सांस्कृतिक भांडवल, भाषा आणि असमानता

समाजशास्त्रात भाषेबद्दल ज्या विचारवंतांनी काही मांडणी केली आहे त्यात फ्रेंच समाजशास्त्रज्ञ बोर्द्यु हे एक महत्त्वाच नाव. भाषा हे सांस्कृतिक भांडवल (कल्चरल कॅपिटल) आहे हा विचार त्याने मांडला. हे भांडवल ज्यांच्याकडे असते त्या माणसांना समाजात जास्त संधी उपलब्ध असतात. आणि हा वारसा अनेकदा त्यांच्या पुढल्या पिढीकडे सोपवला जातो त्यामुळे काहीवेळा हे भांडवल समाजातील प्रथितयश व्यक्तींच्या पुढच्या पिढीला आपोआपच मिळण्याची शक्यता वाढते. ज्यांच्याकडे ही भांडवल नाही त्यांना हे कमावण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात. त्यांना हे नेहेमी साधतेच असे नाही. ज्यांच्याकडे हे भांडवल आहे त्या माणसांना संधी जास्त आणि ज्यांच्याकडे हे भांडवल नाही त्यांना या संधी कमी असे घडत असल्याने सामाजिक असमानता यामुळे वाढण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. भाषा हे भांडवल आर्थिक भांडवलाप्रमाणे तत्काळ परिणाम दाखवणारे किंवा फायदा देणारे नाही. त्याची फळे मिळायला वेळ लागतो. किंबहूना त्याची फळे मिळावीत यासाठी फार कौशल्याने भाषेचा वापर करावा लागतो असे म्हटल्यास वावगे होणार नाही. ही मांडणी जेव्हा प्रत्यक्ष पाहावीशी वाटली तेव्हा माझ्यासमोर शेक्षणिक क्षेत्र उपलब्ध असल्याने तेथेच या गोष्टीचे निरिक्षण करण्याचा प्रयत्न केला.

सर्वप्रथम सेमिनार्समध्ये भाषेचा प्रभाव खुपच जाणवला. विशेषतः गावाकडून आलेले संशोधक ज्यांच्याकडे सांगण्यासारखं खुप काही असतं, ज्यांचा अभ्यास प्रचंड असतो मात्र इंग्रजीभाषा कमकुवत असल्याने मुद्दा नीट मांडता येत नाही अशांची वेळोवेळी कुचंबणा झालेली पाहिली. अनेकदा फारसा दम नसलेले मुद्देसुद्धा भाषेवर प्रभुत्व असल्याने नावाजले गेलेले पाहिले. काही जणांनी मुद्दाम आक्रमक भाषा वापरून सखोल व्यासंगाचा आभास निर्माण केलेला पाहिला तर काहींनी सोप्या गोष्टी भाषा येत असल्याने मुद्दाम गुंतागुंतीच्या करून मांडल्या आणि लोकांनी माना डोलावल्या. समाजशास्त्राच्या सेमिनार्समध्ये निदान मला तरी तुम्ही तुमचा मुद्दा तुम्हाला येते त्या भाषेत मांडला तरी चालेल असे कुणी म्हटल्याचे आठवत नाही. हे सारे जरी असले तरी याचा अर्थ प्रयत्नपूर्वक इंग्रजीचा अभ्यास करून, आपल्या भाषेच्या कमकुवतपणावर मात करून या परिस्थितीतून बाहेर येणारी मंडळीही आहेतच. मुद्दा इतकाच की ज्यांना भाषा हे भांडवल म्हणून लहानपणापासून कुटुंबातून उपलब्ध झालं आहे त्यांच्यासाठी पुढे काही गोष्टी इतरांच्या तूलनेत सोप्या झालेल्या असतात.

हे भांडवल आपल्या मुलांना उपलब्ध व्हावं म्हणून कष्ट करून, वेळप्रसंगी कर्ज काढूनसुद्धा पालक मुलाला इंटरनॅशनल स्कूल्समध्ये घालतात. भाषेचा दुसरा प्रभाव कला क्षेत्रात जाणवला. विशेषतः कलाकृतीचा आस्वाद घेताना जर चर्चा घडत असेल तर ज्या व्यक्तीकडे त्या विशिष्ट क्षेत्रात वापरल्या जाणार्‍या शब्दांचा संग्रह जास्त आहे ती व्यक्ती चर्चेच्या प्रमुख स्थानी असलेली आढळते. अनेकदा ती काय सांगते यापेक्षा ती कुठले शब्द वापरून सांगते याचा प्रभाव जास्त आढळतो. सर्वसाधारण भाषेवर प्रभुत्व असणे आणि काही विशिष्ट क्षेत्रातील वापरल्या जाणार्‍या भाषेवर हुकुमत असणे यात फरक आहे. अनेकदा असं वाटतं की काही वर्षांनी एकूण एक मुल इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत शिकु लागलं तर हा संस्कृतिक भाषिक भांडवलाचा फरक बहुधा मराठी माध्यम, सेमी इंग्रजी, इंग्रजी, कॉनव्हेंट स्कूल, इंटरनॅशनल स्कूल अशा स्तरांवर जाणवेल. समजा पुढे सर्वजण कॉनव्हेंट किंवा इंटरनॅशनल शाळांमध्ये शिकू लागले तर हा फरक घरी या भाषिक भांडवलाचे पुष्टीकरण किती होते आहे यावर बहुधा मोजले जाईल. त्यामुळेच घरी मुलाशी मराठीत न बोलता जास्तीत जास्त इंग्रजीत बोला असा सल्ला अनेक पालकांना दिला जातो.

मात्र असे जरी असले तरी घरात पालकांचा व्यवसाय काय आहे यामुळे कदाचित बराच फरक पडू शकेल. समजा ज्या मुलाचे आईवडिल दोघेही डॉक्टर आहेत त्याला उपलब्ध होणारे भाषिक भांडवल आणि ज्याचे आईवडिल इंजिनियर आहेत त्याला उपलब्ध होणारे भाषिक भांडवल सारखेच असेल का? अशा तर्‍हेने अनेक व्यवसायांबद्दल बोलता येईल. त्यातूनही शहरात राहाणारे विद्यार्थी आणि गावातील विद्यार्थी यामुळे भाषिक भांडवलात फरक पडेल का हादेखिल एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे. विज्ञानामुळे जग जवळ आले आहे असे सर्वसाधारणपणे म्हणण्याची पद्धत आहे. ग्लोबल व्हिलेजबद्दल माणसे बोलत असतात. पण जग जवळ आल्याने, प्रत्येकाकडे मोबाईल असल्याने किंवा इंटरनेटचा वापर करून गुगलवर सारे काही शोधण्याची व्यवस्था उपलब्ध असल्याने माणसांना उपलब्ध होणारे भाषिक भांडवल सारखेच आहे का हा प्रश्न महत्त्वाचा वाटतो. कारण भाषा ही शिकावी लागते. तिची अभ्यासपूर्वक जोपासना करावी लागते. ज्यांना लहानपणापसून घरातून हे बाळकडू मिळतं त्यांच्यासाठी पुढे काही गोष्टी या सुकर होतात आणि बाकिच्यांसाठी हा मार्ग काहीसा कठीण झालेला असतो असे वाटते. आणि तसे असेल तर एकविसाव्या शतकातदेखिल बोर्द्युची कल्चरल कॅपिटलची मांडणी लागु ठरते असेच म्हणावे लागेल.

अतुल ठाकुर