. प्रत्येक वाचनात मला नव्याने काहीनी काही उलगडत होतेच! तेंव्हापासून त्यांच्या लेखनाच्या खरोखरच प्रेमात पडले! पण त्यांची पुस्तके मिळवणे वाटले तितके सोपे नव्हते. वाचनालयाला त्यांची पुस्तके मुख्य शाखेतून मागवून माझ्यापर्यंत पोचवावी लागायची. त्यात कितीतरी आठवडे जायचे. विकत घ्यावी तर बाजारातही त्यांची पुस्तके उपलब्ध नव्हती. त्यांची ’कळ’ ही कादंबरी मिळवण्यासाठी जंग जंग पछाडले! शेवटी वाचनालयातून मिळाले. वाचल्यावर लक्षात आले.... हा तर संग्रही ठेवावा असा खजिना आहे!

शाम मनोहरांच्या लिखाणाविषयी, त्यांच्या अनोख्या लेखनशैलीविषयी मी काही बोलावं म्हणजे फारच उथळपणा होईल. म्हणजे खरंतर त्यांच्याच लिखाणाचा विषय होईल! त्यांची सगळीच पुस्तकं आणि विशेषत: ’कळ’ वाचणं हा एक विलक्षण अनुभव आहे. स्वत:च स्वत:ला अनेक अंगांनी सामोरं जाण्याचा, स्वत:ला पाहण्याचा, निरखण्याचा, ओळखण्याचा. त्यांच्या ’ब्लॅक ह्यूमर’ म्हणता येईल अश्या काहीशा टोकदार विनोदी उपहासात्मक लिखाणानी एका बाजूला हसू येतं आणि दुसर्‍याच क्षणी आपण आपल्यावरच हसत असल्याचं बोचरेपणानं जाणवतं आणि आपण चक्क खजिल होतो! आपल्या आजूबाजूला आणि आपल्या आतही खरंतर किती दांभिकपणा सहजपणे ठासून भरलेला आहे आणि तो वागवण्याला आपण किती सरावून गेलो आहोत हे फार वेगळ्या पद्धतीने जाणवून देणारं हे लिखाण आहे. विसंगती ठासून भरलेल्या मध्यमवर्गीय बुद्धिवादी समाजात वावरताना माणसांच्या वागण्यात, बोलण्यात, कृती करण्यात, विचार करण्यात, विचार बोलून दाखवण्यात, भूमिका घेण्यात आणि ती मांडण्यात जो एक भंपकपणा सतत पार्श्वभूमीला असतो - तो श्याम मनोहरांनी थेट नेमकेपणाने मांडलाय. जणू एका उंचीवरून ते आपल्या सगळ्यांकडे तटस्थ नजरेने बघताहेत आणि आपल्या दैनंदिन जगण्याची गोष्ट लिहिताहेत! आणि आपल्यालाच आरसा दाखवल्यागत ते आपल्याच गोष्टी वाचायला देताहेत!

पण ही निव्वळ आपलीच गोष्ट नाही! आपल्यात जे असायला हवं, जे असणं अपेक्षित आहे - पण नाही - त्याचीही ही गोष्ट आहे! त्याऐवजी ज्या भलत्याच संकल्पनांनी आपला मेंदू कसा काबिज केलाय त्याची ही गोष्ट आहे. आपल्यातले काही मोजके बुद्धिवंत, कलाकार, प्रज्ञावंत माणसे... ज्यांनी आपले आयुष्य सुंदर आणि सोयीस्कर बनवले त्यांच्याप्रती आपण ठरवलेल्या आपल्या भूमिकेचीही ही गोष्ट आहे! उदाहरणार्थ -

आपल्याकडे नट-नट्या, सिनेमे, राजकारणी, क्रिकेटपटू, सामाजिक कार्य करणारे, कलावंत, सैनिक वगैरेंबद्दल भरपूर बोललं सांगितलं जातं. धर्म, देव, अध्यात्म यांच्याविषयी तर भरमसाठ ज्ञानगंगा वाहत असते चहूकडून. मात्र आपल्याकडे विज्ञानाविषयी बोललं जात नाही. शास्त्रज्ञांविषयी सांगितलं जात नाही. अभियंत्यांविषयी, संशोधकांविषयी, अभ्यासकांविषयी बोललं जात नाही, लिहिलं जात नाही. त्यांची नावेही कुणाला माहीत नसतात. शाळेतून विजेचा शोध कुणी लावला, टेलिफोनचा शोध कुणी लावला वगैरे छापिल दोन-चार मोजकी नावे पाठ करून घेतली जातात. त्यांचा संघर्ष, त्यांचे कुतुहल, त्यांचे किस्से सांगितले जात नाहीत. आपण आपल्या मुलांना धर्माच्या तथाकथित इतिहासातल्या शेंडाबुडखा नसलेल्या कित्येक चमत्कारांच्या गोष्टी सांगतो... परिकथा, दंतकथा सांगतो. पण ज्यांनी खरोखर विज्ञानाच्या आधारे आधुनिक चमत्कार घडवून आणले त्यांच्या गोष्टी आपण मुलांना सांगत नाही. त्या संपूर्ण सत्य असल्याचे माहीत असूनही! त्यांना सांगत नाही की आपल्या डोक्यावर फिरणार्‍या पंख्यापासून आपल्याला ने-आण करण्यार्‍या गाडीपर्यंत, नळातून येणार्‍या पाण्यापासून शाळेच्या छापलेल्या पुस्तकांपर्य़ंत हे सारे कुणी निर्माण केले... कसे केले.... कशी होती ती माणसे! कारण आपल्यालाच ते नसते माहीत! हा आपला दांभिकपणा! श्याम मनोहर हा आपल्या लक्षात आणून देतात तेही फार बोचर्‍या जाणिवेसह!
’कळ’ मध्ये एक संपूर्ण प्रकरण (प्रकरण म्हणता येणार नाही खरंतर. पुस्तकाची आखणीच तशी नाही. असो.) साधारण तीसेक पाने निव्वळ शात्रज्ञांच्या गोष्टी आहेत. फारच गंमतीशीरपणे सांगितलेल्या. त्यात हॉरॉक्स, अलेंबर्ट, न्यूटन, हायझेनबर्ग, डि ब्रोगली, बोर, श्रोडिंजर अशी अनेक दिग्गज माणसे आहेत. आपल्या (हो आपल्याच) पाकिस्तानचा अब्दुस सलाम देखिल आहे. या बुद्धिमान लोकांच्या असामान्यत्वाच्या गोष्टी आहेत. दोन विचारवंत एखाद्या शात्रीय मतभेदाच्या मुद्द्यावर रात्रंदिवस कसे भांडतात, डोकी लढवतात, वाद घालतात, न थकता डिबेट करतात, भूमिका स्पष्ट करत राहतात, दुसर्‍याचीही समजून घेत राहतात, संतापतातही (पण आयाबहिणी काढत नाहीत) त्याची गोष्ट आहे! क्वांटम मॅकेनिक्स, वेव्ह मॅकेनिक्स, फिजिक्स वगैरे भानगडींशी आता दूरान्वयेही संबंध राहिलेला नसतानाही हे प्रकरण वाचताना क्लिष्ट वाटत नाही. सहज कळत जाते. आपण त्या शास्त्रज्ञांना भेटून येतो. त्यांच्यात रमतो. आणि खास श्याम मनोहर स्टाईलने सरतेशेवटी धाडकन् जमिनीवर आपटतो! हे असे आपटणेही खासच.

कळ बद्दल, मनोहरांच्या सार्‍याच पुस्तकांबद्दल, त्यात वापरल्या गेलेल्या चित्रविचित्र प्रतिकांबद्दल, त्यातून ध्वनित होणार्‍या बोचर्‍या सत्याबद्दल, वरवर सोप्प्या वाटणार्‍या मनोहरांच्या भाषेतल्या ’between the lines' गंमतीबद्दल... खूप काही लिहिता येईल. पण अनुभूती ज्याची त्याने स्वत:च घ्यायची असते. माझ्यापुरते एवढेच की श्याम मनोहरांची काही पुस्तके अखेर विकत घेऊन आता मी स्वत:ला श्रीमंत समजते आहे. माझे पुस्तकांचे कपाट आता फार सुंदर दिसू लागले आहे.

-मुग्धमानसी