द सोशल डिलेमा - नेटफ्लिक्स

१९९९-२००० हे वर्ष माझ्यासाठी आणि माझ्यासारख्या त्यावेळी टीनएजर असणाऱ्या मुलामुलींच्या आयुष्यात फार मोठ्या बदलाचं होतं. घरातल्या फोनमधून चिर्रर्र चिर्रर्र असा आवाज करत आमच्या कम्प्युटरमध्ये इंटरनेट यायचं. आणि मग आम्हाला एक मोठं पटांगण बागडायला मिळायचं. सुरुवातीचे दिवस हे हॉटमेल आणि याहूचे होते. शाळा कॉलेजमधली गोड गोड प्रेमपत्र आता पासवर्ड प्रोटेक्टेड इमेलमध्ये येत असल्यामुळे अनेक जणांची सोय झाली होती. बरेच कवी मनाचे लोक आता तासंतास फोनवर गप्पा मारण्यापेक्षा जे वाटतंय ते पात्रात किंवा कवितेत लिहून पाठवू लागले. ओळखीच्या लोकांशी संपर्क ठेवणं जितकं सोपं झालं होतं तितकंच अनोळखी व्यक्तींशी संवाद साधणं सुद्धा सोपं झालं होतं. यात अनेक चॅटरूम असायच्या. याहू चॅटरूम्समध्ये "पडीक" असणं त्याकाळची कूल गोष्ट होती. त्याबरोबर प्रत्येक शहराच्या अशा चॅटरूम्स सुद्धा असायच्या. त्यात माझी लाडकी पुनेसिटी नावाची चॅटरूम होती.

"इंटरनेट इज फुल ऑफ क्रिप्स" अशा अर्थाची अनेक वाक्य आई बाबांनी त्याकाळी ऐकवली होती. आम्हाला एकीकडे इंटरनेट बद्दल उत्साह, कुतूहल, थोडंफार व्यसन अशा भावना होत्या, तर दुसरीकडे आई बाबांना भीती, धास्ती, काळजी, संताप अशा असाव्यात. हे प्रकरण आपल्या मुलीला बिघडवणार तर नाही अशी चिंता माझ्या आणि मैत्रिणींच्या पालकांना नक्कीच होती. त्यामुळे इंटरनेटवरच्या लोकांवर विश्वास ठेवायचा नाही हे सकाळ, दुपार, संध्याकाळ आमच्या डोक्यात भिनवलं जात होतं. आणि आम्ही त्याकडे सपशेल दुर्लक्ष करून अनेक लोकांना भेटत होतो. इंटरनेटवर ओळख झालेल्या एखाद्या मुलाला किंवा मुलीला भेटायचं म्हणजे फारच गुदगुल्या वगैरे होणारा प्रसंग असायचा. कारण त्याकाळी डिजिटल फोटोग्राफी आयुष्यात रुळली नव्हती, आणि आपला फोटो इंटरनेटवर लावला तर आपल्याला लोक पकडून वगैरे नेऊ शकतात असली भीती दाखवल्यामुळे कुणी फोटो बिटो लावायचे नाही. आपला मित्र किंवा मैत्रीण दिसायला कशी असेल हे कुतूहल, त्यांना ओळखायचं कसं हा प्रश्न, आपण त्यांना कसे वाटू वगैरे गोष्टींमुळे न बघितलेल्या मित्र मैत्रिणींना भेटणं फारच आवडायचं. अनेकांना मी त्याकाळी टेकडीवर भेटले होते. आणि यात फक्त क्रश, डेटिंग वगैरे साठी आटापिटा नसायचा. माझ्यासारखी पुस्तकं आवडणारे, शास्त्रीय संगीत आवडणारे, गेलाबाजार फ्रेंड्स आवडणारे असे अनेक लोक त्यावेळी इंटरनेटवर भेटले. आणि सुदैवाने माझ्या वाट्याला एकही क्रिप आला/आली नाही.

तीनेक वर्षांनी गूगल आलं, आणि ऑर्कुट. या दोन्हींनी आयुष्य अजून थोडं बदललं. ऑर्कुटचा काळ हा सोशलमीडियाचा सुवर्णकाळ होता. कारण ऑर्कुट त्यामानानं निरागस होतं. आमच्या ओळखीतली काही लग्नही ऑर्कुटवर जमली. तिथेही माझ्याशी मिळत्या जुळत्या विचारांचे अनेक लोक भेटले आणि मैत्री झाली. त्यातल्या काहींचं आता फेसबुकवरही स्थलांतर झालं आहे. ऑर्कुट आलं तेव्हा आमच्याकडे डिजिटल कॅमेरा आला होता. त्यामुळे अधून मधून फोटो बदलणे, नवे टाकणे वगैरे आता जमायला लागलं होतं. एकूणच आधीच्या दोन तीन वर्षातलं इंटरनेटवरचं "अनॉनिमस" असणं आता कमी कमी व्हायला लागलं होतं. त्यावेळी वाटलं होतं की हे चांगलं आहे. इंटरनेटवरची आपली ओळख आणि खऱ्या जगातली ओळख ही एक असणं महत्वाचं आहे. मग हळू हळू बाकीचे ईमेल सोडून देऊन सगळीकडे गूगलचे इमेल वापरायला सुरुवात झाली. कारण गूगलमध्ये मेल मधूनच आपण लोकांशी गप्पा मारू शकायचो. याची फार सवय लागली. डेस्कवर काहीही करत असताना, अभ्यास, वाचन, सर्फिंग, गूगलमध्ये लॉगिन केले असेल तर जगभरातले मित्र मैत्रिणी सोबतीला असायचे. आणि गूगलचॅट आल्यावर का कोण जाणे हळू हळू त्या अनोळखी लोकांच्या चॅटरूम्सचा नाद सुटला. एखादी नवीन ओळख ऑर्कुटवर व्हायची आणि मग आपण फोन नंबर देतो तसं त्या व्यक्तीला आपलं गूगल आयडी दिलं जायचं. मग गप्पा मारता मारता एखाद्या गाण्याची वगैरे आठवण झाली की पलीकडची व्यक्ती किंवा मी, ते गाणं मेलला चिकटवून पाठवून द्यायचो. अशा गूगलचॅट मधून अगदी पिंक फ्लॉइड ते कुमार गंधर्व अशी सगळी गाणी माझ्यापर्यंत आली होती.

गूगल चॅट "कूल" झालं तेव्हा मी नुकती परदेशी शिकायला गेले होते. ऑस्ट्रेलियात असल्यामुळे, सकाळपासून अगदी दुसऱ्या दिवशी पहाटेपर्यंत, भारत, यूरोप, अमेरिका, कॅनडामध्ये विखुरलेले अनेक मित्र मैत्रिणी येऊन जाऊन गूगलचॅटवर सोबत करायचे. हे वर्षं असेल २००८ किंवा २००९. तोपर्यंत आपण सध्या ज्या फोनला सदैव चिकटलेले असतो, ते फोनही अस्तित्वात नव्हते. यावर आता विश्वासही बसत नाही. टचस्क्रीन फोन आपण जन्माला आल्यापासून वापरतो आहे असं आता वाटतं इतकी त्याची सवय झाली आहे. त्याकाळी मी गरीब विद्यार्थिनी असल्याने फोन हा फक्त टेक्स्ट मेसेज आणि फोन करायसाठी वापरला जाणारा ठोकळा होता. तेव्हा व्हॅट्सऍप नव्हतं यावरही विश्वास बसत नाही. पण त्याकाळी लॅपटॉप हा माझा जीव की प्राण असायचा. लॅपटॉप शिवाय काहीही काम होऊ शकायचं नाही. यावरही आता विश्वास बसत नाही. त्याकाळी गूगलचा ड्रॉपबॉक्स आला होता. आणि आम्हाला त्याचा इतका आधार होता, कारण युनिव्हर्सिटीच्या कम्प्युटरमधून आमचे काम आम्हाला त्यावर टाकून घरी जाऊन पुन्हा सुरु करता यायचं. हे म्हणजे फारच रेव्होल्यूशनरी काहीतरी होतं. गूगलचं अजून एक अचंबित करणारं काम म्हणजे मी हा लेख अगदी माझ्या विचारांच्या गतीनं लिहू शकते आहे. गूगल ट्रान्सलिटरेशनमुळे माझ्यासारख्या अनेकांना मातृभाषेतून व्यक्त होता आले. हेही साधारण २००९-१०च्या आसपास झाले. माझा उन्हाळ्याची सुट्टी नावाचा ब्लॉग मी संपूर्ण गूगलची ही सेवा वापरून लिहिला होता. आणि त्यातही उत्तरोत्तर प्रगती झाली.

याच दरम्यान, ऑर्कुटला मागे टाकत फेसबुक हे सगळ्यांचं आवडतं सोशल नेटवर्क झालं. खरं सांगायचं तर सुरुवातीला मला फेसबुक अजिबात आवडलं नव्हतं. माझ्या फ्लॅटमेटनं आग्रह करून मला ते घ्यायला लावलं कारण तिथे तुम्ही एकमेकांना "टॅग" करू शकत होतात. मग अनेक वेळा "तू मला मुद्दाम मी ज्या फोटोत कुरूप/जाड दिसते त्यात टॅग करतेस" वगैरे भांडाभांडी व्हायची. पण एकाच फोटोवर त्यातल्या अनेकांची नावं टाकून, त्यांना आणि त्यांच्या मित्रायादीला तो दिसावा, जेणेकरून अनेकजण त्या फोटोवर कॉमेंट करतील, तो लाईक करतील आणि फेसबुकच्या फायद्याचं म्हणायचं तर, त्या फोटोच्या निमित्तानं त्या फोटोत असलेले सगळे लोक आणि त्यांचे मित्र अधिक काळ फेसबुकवर राहतील. हळू हळू लोकांच्या लक्षात आलं की आपल्या फोटोवर जितक्या जास्त लोकांना टॅग करू तितके त्यावर मिळणारे लाईक्स वाढतात. यातूनच मग अमुक अमुक विथ १०० अदर्स असे, त्यातल्या ९९ लोकांचा काहीही संबंध नसलेले फोटो फेसबुकवर येऊ लागले. आणि फेसबुकच्या अशा छोट्या छोट्या आपल्याला निरुपद्रवी वाटणाऱ्या या युक्त्यांनीच आज विखारी रूप धारण केले आहे.

ऍप्पलचा आयफोन आला आणि हे सगळं बदललं. आयफोन यायच्या आधी आमचे आवडते ऍप्पल उत्पादन म्हणजे आयपॉड. आत्ताच्या तरुणाईला सांगितलं की तेव्हा असा जाऊ तिथे भसाभस डेटा वापरून गाणी ऐकता यायची नाहीत. म्हणून आम्ही आमच्या कॉम्प्युटरवर (पायरेटेड) गाणी डाउनलोड करायचो आणि मग आयपॉड नावाच्या पिटुकल्या प्लेयरमध्ये ती टाकून बस, ट्रेन, फूटपाथ, लॅब सगळीकडे तुमच्यासारखेच कानात प्लग घालून वावरायचो, तर त्यांना ते किती मागास वाटेल याची कल्पनाही करवत नाही. माझ्या मुलाला आत्ताही अनेकवेळा मला असं सांगावंसं वाटतं की, "बाबा रे! आमच्या काळी असं हवं तिथे बसून यू ट्यूब बघता यायचं नाही! तू किती नशीबवान आहेस याची तुला कल्पना नाही!" पहिल्यांदा जेव्हा स्पॉटिफाय नावाचं गाण्यांचं ऍप्प वापरायला सुरुवात केली तेव्हा आपण काय ऐकतोय हे जगाला दाखवायला स्पॉटिफाय आणि फेसबुकचं लग्न लावल्याचं आठवतंय. आणि मग लोकांना आपण कूल वाटावं म्हणून स्पॉटिफायवर वेगळी प्लेलीस्ट केल्याचेही स्पष्ट आठवतं आहे.

हळूहळू आपल्या हातातील ही सगळी उपकरणे, एकाच फोनमध्ये गेली आणि आपण सगळीकडे फटाफट साइन इन करू लागलो. कुठल्याही सध्या ऍप्पवर जायला आधी गूगल किंवा फेसबुकचा पत्ता देऊ लागलो. आणि याच दरम्यान इंटरनेटवर वस्तू खरेदी करणेही सोपे झाले. आज, एकेकाळी इंटरनेटवर खरेदी करायला फक्त क्रेडिटकार्ड चालायचं हे सुद्धा आश्चर्यकारक वाटतं आणि ते दिवस फार पूर्वीचे नाहीत हेदेखील. वस्तू खरेदी करायचे देखील किती मार्ग आपण अवघ्या सात आठ वर्षात बघितले आहेत. क्रेडिट कार्ड, मग डेबिट कार्ड, पेपॅल, नेटबँकिंग ते आता गूगलपे, फोनपे, ऍमेझॉनपे. एकेकाळी इंटरनेटवर फक्त चोर, भामटे असतात असं ठासून सांगणारे आईबाबासुद्धा आता लीलया ऍमेझॉन, जीपे वगैरे वापरू लागले आहेत. पण एकदा मला आईनं अगदी निरागसपणे प्रश्न विचारला, "अगं सई, आज सकाळी मी गूगलवर हेडफोन्स शोधले आणि लगेच माझ्या फेसबुकवर ते कसे काय दिसायला लागले?" तेव्हा मग तिला हे सगळे आपल्यावर पाळत ठेऊन असतात हे सांगताना वाटलं की कुठल्यातरी चोर भामट्यांच्या स्टॉकिंगला घाबरता घाबरता आपण या सगळ्या कंपन्यांकडूनच स्टॉकिंग करून घेऊ लागलो आहोत.

हे सगळे विचार एकदम आले कारण काळ नेटफ्लिक्सवर "द सोशल डिलेमा" ही डॉक्युमेंट्री बघितली. फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, गूगलमध्ये काम केलेल्या अनेक बुद्धिमान लोकांनी या कंपन्या आपल्याला त्यांच्या जाळ्यात कशा खेचून घेतात आणि आपल्याला जास्तीत जास्त वेळ तिथे राहण्यास कशा उद्युक्त करतात याबद्दल सविस्तर सांगितले आहे. यात फेसबुक आणि गूगलकडून आपलं लक्ष सतत कसं वेधून घेतलं जातं याची अनेक उदाहरणं आहेत. यात व्यक्त होणाऱ्या अनेकांना, "आपण हे काय करतोय?" असा प्रश्न पडून त्यांनी त्यांची नोकरी सोडली होती. ती डॉक्युमेंटरी बघताना अनेकवेळा असं वाटलं की आपल्यावर मागची दहा एक वर्षं केलेले प्रयोग; ज्यामुळे आपण पुरते या सगळ्याच्या आहारी गेलो, एका बेसावध क्षणी आपल्याला आणि आपल्या विचार प्रक्रियेला कुणालातरी विकून टाकायला वापरले गेले. अर्थात यात व्हिक्टीम बनायचे काहीच कारण नाही. आपल्याला कधीही सोशल मीडियाला राम राम ठोकता येऊ शकतो. पण त्यापासून लांब जाण्यापेक्षा त्याचा विवेकानं वापरही करता येऊ शकतो.

जसं आपल्या वैयक्तिक आयुष्यात सोशल मीडियानं स्थान पटकावलं तसंच सार्वजनिक आयुष्यातही अनेक वेळा सोशल मीडियामुळे क्रांती झाली. अरब स्प्रिंग्स पासून ते भारतात सीएएच्या विरोधात झालेलं आंदोलन, सगळ्यात सोशल मीडियाचा वाटा महत्वाचा होता. पण त्याचबरोबर, राजकारणी लोकांकडून आणि त्यांच्या असंख्य कार्यकर्त्यांकडून सोशल मीडियाचा वापर फेक न्यूज पसरवण्यासाठी होतो हेही आता सिद्ध झाले आहे. या डॉक्युमेंटरीमध्ये अनेक विचार करायला लावणारी वाक्य आहे. जसं आपण सोन्याच्या "फ्युचर्स" मध्ये पैसे गुंतवतो, त्याचप्रमाणे सोशल मीडिया "ह्युमन फ्युचर्स" मध्ये गुंतवणूक आणि उलाढाल करतो आहे. आपले विचार ओळखून आपल्याला हवा तो कन्टेन्ट दाखवून ते समविचारांच्या माणसांची बेटं तयार करतायत आणि काय खरं आहे आणि काय खोटं आहे यातली रेषा इतकी धूसर झाली आहे की अशा एकसारख्या विचारांच्या माणसांचे जत्थे विरोधी विचारांच्या माणसांवर तुटून पडतात. एकेकाळी माणसांना जवळ आणणारी माध्यमं आता माणसामाणसांमध्ये फूट निर्माण करताहेत.

त्यातला एक इंजिनियर हे वाक्य म्हणतो, "यू थिंक दॅट द वर्ल्ड इज गोइंग क्रेझी". हे असं गेले अनेक महिने वाटतं आहे. अर्थात त्या वेडेपणात मीसुद्धा आहे. पण आपण हातात इतकी आयुधं असूनही इतके दिशाहीन कसे झालो, आणि तेही इतक्या कमी अवधीत, याचं आश्चर्य आणि खेद दोन्ही वाटतात. माझ्यासारखे आणि माझ्या आधी जन्माला आलेले लोक हळू हळू या मायावी दुनियेत आले आहेत. पण आज जे विशीपंचविशीत आहेत, त्यांनी या आधीचं, असं सारखी धांदल, कॉंट्रोव्हर्सी, सतत नोटिफिकेशन, सतत तुलना नसलेलं जगच पाहिलं नाही. त्यामुळे त्यांच्यावर होणारे वाईट परिणाम अधिक तीव्र आहेत हेसुद्धा अनेक उदाहरणांवरून लक्षात येतं. आपण कसे दिसतो, आपण कसं दिसलं पाहिजे याबद्दलचे न्यूनगंड सोशल मीडियाच्या अतिवापरामुळे आधीक तीव्र स्वरूपात जाणवतात. आणि एखादी मैत्री किंवा नातं पूर्वी तोडताना आपल्याला जे संभाषण करून पुढे जावे लागायचे ते आता एखाद्या ब्लॉकमध्ये उरकते. लहान मुलांना फोनचे व्यसन लावू नका असं कळकळीने काही तज्ज्ञ या डॉक्युमेंटरीमध्ये सांगतात. अर्थात आज परिस्थितीच अशी आहे की मुलांना फोनशिवाय पर्याय नाही.

फिल्म बघून सुन्न वाटलं असलं तरी आपल्या आयुष्यात सोशल मीडियामुळे होणार उपद्रव आपण कमी करू शकतो हा आत्मविश्वास अजूनही आहे असं वाटतं. आपण फेसबुकवर नक्की काय करायला येतो, आणि कशाकशात वेळ घालवतो हे सतत बघत राहिलं तर हळू हळू वेळखाऊ, विखारी आणि कुठलाही अंत नसलेल्या पोस्ट्स आणि वादविवादातून आपोपाप दूर राहायला शिकतो. पण घरात, ऑफिसमध्ये सतत या वाहवत जाण्यापासून स्वतःला वाचवावं लागतं हे मात्र नक्की.