मायबोली वरील वाचकांना पाश्चात्य संगीताचे वावडे आहे काय? छे..! अजिबात नाही!

मी मायबोली वर लिहायला सुरुवात केली त्या अगोदर जवळ जवळ दोन तीन महिने इथले लेख वाचत होतो आणि त्यानंतरच सदस्य झालो, त्याचे कारण म्हणजे इथले अभ्यासपूर्ण लेख आणि ती लिहिणारी जगभर पसरलेली समस्त मंडळी जी उच्च विद्या विभूषित असून त्यांची मते आणि एखाद्या विषयाचे विश्लेषण करण्याची त्यांची हातोटी ही खरोखर वाखणण्याजोगी आहे म्हणून.

मी लिहायला सुरुवात केली ती अभिजात पाश्चात्य संगीत आणि त्यातले ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश म्हणून ओळखले जाणारे बाख, बिथोवन आणि मोझार्ट यांची ओळख आणि त्यांच्या रचना याबद्दल.

परंतु माझ्या लेखमालेला हवा तसा प्रतिसाद मिळाला नाही.(जसा मिळेल असा वाटला होता सदस्य होण्यापूर्वी तसा). अगदी चार पाच मंडळींनाच ही लेखमाला आवडली आणि बऱ्याच मंडळीनी त्याकडे पाठ फिरविली. जगभर पसरलेली मंडळी म्हणजे ती नक्कीच बहुश्रुत असणार या बद्दल शंका घेण्याचे कारण नाही. आपले ते (भारतीय संगीत) चांगले आणि इतरांचे ते वाईट असा आप्पलपोटा विचार करणारी मंडळीही इथे नक्कीच नसतील. मग या पाश्चात्य संगीताचे इथल्या मंडळींना एवढे वावडे का असावे याचा प्रश्न पडतो.

पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीताबद्दल तुम्हाला काय वाटतं, हा प्रश्न मी तुम्हाला केला तर काय असतील तुमची उत्तरं तर (१) काय कळत नाही बुवा..(२) नुसता धांगडधिंगा आहे..(३) चर्च मध्ये गातात ते. (४) म्हणजे मायकेल जॅक्सन आणि मॅडोना किंवा तत्सम मंडळी गातात तेच ना..? इथपर्यंत असतील किंवा नसतीलही.

भारतीयांना असं वाटतं की आपलं शास्त्रीय संगीत म्हणजे सर्वात प्राचीन, अतिशय समृद्ध आणि पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीतापेक्षा खूप श्रेष्ठ अशी असणारी श्रद्धा. भारतीय अभिजन वर्गाची पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीताबद्दल उदासीनता आणि तिरस्कार दर्शवण्यात होणारी एकजूट अशी दोन कारणं पाश्चात्य संगीताचे अज्ञान असण्याचे कारण असू शकतील. आपल्या समृद्ध संगीत परंपरे बद्दल अभिमान बाळगणे आवश्यक आहेच पण कसलाही विचार न करता पाश्चात्य संगीताबद्दल पूर्वग्रह बाळगणे हे ही अयोग्यच.

परंतु या पाश्चात्य संगीताचा प्रभाव आपल्यावर कळत नकळत खूप पडलेला आहे आणि आपल्याला त्याची जाणीव नाही असं जर मी तुम्हाला सांगितलं तर नक्कीच तुम्हाला आश्चर्य वाटेल आणि तुम्हीही सहमत व्हाल की, अरे व्वा, हे इतकं सुंदर आहे!?..

(१)तुम्ही सगळ्यांनी ट्विंकल ट्विंकल लिट्ल स्टार ही नर्सरी ऱ्हाईम ऐकलीय ना..? ह्या रचनेचा जनक आहे मोझार्ट!

(२)"इतना ना मुझ से तू प्यार बढा’ हे सलील चौधरी यांनी रचलेलं १९६१ सालच्या ‘छाया’ या चित्रपटातलं गाणं मोझार्टच्या सर्वोत्तम ‘जी मायनर सिम्फनी क्र. ४०’ या सिम्फनीमधल्या ‘अलेग्रो मोल्टो' मूव्हमेंटवर आधारलेलं आहे.

(३) बिथोवनच्या fur Elise च्याच हजारो आवृत्त्या निघालेल्या असतील यात दुमत नाही.

(४) बंगाली दिग्दर्शक सत्यजीत रे यांनी एकूण ३६ चित्रपट दिग्दर्शित केले. त्यातील ३० चित्रपटांचे संगीतकार ते स्वतः होते आणि संगीतात बिथोवन आणि मोझार्ट यांच्या रचनेचा सढळ हस्ताने त्यानी वापर केला.

(५) सलील चौधरी यांच्या माया या देव आनंद अभिनित चित्रपटात "जिंदगी है क्या सुन मेरी जां" हे चार्ली चॅप्लिनच्या लाईम लाईट वरती आधारलेले आहे.

(६) राज कपूरच्या छलिया मधील बाजे पायल छुम छुम या गाण्याला रोन गुडविन चे संगीत वापरलेले आहे.

(७) जब प्यार किसिसे होता है यातले देव आनंदच्या तोंडी असलेले "बिन देखे और बिन पहचाने" या गाण्याला रोन गुडविन चे संगीत वापरलेले आहे.

(८) झुक गया आसमान मधील "कौन है जो सपनोमे आया" हे एल्विस प्रिस्ले चे मार्गारिटा यावरून घेतलेले आहे.

(९) बीटल्स चे I wanna hold your hands ऐकले आहे का? मग शम्मी कपूर च्याच जानवर मधील "देखो अब तो किसको नही है खबर" ऐका.

(१०)इलायराजा यांनी मोझार्टच्या ‘लिटिल जी मायनर सिम्फनी क्र. २५’ वापरून ‘अदा विटूक्कू विटूक्कू’ या लोकगीतसदृश गाण्याच्या मुखडा तयार केला.

(११)टायटन कंपनीच्या जाहिरातीचा म्युझिक ट्रॅक मोझार्टच्या ‘लिटिल जी मायनर क्र. २५’ या सिम्फनीच्या सुरुवातीच्या मूव्हमेंटवर आधारलेला आहे.

(१२)रेमंड सूटिंगची ‘द कम्प्लीट मॅन’ या जाहिरातीतल्या म्युझिक ट्रॅकची धून एक्दम haunting… आहे. रॉबर्ट शुमान यांच्या Kinderscenen (किंडर्सझिनेन किंवा लहानपणीची दृश्यं) या पियानोसाठी लिहिलेल्या रचनेवरून बांधल्या आहेत.

आपल्या सर्वांना आवडणारे भारतीय सिनेसंगीत. तिमिर बरन आणि पंकज मलिक यांनी गाणी आणि पार्श्वसंगीत या दोन्हींना पाश्चात्त्य वाद्यवृंदाची ओळख करून देतानाच या प्रक्रियेची सुरुवात केली आणि नंतर अनिल बिस्वास, नौशाद, शंकर-जयकिशन, लक्ष्मी प्यारे, कल्याणजी आनंदजी, एस डी बर्मन आणि सलील चौधरी यांच्यासारख्या प्रसिद्ध संगीतकारांनी ही प्रक्रिया खूपच समृद्ध केली. त्यानंतरच्या काळात आर. डी. बर्मन, इलायराजा आणि ए. आर. रेहमान यांनी ती एका वेगळ्याच उंचीवर नेली. ही नावे तर आपल्या घरातीलच असावीत इतकी ओळखीची आहेत.

पाश्चात्त्य आणि भारतीय स्वरसप्तकातील मूलभूत फरक हा आहे की पाश्चात्त्य संगीतपद्धतीत १२ स्वरांचं सप्तक असतं. हे सगळे सूर एकमेकांपासून सारख्याच अंतरावर असतात. सप्तकामधील प्रत्येक स्वर एकमेकांपासून अध्र्या पायरीवर असून याला ‘इक्वि टेम्पर्ड स्केल’ असं यथोचित नाव आहे. तर भारतीय शास्त्रीय संगीतात हे सप्तक २२ श्रृतींमध्ये विभागलेलं असतं. आपल्या सिनेसंगीतकारांनी पाश्चात्त्य ऑर्केस्ट्रेशन वरती इतका भर का दिला याचं उत्तर म्हणजे पाश्चात्य संगीतात असणारी हार्मनी, जी भारतीय संगीतात नाही. त्रिमिती चित्राला जशी एक डेप्थ मिळते, तशी संगीतात खोली निर्माण करायला हार्मनी लागतेच. हार्मनीमध्ये कानाला सुखद वाटतील अशा सुसंवादी सुरांचा संयोग असतो. हार्मनीचे दोन घटक म्हणजे कॉर्ड्स आणि काउन्टरपॉइंट. कॉर्ड्स म्हणजे कमीत कमी तीन वेगवेगळे सुसंवादी आणि आनंददायी सूर एकाच वेळी वाजवणं. काउन्टरपॉइंट म्हणजे दोन धुना एकमेकांवर अशा ठेवल्या जातात, की त्या दोन्ही एकाच वेळी ऐकू येतील. गेल्या ८० वर्षांत रचलेल्या बहुतेक भारतीय सिनेसंगीतात याचा वापर केलेला आहे. याचे सर्वात उत्तम उदाहरण म्हणजे राज कपूरच्या अनाडी चित्रपटातील 'किसिकी मुस्कराहटोपे हो निसार " या गाण्याचा मोठा इंट्रो पीस. किंवा "हंसते जख्म" या चित्रपटातील "तुम जो मील गए हो" या गाण्याचे कडव्यातले ऑर्केस्ट्रेशन. अशी बरीच उदाहरणं देता येतील.

तुम्हाला हिंदी सिनेसंगीताचा सुवर्ण काळ जर आवडत असेल तर तुम्हाला पाश्चात्य संगीताचे वावडे नाही असे म्हणावे लागेल. तसं असेल तर तुम्ही, बाख, बिथोवन आणि मोझार्ट यांच्या रचना ऐका. ऐकल्या नाहीत तर you are missing something good which has a potential to enrich your life.

.....