माध्यमांमधील मराठी

थॅन्क्यू आणि सॉरी, जेव्हा लहान मूले म्हणतात ( किंवा त्यांना भाग पाडले जाते ) त्यात केवळ त्या शब्दाचा उच्चार असतो. पण ज्या वेळी त्याना मनापासून ते म्हणायचे असते तेव्हा आभारासाठी गोड हसू, गळ्यात हात घालणे, पापा घेणे आणि क्षमेसाठी खाली मान घालणे, डोळ्यात पाणी येणे असे आपसूक घडते... ते जास्त प्रामाणिक असते.

सर्व्ह करा हे पुर्वीच्या मराठी पाककृती पुस्तकातून आलेय.. त्या काळात बायकांनी केवळ रांधायचे आणि वाढायचे हिच प्रथा होती. ओगले आज्जी काय किंवा बर्वे काकू काय, त्यांनी कधीही वाढून घ्या आणि खा.. असे लिहिले नसेल.

अजून काही खटकणार्या गोश्टी

१. मला पुस्तक "भेटले" ; रिक्शा "भेटली" ..... हे सर्रास वापरले जाते. पुस्तक , रिक्शा या निर्जीव वस्तू "मिळतात" आणी सजीव माणसे "भेटतात"
२. तो मला बोलला ; ते बोल्ले .. हे सतत ऐकायला येते. त्याजागी तो "म्हणाला" ; ते "म्हणाले" असे आले पाहिजे

इन्ग्रजी भाशेतल्या फ्रेझेसचा वापरही खूप क्रुत्रीम वाटतो , उदा " मी उगाचच रिअ‍ॅक्ट झालो ". पण या साठी मराठीतला योग्य वाक्प्रचार आठवत नाही. कुणी सुचवेल का ?

तसेच "जेवण बनवले" हा थेट "खाना बनाया" चा शब्दा - नुवाद आहे, त्यासाठी मराठीत "स्वयम्पाक केला" असा अनुवाद केला पाहिजे.

आजकाल इन्ग्रजी माध्यमात शिकलेल्या मन्ड्ळीन्नी हा भाषेचा अपभ्रन्श चालवलेला आहे. त्यातच हिन्दी भाषिक लोकान्च्या सलगीतून फ्रेझेस बोलीभाषेत येत आहेत . त्या शब्दानुवाद करून वापरण्या ऐवजीवजी "अनुवादित" करून वापरल्या गेल्या पाहिजेत. मराठी भाषेची परिमाणे तयार करणारे तरी प्रमाण मराठी जाणणारे हवेत.

तरुण लोकांत तर भेटणे या क्रियापदाचा अतिरेक होतोय.. आणि त्यांना सांगूनही पटत नाहीच.

मी उगाचच रिअ‍ॅक्ट झालो ...

याच्या जागी.. मी उगाचच चिडलो, मी उगाचच मनाला लावून घेतले, मी उगाचच उलट बोललो.. असे किती तरी पर्याय आहेत.

विद्या बालनच्या स्वच्छ भारत जाहिरातीच्या मराठी भाषांतरात 'और नहीं तो क्या' वगैरेचं स्वच्छ सुटसुटीत 'अजून नाहीतर काय काकू? तुम्ही लोकं तर समजत नाही, म्हणलं ह्या माशांनाच सांगावं' केलंय

मराठी पेपरातल्या छापील जाहिराती मी कधीकधी करमणूक म्हणून वाचते. कधी कधी तर हहपुवा लागते.

वस्तू भेटली हे तर तिडीक जाणारं आहे.

दर्शक हे चूक, प्रेक्षक हे बरोबर. पण सर्रास "हमारे दर्शकोंको..." किंवा मराठीतही काही वेळा "आमचे दर्शक..." वगैरे चुकीचं चाललेलं असतं.
अजून काही..

काट्याची टक्कर- कांटे की टक्कर. (चुरशीची लढत किंवा संदर्भाने जो योग्य असेल तो शब्द मिळत नाही का?)
पाणी फेरले - पाणी फिरवलं(आम्ही तर चक्क 'अगदी बोळा फिरवलास!' असं म्हणतो खासगीत!)
करूयात/ बोलूयात/ आणूयात/ म्हणूयात.. यामधे शेवटी 'त' नकोय, पण मालिकांपासून सगळीकडे हेच आहे.

अजूनही खूप आहेत.

बोलूयात, करुयात मधला त मला अनेक वर्षे छळतोय. मी पहिल्यांदा अवचटांच्या लेखनात वाचले तसे, मग असे लक्षात आले कि पुण्याचे माझे मित्र सर्रास असे बोलतात.. मूळ मात्र माहित नाही.

पुर्वी रेडीओवर जे बातम्या देत, त्यांचे मराठी अत्यंत सुंदर असे, हि परंपरा दूरदर्शनवर पण चालू राहिली.... त्यांचा आवाज आणि स्वर दोन्ही योग्य असायचे.

आता बातम्या देणारे इतके उत्तेजित का झालेले असतात ते कळत नाही. कुठलीही आणि कसलीही बातमी ते तशीच सांगतात. प्रचंड घाई असते त्यामूळे वाक्यरचनेकडे वगैरे लक्षच नसते.

मला वाटते, पुर्वी दूरदर्शनवरील बातम्या देणारे स्वतः भाषांतर करत असत. आणि मूळातच ते भाषातज्ञ असत.

दिनेशदा, अजुनही आकाशवाणी आणि दूरदर्शनच्या राष्ट्रीय वाहिनीवर बातम्यांची भाषा चांगल्या प्रकारे टिकून आहे.

खूप जणी, मी साडी घातली', 'मी आली-गेली' म्हणतात. नेसली, मी आले, गेले म्हणावे.

मी तो अनुभव शेयर केला, मला रिलेट झाले, तो डिजर्विंग आहे.... हे पण यादीत घालता येईल.
पण आता ही वाक्येच इतकी अजब आहेत की मला ती मराठीतुन लिहिताच येत नाहियेत. मराठी कच्चे आहे बहुतेक
कोणीतरी लिहाल तर पहा.

बे-डर,

धेड गुजरी ला असभ्य का मानतात ते कळले नाही. तो अधेड गुजरी चा अपभ्रंश आहे ना ?
मी वाचले होते त्या प्रमाणे या दोन राज्यांच्या सीमेवरच्या बायका नऊवारी साडी नेसतात पण पदर उलटा घेतात, म्हणून त्यांच्यासाठी हा शब्द वापरतात. हा संदर्भ बरोबर नाही का ?

महेश, तसे असेल तर खरेच छान !

मराठीत प्रदीप भिडे, अनंत भावे, मानसिंग पवार , विनायक पटवर्धन या दूरदर्शन वरील निवेदकांचे मराठी फारच सुंदर असे.

सर्व्हे हा इंग्रजी आणि सर्वेक्षण हा मराठी शब्द एकत्र करून चक्क सर्व्हेक्षण असा शब्द काही ठिकाणी वाचला आहे.
दुसरं असं की पूर्वी क्रिकेटच्या बातम्यांमध्ये सामना, फलंदाज, गोलंदाज, यष्टीरक्षक, बळी, झेल, त्रिफळाचीत असे शब्द वापरले जायचे. आता मात्र हे शब्द जवळजवळ हद्दपार झाले आहेत. हे शब्द सोपे आहेत, तरीही का वापरले जात नाहीत?

१. "आजचा हा कार्यक्रम आपण इथेच संपवीत आहोत. तर पुन्हा भेटूया पुढच्या आठवड्यात याच दिवशी याच वेळी आपल्या आवडत्या वाहिनीवर/कार्यक्रमात ज्याचे नाव आहे अबक."
असा शेवट अजूनही दूरदर्शन आणि आकाशवाणी वरच्या बऱ्याच साप्ताहिक कार्यक्रमांमध्ये ऐकू येतो. हे वाक्य मला खटकते. याच दिवशी याच वेळी हे बहुधा same day same time चे रुपांतर असावे जे चुकीचे आहे. पुढच्या आठवड्यात याच दिवशी याच वेळी कोणी जर कार्यक्रम पाहू लागले तर त्यांना त्या वेळी कार्यक्रमाच्या शेवटी असलेले हे वाक्यच ऐकायला मिळेल! शिवाय same day मध्ये आठवड्याचा वार अपेक्षित आहे. मराठीत दिवस म्हणजे वार नाही. तेव्हा याच दिवशी च्या ऐवजी याच वारी असे हवे. ह्या वाक्याऐवजी - "पुन्हा भेटूया पुढच्या आठवड्यात बुधवारी रात्री साडे नऊ वाजता आपल्या आवडत्या वाहिनीवर/कार्यक्रमात ज्याचे नाव आहे अबक" अशी रचना हवी.

२. बऱ्याच वेळा विशेषण आणि क्रियाविशेषणाची जागा चुकलेली असते. त्यातून पुलंच्या अतिविशाल महिला मंडळ सारखी विनोदी किंवा अर्थहीन वाक्ये छापली जातात. (नेमके उदाहरण डोळ्यासमोर नाही म्हणून देत नाहीये).

३. मुद्रित माध्यमांची अजून एक प्रचंड खटकणारी गोष्ट म्हणजे स्वामित्वहक्काविषयी असलेली प्रचंड बेपर्वाई. कोणत्याही वृत्तपत्राची पुरवणी उघडली की त्याच्या मागच्या आणि पुढच्या पानांवर जाहिरात सदृश्य टाकावू मजकूर भरलेला असतो. उदा. उन्हाळ्यात शीतपेये टाळा किंवा पावसाळ्यात पायांची काळजी कशी घ्याल वगैरे वगैरे. ह्या मजकुरासोबत ज्या प्रतिमा असतात त्या कुठून मिळवलेल्या असतात? गुगल वरून उतरवून घेऊन छापून मोकळे होतात सगळे! त्या प्रताधिकारमुक्त आहेत की नाहीत ह्याची काहीही शहानिशा कोणी करत असेल असे वाटत नाही. इथे मला पाकिस्तानी वृत्तपत्र डॉन चे उदाहरण द्यावेसे वाटते. त्यांच्या आवृत्तीत जर कोणत्याही प्रतिमा वापरल्या असतील तर त्यांचा स्रोत आवर्जून जाहीर केला जातो. त्या प्रताधिकारमुक्त आहेत हेही छापलेले असते. ह्या बाबतीत आपण अत्यंत गचाळ माणसे आहोत.

४.

ही २७ डिसेंबर २०१५ रोजी लोकसत्ता मध्ये छापून आलेली आयकर विभागाची जाहिरात आहे. १ जानेवारी २०१६ च्या प्रभावापासून हे with effect from चं चुकीचं भाषांतर केल्याने आणि विद्यमान आणि सद्य ह्या दोन शब्दांच्या अर्थातला फरक न कळल्यामुळे कपाळावर हात मारून घेण्याच्या लायकीचा मजकूर छापून आला आहे.

५.

ही २८ डिसेंबर २०१४ रोजी लोकसत्ता मध्ये छापून आलेली केसरीची जाहिरात आहे. हे केसरी टूर आणि वीणाज वर्ल्ड वाले लोकं दिवसेंदिवस डोक्यात जायला लागले आहेत माझ्या! म्हणे माय मराठीचा अमृताहून गोड बोल! डोंबल! इंग्रजी शब्द खड्यासारखे प्रत्येक वाक्यात पेरलेले असतात! ह्यांच्या जाहिरातींचे जे कोणी copy writers असतील त्यांची इयत्ता पहिली ते चौथीसाठी एका मराठी शाळेची फी भरायला मी तयार आहे. इतकं वाईट मराठी मी कुठेही वाचलेलं नाही. धड मराठीतून लिहून जाहिरात करा नाहीतर सरळ छान इंग्रजीतून. उगीच फॉरवर्ड असल्याचा आव आणून आपला मराठी भाषेच्या ज्ञानाचं "बॅकवर्ड" पण सिद्ध करू नका!

६. आता थोडे विनोदी! ह्यात भाषेचा संबंध नाही. परंतू एका लेखाशेजारी दुसरा कोणता मजकूर येतो याचा फारसा विचार न करता केवळ जागेचा विचार करून मजकूर छापल्याने अशी गमतीशीर पाने तयार होतात! १४ फेब्रुवारी २०१५ च्या चतुरंगमध्ये डावीकडे संतसंग आणि उजवीकडे 50 shades of gray पाहून धन्य वाटले हम लोगों को समझ सको तो समझो दिलबर जानी! जितना भी तुम समझोगे उतनी होगी हैरानी!

जिज्ञासा हुडकून हुडकून चपखल उदाहरणं नेहमी दिसत असूनही लक्षातसुद्धा न आलेली.
आपणसुद्धा ह्या चुकांना किती सराईत झालोय ते जाणवलं!

केसरी आणि वीणा स्वतःच लिहून जे असेल तसंच छापतात बहुतेक. ते किंवा त्यांची जाहिरात कंपनी कॉपी रायटर्स बाळगत असतील असं वाटत नाही.

छान धागा.

मला "व्यस्त आहे" च्या सध्याच्या उपयोगाबद्दल असाच वैताग येतो. पूर्वी मग्न, गर्क वगैरे म्हणत. मराठीत व्यस्त हा फक्त एक संख्येचा प्रकार होता, सम व व्यस्त. आजकाल हिन्दीतून तेथील अर्थाने मराठीत आला आहे.

मला सहसा असे दिसले आहे की अर्धवट हिंदी-मराठी मिश्रण असलेले असे शब्द वापरणे हे 'कूल' समजले जाते. त्यामुळे असले प्रकार कायम दिसतात.

मला बोली मराठीत धन्यवाद्/आभार खटकत नाही, पण 'माफ करा' हे अजूनही कृत्रिम वाटते.

यातले बरेच शब्द/ शब्दप्रयोग हिंदीतून आलेले आहेत.

आणखी एक म्हणजे गृहशोभिका सारखी मासिके, भास्कर सारखी हिंदीतून मराठीत आलेली दैनिके किंवा वर उल्लेख केलेली दैनिक वर्तमानपत्रातील पानपूरके. एखाद्या भाषांतर्‍याला दोन पाने हिंदी मजकूर देऊन "ताबडतोब मराठी कर !" असे सांगितले तर हेच होणार.

( जाता जाता : गृहशोभिका मधील महिला मॉडेल्स इतक्या तुपकट का दिसतात? मेक अप करताना फाउंडेशन ऐवजी डालडा लावतात की काय ? )

सम आणि विषम असे आहे ना?

हो बरोबर आहे ये.ब. - संख्यांच्या बाबतीत सम आणि विषम असते. गुणोत्तराचे प्रमाण सम व व्यस्त (as in inversely proportional) असे ते लिहायला हवे होते

आणखी एक नवा बोलीभाषेत आलेला वाक्प्रचार
" मुले आभ्यास करायला मागत नाहीत"
" कुणीही व्यायाम करायला मागत नाही"
हे कोठून आले आहे कळत नाही.....

एक डोक्यात जाणारी अ‍ॅड. टीकली लावून 'शहरासाठी तयार'!? > शहरासाठी पण नाही चक्क 'शहर तयार' . लोकसत्ता मधे ही अ‍ॅड पाहून मला हसायला ही आले आणि कीव सुद्धा आली.

विषय चांगला आणि सतत अस्वस्थ करणारा.. प्रमाण भाषेचा वापर व आग्रह निदान माध्यमामध्ये तरी असावा हीच माफक इच्छा.
मी स्वतः माध्यमात काम केल्यामुळे पदोपदी जाणवणारा हा भाग आहे. भाषेच्या विद्यार्थयांचाच नाही तर माध्यमातील लोकांचा कटाक्ष असावयास हवा. दुर्दैवाने तो नसतो या साठी मोठी जागृती आणि जाणत्या लोकांनी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे

मला वाटते की १९८५ - ८६ नन्तर आपली materialistic (मराठी शब्द सुचत नाही) खूप प्रगती झाली म्हणजे छपाई तन्त्रज्ञान , दूरदर्शन प्रक्शेपण तन्त्रज्ञान वगैरे...... पण माणसा ची व्यासन्ग करण्याची व्रुत्ती आणी कुणाकडून व्यासन्गाची अपेक्शा करणे या गोष्टी कालबाह्य झाल्या. उत्क्रुष्ठ्तेच्या परिमाणानाच आपण हद्दपार केले.
मी जे करतो तेच प्रमाण ; तेच सर्वोत्तम ही विचारधारा समाजात रूढ झाली.

खूप छान चर्चा. शिकायला मिळतय.
मला खटकणारं - मी हे करेल. ती, तो, ते .. करेल. पण मी 'करेन'.
आणि हो.... ते 'करूयात, बोलूयात'... आता सर्रास वापरतात सगळेच. तो शेवटला 'त' कधी घुसला?
गेलेली, केलेलं असलं बोलल्यावर थांबवून 'गेले होते', 'केलं होतं' असं सुधारून घेतलं होतं वडिलधार्‍यांनी.

मुले अभ्यास करायला मागत नाहीत हा प्रयोग नवीन? मी माझ्या आधीच्या पिढीच्या तोंडी ऐकलाय.

कट्यार चित्रपटात सदाशिवच्या तोंडी पंडितजींबद्दल एक वाक्य आहे. --- ते आता राहिले नाहीत.....