संत मुक्ताबाई

संत मुक्ताबाई

(जन्म - आश्विन शुद्ध प्रतिपदा -घटस्थापना-शके ११९९ किंवा शके १२०१)

संघर्षमय अस्तित्वाचा एक भरमसाठ वेलविस्तार असतो.खूपसा निरर्थकतेचा पालापाचोळाही. तो हलक्या हाताने दूर करायचा. आयुष्याच्या प्रयोजनाचा पक्व कंद बाहेर काढायचा.त्याच्याही निबर टणक सालीतून नकोशा ओंगळवाण्या तपशीलांचे कुरूप तंतू डोकावत असतात.ते सगळं हलक्या हाताने सोलायचं. मग उरतो तो शुद्ध गर. शुद्ध मधुर सत्व . ते शतकानुशतकं टिकून राहातं, पुढच्या पिढ्यांचं पोषण करतं. असा रांधायचा असतो परमानंद.
संत मुक्ताबाई.

लखलखीत मध्यान्ह,त्यातच आसमंत झोडून काढणारं धुळीचं विवर्त .रखरखाट.गावशिवाराबाहेरच्या तापलेल्या मलूल रानातून आपण निघालोय लहानशा पाऊलखुणा शोधत ,तेव्हा दिसतं ते बहिष्कृत विपन्न खोपटं. आतून मनस्वी हसण्याबोलण्याचे बाल-किशोर पण व्युत्पन्न स्वर येताहेत.. ही सर्वात लहान गोजिरवाणी मोठ्या भावाला सांगते आहे -‘टाकिल्या उपाधी तेथे कैंची हे समाधी | गुह्य म्हणता वेदी मौन्य केले |फुटली बुदबुदे नाशाची विलासे | त्यात ब्रह्म कैसे मावळले |म्हणे मुक्ताबाई पाहाण्याच्या हातोट्या | प्रेमे दादा काट्या कवटाळील्या ||‘’ !!

शके ११९९ मध्ये जन्मलेली मुक्ताई मातापित्यांना देहांत प्रायश्चित्त घ्यावे लागले तेव्हा अवघ्या चार वर्षांची होती. अघटिताची वीज तिच्या आयुष्याच्या सुरुवातीलाच तिच्या जगावेगळ्या घरकुलावर कोसळली तेव्हा सर्वात लहान आणि एकुलती एक बहीण असं तिचं त्या चार अलौकिक भावंडांमधलं अनन्य स्थान होतं.. या दुहेरी ताणातून मुक्ताई आपल्या भावांना तोडीस तोड अशी ब्रह्मज्ञानी आणि त्याचवेळी अवखळ स्पष्टवक्ती अशी घडत गेली . ज्या जगाने तिच्याकडे पाठ फिरवली त्या जगाच्या श्रेयस संकल्पनांनाच तुच्छ् करून ही सिद्धयोगिनी स्वत:मध्येच परिपूर्ण झाली.

निष्पाप आईवडीलांना गुन्हेगारासारखं क्रूर देहांतशासन फर्मावल्यावरही त्या अनाथ लेकरांना सामावून न घेणारा, चारीबाजूंनी वेढणारा सनातनी निर्दय समाज. या पार्श्वभूमीवर निरतिशय आणि निरर्थक अन्याय अपमान सोसत (त्यातही स्त्री म्हणून तिच्या वाट्याला वेगळे दंश आले असणारच) मानी मुक्ता कशी घडली असेल ते तिच्याच शब्दांच्या गूढगर्भात शोधत जावे लागेल.

ज्ञानेश्वरांनी सर्वच व्यक्तिगत उल्लेख अगदी काळजाच्या कुपीत सांभाळले. मुक्तेच्या शब्दात क्वचित आणि प्रभावीपणे ते दु:ख आले आहे.
’’तात आणि माता गेलीसे येथून| तेव्हा आम्ही लहान पांडुरंगा | निवृत्ती ज्ञानेश्वर कोरान्नाचे अन्न | सांभाळी सोपान मजलागी ..’’

पण दु:खपूजनाला तसा अंत नाही. एकदा त्यातच गुंतले की परमसुखप्राप्तीला मग अवसर उरायचा नाही.
‘’बाप भाग्याचा योगींद्र | नभ गोसावी स्वये सार | सुनीळ गुह्याचे विवर उघडिले असे |.. तेथे अनंत विद्युल्लता नयनी | शुद्धत्व रूपे गोसाविणी | ब्रह्मांड भवानी देखणी प्रकटली ..’’ ते आईवडील जणू आता शिव-भवानी स्वरूपात पुन: प्राप्त झाले.हा मुक्ताईचा अनुभव सोप्या वाटेने चालणाऱ्याला यायचा नाही.

या नित्याच्या अग्निपरीक्षेत ऐहिकाला मुक्ता कधीच ओलांडून गेली.’’मन मारून उन्मन करा | ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ||-‘’ अशा सूत्रमय शब्दात अपमानांनी दुखावलेल्या ज्ञानेश्वरांनाही उपदेश ती करू शकली कारण ते शब्द ती प्रत्यक्ष जगली होती. कठोर दैनंदिनाच्या मुशीत घडत गेली ही ब्रह्मवादिनी. वडील भावांना दादा दादा म्हणत अभंगातून विश्वस्वरूपाची आणि आत्मस्वरूपाची चर्चा करणारी.नाथपंथीय साधनेची, योगिक क्रियांची दुर्बोध गूढ विवरणे सांगणारी,मागणारी.

’’आकाशी अवकाश नवते हे जाण | तेव्हा हा भगवान पाणी होता | आंधारीची नांदणूक कोण्ही वोळखीना | तेव्हा तारांगणा ठाव नव्हता ||’’ – थेट नासदीयसूक्तातील संकल्पना . स्वत:च्याच आरशात स्वत:ला पारखून पाहाणारे शब्द . ‘’नव्हे हा शब्द नव्हे हे वाणी | जाणा सकळ धणी कल्पतरूची | नव्हे हा बोल बोलाचा व्यापार | बोले सर्वेश्वर विस्तारिला | जेव्हा शब्द होते काय करावे कोण्ही | वासना ज्याची त्यांनी उठवीली ..’’ तिचे असे अनेक अभंग आहेत , जे सर्वसामान्यांच्या इयत्तेपलीकडील आहेत. मुक्ताबाईची प्रतिभा विशुद्ध तात्त्विक -पारमार्थिक पटलातून प्रकटल्याने दूरस्थ वाटते.

तरीही तिच्याबद्दल अपार आदरापोटी सर्वसामान्यांनी तिच्या अनेक गूढ रचनांपैकी काही उराशी कवटाळल्या आहेत – नकळता त्यांनाही काहीतरी जाणवते आहे. जशी -‘’मुंगी उडाली आकाशी तिणे गिळिले सूर्यासी ‘’ ! ही छोटीशी मुंगी आकाशव्यापी झाली, हिने तर सूर्यच गिळला . कदाचित स्वत:बद्दलच बोलतेय मुक्ता या जीवात्मा -परमात्म्याच्या रूपकातून. अनाकलनीय रूपकांची लगोरी रचून खेळणारी एक असामान्य मुलगी दिसते आहे या शब्दांतून –‘माशी व्याली घार झाली – देखोन मुक्ताई हासली ! ‘’ प्रपंचाच्या दलदलीवर घोटाळणारी माशी असे म्हटले आहे येथे बुद्धीला , पण त्याच बुद्धीच्या पोटी आकाशाचा ठाव घेत जाणारी घार – परमार्थसाधना – जन्माला येऊ शकते हे पाहिलं आहे मुक्तेने , यातला विरोधाभास पाहून ती खुदकन हसते आहे.. एक असं निरागस हसू फुटतं आहे या शब्दांच्या आतून की डोळेही सोबतीने भरून येतात ..

मुक्त या शब्दाची जणू मूळ व्याख्याच अशा या काही अभंग-ओळींमधून ती आपल्या गूढ मानसिकतेचे दार किलकिले करते.
मुक्तामुक्त दोन्ही नाईकतो कर्णी | हरिनामपर्वणी सदा काळ |
मुक्तपणे मुक्त मुक्ताई पैं रत | हरिनाम स्मरत सर्वकाळ |
मुक्ताईचे चित्त निरंतर मुक्त | हरि हेंचि संचित आम्हा घरी |
मुक्त आणि अमुक्त याची आम्ही चर्चाच करत नाही ! आम्ही मुक्तपणे मुक्त आहोत असं म्हणणारी मुक्ता. मुक्ती आणि बंधन यावर अधिक काही बोलायची सोयच ठेवत नाही .

एकांत हे मुक्ताबाईचे बलस्थान आहे. एक जगावेगळी स्त्री म्हणून तिच्या वाट्याला जो बहिष्कृत अवकाश आला तो उलट मोठ्या अभिमानाने आनंदाने स्वीकारून त्या एकांतात तिने अमर्याद चिंतन,साधना केली आहे. ‘’प्रारब्ध संचित आचरण गोमटे | निवृत्ती तटाकें निघालो आम्ही | मुळींचा पदार्थ मुळींच पैं गेला | परतोनी अबोला संसारासी ||” जेथून तुम्ही आम्हाला उठवले त्या तुमच्या प्रपंचातून आम्ही निघालोच ! जगाशी अबोला. मौनाची मठी . येथेच राहून परमपद प्राप्त केले आहे तिने आत्मरतीतून.

बाकीच्या सुमार भावना आणि अपार वेदनाही तिने तिच्या मनातून कायमच्या हद्दपार केल्या आहेत. हे कसं जमलं तिला ? तर ‘’मने मन चोरी मनोमन धरी | कुंडली आधारी सहस्त्रदळी ‘’ मनानेच मनाला चोरायचं , मनाच्या मुठीत मनोमन धरून ठेवायचं .मूलाधारापासून सहस्त्रारापर्यंत खेळवायचं .ही एकांत-धारणा.

दिवस येतात आणि रात्री जातात. आयुष्य सरकत राहातं.चारी दिशा शून्य आहेत. निरखत राहिलं तर चौफेर अभाव- अन्यायाचा धुरळा .पण मुक्ताई तिथे रेंगाळत नाही. तिच्या दृष्टी/श्रुती एकाच वेळी सूक्ष्म आणि विशाल होत चालल्या आहेत चिंतनातून ,निदिध्यासातून. ध्यानातून.

’’दिवसा शीतळ निशियेसी बरळ | अधऊर्ध्व केवळ निजबीज | या आदि नाही अनादिही नाही |कैचा मोहप्रवाही दिसेचिना||’’ दिवसाच्या लाहीत शीतलता देतं आणि रात्री निजेतही पुसट जाणवत रहातं असं आहे ते निजबीज . ते खालीवर भरून राहातं .आदि अनादि या शब्दात मावत नाही . हे निजबीज म्हणजे काय ? तर साधं ‘’केशव-हरी‘’ ! श्रीकृष्णाचं नाम, नित्य अनुसंधान. पण हे रहस्य मोहप्रवाहात सापडलेल्यांना कधीच गवसत नाही. ’’ मुक्तपणे ब्रीद बांधोनिया द्विज |नेणती ते बीज केशव हरी ||’’ !

तर हा एकांत. मुक्ताबाईला वेढणारा . तशी तर ती घरातच आहे.पण किती फसवं आहे तिचं हे घरात अन त्यातूनही माजघरात असणं ! ब्रह्मांड व्यापणारं परतत्व चक्क तिच्याबरोबर सदैव आहे . मग कुठे जायची धावाधाव कशासाठी ? ‘’चित्तासी व्यापक व्यापुनिया दुरी | तेंचि माजिघरी नांदे सदा | दिसे मध्य सुख मुक्तलग हरी | शांती वसे घरी सदोदित ||’’ त्या तिच्या अंत:पुरातच जिवलग हरी आहे , तो अज्ञान हरण करतो मग मागे उरतं सुख ,अखंड शांती.

मग या एकांतात या निवळलेल्या अंतर्दृष्टीला आपसूक विराट दर्शन होतं सत्याचं.’’निर्गुणाची सेज सगुणाची बाज | तेथे केशीराज पहुडले ..’’ सगुणाच्या इंद्रियगोचर विश्व-खाटल्यावर निर्गुणाची शेज पसरून विसावला आहे अनादिअनंत परमपुरुष ! असं भव्य दर्शन मुक्ताबाईमुळे निदान शब्दाच्या स्तरावर आपण अनुभवू शकतो.

स्त्रीसुलभ जाणिवांचं एक बाजारपेठीय मिथ्यक आहे. मुक्ताईच्या शैलीत तसलं प्रकट आणि प्रचलित स्त्रीत्व सापडत नाही, पण ते सूक्ष्मपणे विद्यमान आहे. ती तिच्या मोठ्या भावांची छोटी आई तर आहेच, पण जिवाभावाची, तोलामोलाची एकमेव सखीही आहे. ’’ऐकावा हा अर्थ मुक्ताईच्या मुखी |आता ऐसी सखी नाही कोणी" -निवृत्तीनाथांनी ही भावना तिच्या इहलोक सोडून जाण्यानंतरच्या आकांतातून व्यक्त केली . अशी मैत्रीण मिळणार नव्हतीच कुठे बाहेर शोधूनही त्या भावांना. पण या छोट्या आईचा अत्यंत लाडका पुत्र फक्त चौदाशे वर्षांचा वृद्ध आहे ! वटेश्वर चांगा तिचा शिष्य. त्याच्यासाठी ती अंगाई गाते - ‘’ निजी नीज बाळा न करी पै आळी | अनुहात टाळी वाजविते !’’ -निजस्वरुपामध्ये विलीन हो रे बाळा,ऐहिक सिद्धी-प्रसिद्धीची गडबड करू नकोस, अनाहताने ताल धरलाय ना तुझ्यासाठी !

मुक्ताईच्या शैलीवर ज्ञानदेवांच्या शैलीचा संस्कार आहे पण अनुकरण नाही. भावनांचे कल्लोळ अभावाने म्हणून उत्कट जाणवणारे . मन तर मागेच मारून उन्मन झालेले आहे. कवित्वाचाही बडिवार नाही .

अडीचशे –तीनशे अभंगात सामावलेली ही कविता म्हणजे आता केवळ मागीलांच्या मार्गदर्शनासाठी ठेवलेला दस्तावेज. ज्या अद्भुत घटनांचा तिच्या चरित्रात ठायीठायी विलास आहे , त्यांचेही आत्मचरित्रात्मक थेट असे उल्लेख कमीच. घटनांशी गुंफलेले व्यक्तिगत आत्मिक विकासाचे आलेखही आडूनच आलेले ,शोधूनच कळणारे. उदाहरणार्थ , ‘चणे खावे लोखंडाचे तेव्हा ब्रह्मपदी नाचे ‘’ ताटीच्या एकोणीस अभंगातील या सपाट सुभाषितवजा ओळीत कष्ट, वेदना, उपासमार,अनुभवास आलेले क्रौर्य साराच दारूगोळा ठासून भरला आहे तोही नामानिराळ्या वृत्तीने. गूढगुंजन करणाऱ्या पुष्कळ रचना, पण त्यात अधिकतर प्रतिमा-रूपकांच्या पातळीवरून योगक्रियांची चर्चा करणे , त्यातून येणाऱ्या अनुभवाचे सूचन करणे, यावरच काय तो सारा भर.एका नाथपंथीय महायोगिनीच्या आध्यात्मिक जीवनाचा आलेख.आणि नंतर वारकरी पंथाच्या परिवेषात भक्तीने ओथंबलेले तरीही विद्वत्ता लपवू न शकलेले असे नाममाहात्म्य सांगणारे अभंग.मात्र व्यथेवर पोसली गेली आहे ती एक जगावेगळी विनोदबुद्धी. साऱ्या परिस्थितीवर मुक्तपणे हसण्याचीही हिंमत असलेली एक मुलगी..

तापी नदीचे तीर. ऐन वैशाखातील तळपत्या माध्यान्ही अचानक सृष्टीच्या मांडवात पंचतत्त्वांचे तांडव करणारा वादळी पाऊस.सगळी लक्षणे मुक्तेच्या अलौकिक आयुष्याशी सुसंगत.तो पराकोटीचा भवदाह आणि त्यावर अवतरलेली ईश्वरी कृपा. येथेच मुक्ता तिच्या प्रकाश-मूलतत्त्वात –विजेच्या लखलखाटात सामावून गेली. तिचा जन्म, आयुष्य, साधना सगळीच तेजाची आरास होती . प्रकाशमय अशा चिदाकाशात ती अंतर्धान पावली. ‘’कडाडली वीज निरंजनी जेव्हा | मुक्ताबाई तेव्हा गुप्त झाली ‘’ – या भावंडांच्या जीवनाची व महानिर्वाणाची वर्णने ग्रथित करणाऱ्या संत नामदेवांचे हे शब्द. सदेह समाधीचाही उपचार नाही .

’मुक्ताबाई म्हणे यावे जावे कोठे | अवघे निघोटे स्वरूप स्वामी | आमुच्या स्वस्थानी नाही पा अंधार |अवघे चराचर प्रकाशत्वे||‘ जीवनाच्या रंगमंचाचा नाट्यपूर्ण निरोप घेताघेता हे शब्दही तिने खरे करून दाखवले.

एकामागून एक जगाचा निरोप घेण्यातून या भावंडांनी विहितकार्य संपले म्हणून कथानक तर संपवलेच ,कदाचित अन्यायी जग-जनरीतींबद्दल आपला एकमात्र नि:शब्द निषेधही त्या कृतीतून नोंदवला असावा . या जगाचे सन्मान स्वीकारून नाकारण्याचा सोहळा.

मुक्ताबाईंचं उण्यापुऱ्या अठरा वर्षांचं अल्प चरित्र. भावंडांच्या चरित्रात मिसळून गेलेलं. निवृत्तीनाथ , सर्वात वडील बंधु आणि गुरु.त्यांनी तीनही भावांच्या वतीने ही प्रेमरसधारा अधिक विवरून दाखवली आहे– ‘’त्रिवेणीचा ओघ जैसा एकेठायी | तैसी मुक्ताबाई आम्हामध्ये ||’’(मात्र येथे प्रयागच्या त्रिवेणीसंगमातच त्यांच्या आई वडिलांनी देहत्याग केला होता त्याचा सुप्त संदर्भ येतो असं मला वाटतं , त्या दु;खाचं सगळ्यात निरागस रूप मुक्ता, तिच्याठायी आतून ती भावंडे एकवटली आहेत हे जाणवतं ) .

अशा लाडक्या मुक्तेने ज्ञानेश्वरांच्या पाठीत रसरसलेल्या योगाग्निवर रांधलेले मांडे , हे दृश्य पाहून शरण येऊन त्यांचे उष्टे अन्न खाणाऱ्या विसोबाला ‘’खेचर’’ ( उष्टे खाणारा पशू ) ही उपाधी देणे, चांगदेवाचे कोरे पत्र पाहून ‘’चौदाशे वर्षे जगून चांगोबा कोरा तो कोराच-‘’ असे भाष्य करणे, नामदेवांचं मडकं कच्चंच आहे असं जाहीर करून त्याला मनस्वी दुखावून मोकळं होणं –तिची ही प्रसंगपरत्वे साकारलेली रूपं काळजात साठवावीत अशीच आहेत कारण आईच्या मायेमध्ये लहान बहिणीचा नैसर्गिक खोडकरपणा सामावून तिचं व्यक्तिमत्व विशेष मधुर झालं आहे. खरं तर या फटकळपणामध्ये या सर्व महान संतांबद्दलचे तिच्या मनातले ममत्वच लपले आहे , त्यांना अहंकाराची बाधा होऊ नये अशी तिची इच्छा आहे.

कशी दिसत असेल मुक्ताई ? समकालीन संत जनाबाईंच्या एका अभंगात आपल्याला मुक्ताईच्या साज-या रूपाची
झलक दिसते.’’विठो माझा लेकुरवाळा | संगे लेकुरांचा मेळा | निवृत्ती हा खांद्यावरी | सोपानाचा हात धरी | पुढे चाले ज्ञानेश्वर | मागे मुक्ताई सुंदर | ... ‘’ – या अनन्यसुंदर अभंग-चित्रात एकट्या मुक्ताईला ‘सुंदर‘ हे विशेषण योजून तिच्या राजस रूपाचाही उल्लेख जनाबाई सहजतेने करत आहेत.या कल्पनाविलासातही सर्वात लहान तरीही कुणाचाही हात न धरता मुक्ताईचे मागे स्वतंत्रपणे चालणे हे तिच्या मानी स्वभावाचे निर्देशक आहेच.

आपल्या परम-प्रतिभावंत भावाला दु;खाची ताटी उघडून कोशातून बाहेर यायला, स्वत: तरून विश्व तारायला सांगणारी, एका परीने त्याला ज्ञानेश्वरीलेखनाची प्रेरणा देणारी ‘लडिवाळ मुक्ताबाई ‘ इतरही सर्व योगी-संत मंडळींचा समावेश आपल्या विस्तारित कुटुंबात करत आहे . त्या सर्वांनीच विकारांच्या तावडीत न सापडता विश्व तारावे ही तिची कळकळ आहे.
म्हणून तर संत कवयित्री जनाबाई अत्यंत आदराने म्हणतात, ’’आदिशक्ती मुक्ताबाई | दासी जनी लागे पायी ||'' !

भारती..