विविध भाषांतील संख्यावाचनाच्या पद्धती. काही निरीक्षणं व काही प्रश्न

बाकी युरिपियन भाषांचा अभ्यास नाही , पण जर्मन आपल्यासारखी (की आपण जर्मनसारखे) चालते

आईन उंड द्रायझिश १ आणि ३० एकतीस
त्स्वाय उंड द्रायझिश २ आणि ३० बत्तीस

पण संख्याप्रणालीचा (Number System) शोध तर सर्वात आधी भारतात लागला. मग ती अरबांकडे गेली व तिथून ती पाश्चात्यांकडे गेली >> तुम्हाला न्युमरल सिस्टिम म्हणायचे आहे का? उदा. आज तारीख काय? - १३/तेरा, श्राद्ध कोणत्या दिवशी घालतात? - १३/तेराव्या. तेरा आणि तेरावा हे दोन्हींचे अर्थ भिन्न असले तरी न्युमरल एकच आहे (१३). दशमान पद्धत आणि ० ते ९ हे आकडे अशी न्युमरल सिस्टिम जरूर भारतातून आली पण नंबर सिस्टिम हे त्यापेक्षा कितीतरी क्लिष्ट प्रकरण आहे.

हा फरक जर स्पष्ट झाला तर मग याविषयी काही ठोकताळे मांडता येतात. समजा मराठीत संख्यावाचन दशक आधी आणि एकक नंतर असे करायचे ठरवले तर त्याचे परिणाम असे होऊ शकतात.
उदा. "वीस एक जण होते" - इथे मला तिथे अंदाजे वीस जण होते असा अर्थ अपेक्षित आहे. त्यामुळे मी वीसएक = २१ हा शब्द वापरू शकणार नाही. मला व्याकरणात बदल करावे लागतील. मराठी टोनल भाषा नाही त्यामुळे मी समोरील व्यक्ती टोनवरून हा गभितार्थ समजून घेईलच असे गृहीत धरू शकत नाही. जर मी तसे गृहीत धरू लागलो तर मग मी (व्याकरणकार) भाषिकाच्या बोलण्याच्या शैलीवर बंधन घालेन. याने बोलीभाषा बनणे कठीण बनेल आणि मराठी संस्कृतच्या वाटेने जाऊ लागेल. त्यामुळे काहीतरी दुसरा मार्ग शोधावा लागेल.
दुसरा पर्याय असू शकतो की "एक" अथवा संख्यांची असे अर्थ धारण करण्याची क्षमता व्याकरणातून काढून टाकावी. पण मग हा व्यापक बदल झाला. याने मराठीत संख्या जोडून "अनिश्चितता" निर्माण करण्याची जी क्षमता आहे ती नाहीशी होते. तसेच याने शब्द जोडण्याचा नियम बदलला. हा बदल इतर शब्द जोडतानाही लागू पडायला हवा. तर ती भाषा कन्सिस्टंट राहिलच असे नाही.
(यावर "मग कायम अंदाजे म्हणत जा" हा उपाय असू शकत नाही. याने भाषेचे प्रमाणीकरण व्हायला सुरुवात होईल आणि बोलीभाषा तयार होण्याच्या शक्यता खुंटतात.)
तिसरा पर्याय नव्या प्रकारचा अ‍ॅलोमॉर्फ आणा - म्हणजे वीस एक चा जोडशब्द बनवताना वीस वर काही प्रक्रिया करून त्याला बदला. उदा. हिंदीमध्ये एक आणि चालीस चा जोडशब्द बनून चालीसचा अ‍ॅलोमॉर्फ तालीस बनतो. हे नियमसुद्धा नंबर सिस्टिमचाच भाग आहेत. मराठीमध्ये सुद्धा हे नियम आहेत - जसे नव्वदचा ण्णव बनणे. जर हे नियम तसेच ठेवायचे ठरवले तर नव्वद एक ला ण्णवएक म्हणावे लागेल. मराठीत ण ने (तोसुद्धा पाय मोडका) शब्द सुरू होत नाहीत या मूलभूत नियमाचा मग भंग होतो. तसेच हे अ‍ॅलोमॉर्फ सर्वत्र वापरावे लागतील. त्याने अजून किती नियम तुटतील कोणास ठाऊक?!

सारांशः नंबर सिस्टिम आणि न्युमरल सिस्टिम या भाषेच्या दृष्टीने दोन भिन्न प्रणाली आहेत. न्युमरल सिस्टिम मुख्यत्वे संख्येची "किंमत" किंवा तिचे गणितातील संबोधन स्पष्ट करते. नंबर सिस्टिम ही भाषेच्या व्याकरणाशी संलग्न प्रणाली आहे जी या संख्या भाषेत कशा वापरल्या जाव्यात याचे नियम स्पष्ट करते. काही भाषांनी संख्यावाचनातील ही विषमता आपल्या व्याकरणाच्या काही इतर विशेषता जपण्यासाठी तडजोड म्हणून स्वीकारलेल्या असू शकतात. काही भाषांना हा ट्रेडऑफ पटला नसेल त्यामुळे त्यांचे संख्यावाचन वेगळ्या पद्धतीने विकसित झाले.

अवांतर: काही भाषा या सर्वांपेक्षा अधिक विचित्र होत्या. उदा. लॅटिनमध्ये
एकवीस - viginti unus
एकवीसावा - unus et vicensimus
जेव्हा क्रम दाखवायचा तेव्हा एकक आधी आणि अन्यथा दशक आधी.

फक्त निरीक्षण एवढाच लेखाचा विषय आहे. ओके.
--------
एखाद्या भाषेने अचानक संख्यावाचनात बदल करावा का हे पण पाहणे गरजेचे आहे.

मुळात हा विषयच गोंधळात पाडणारा आहे. त्यात तुमच्या लेखात सुद्धा थोडेफार गोंधळ झाल्यामुळे अजूनच गोंधळायला होऊ शकतं.
१. २० ते ९९ ह्या संख्यांसाठी तुम्ही लिहिलंय की इंग्रजी आणि दाक्षिणात्य भारतीय भाषा 'उजवीकडून डावीकडे' वाचतात, जे उलट डावीकडून उजवीकडून पाहिजे. त्याचप्रमाणे मराठी, हिंदी वगैरे भाषा एककाकडून दशकाकडे म्हणजे उजवीकडून डावीकडे वाचतात.

२. तुम्ही 'डावीकडून उजवीकडे' हे एककाकडून दशकाकडे ह्या अर्थाने घेत असाल, तर अरेबिक भाषा पण त्याला सुसंगतच आहेत. उदारणार्थ, 25 हे अरेबिक भाषेत खामसाह् व एशरीन (५ व २०) =पंच-वीस असेच वाचतात, जे तर्कसुसंगत आहे. संस्कृतात देखील पञ्चविंशतिः असा त्यास सुसंगतच शब्द असल्याने मराठी/हिंदी भाषेतले हे संख्यावाचन अरेबिक भाषेवरून आले हे समजण्याचे कारण नाही. ते संस्कृतावरून आल्याची शक्यता जास्त. दाक्षिणात्य भाषांमध्ये ते उलटे कसे, ह्याची चर्चा होऊ शकते.

३. तीन व अधिक अंकी संख्या सर्वच भाषांमध्ये एकसमान नियम पाळतात असं तुम्ही लिहिलंय, पण उलट खरी गोम तर तिथेच आहे.
संस्कृतात 'अंकानां वामनो गति:' या नियमानुसार मोठे अंकदेखील उजवीकडून डावीकडे वाचले जावेत. त्यानुसार १०५ हा आकडा 'पञ्चाधिकम् शतम्' असा वाचला जातो. (महाभारतात 'एकमेकांविरुद्ध जरी आम्ही 5 वि 100 असू तरी परकीया कडून आक्रमण झाल्यास आम्ही 105 आहोत' अश्या अर्थाच्या श्लोकात युधिष्ठीर 'वयम् पञ्चाधिकम् शतम्' असे म्हणतो). मराठीत सध्या आपण हा नियम मोडला आहे. म्हणजे 145 म्हणताना आपण एकशे पंचेचाळीस , म्हणजे 100+5+40 असे म्हणतो. म्हणजे धड डावीकडून उजवीकडे नाही किंवा उलटही नाही.

४. जुन्या मराठी संख्यावाचनात संस्कृतचा नियम पाळला जात असावा, त्याच्या पाऊलखुणा आपल्या पाढ्यांमध्ये दिसतात. एकोणतीस पाचा पंचेचाळासे - इथे पंचे+चाळ+से (शे) = ५+४०+१०० , असा उजवीकडून डावीकडे वाचायचा नियम पाळला गेला आहे.

गंमत म्हणजे, पाढ्यांनुसार चोवीस दाहे चाळीस दोन = २४० , आणि नवीन पद्धतीनुसार चाळीस दोन = ४२, असा अजून एक गोंधळ आहे!

नाही. इथे संस्कृतात दशकस्थान संबोधन आधी यायला हवे होते (कारण संस्कृत डावीकडून उजवीकडे वाचतात). >> पुन्हा चूक. संस्कृतात उजवीकडून डावीकडे वाचतात. पञ्चविंशतिः हे उदाहरण त्यासाठीच दिले. पञ्च (५) आधी, मग विंशतिः (२०).

नंतरच्या काळात (संख्या वाढल्या तसे) नियमितपण आणण्यासाठी तो नियम मोडला गेला असावा >> हा केवळ अंदाज झाला. जुन्या संस्कृत श्लोकांत मोठ्या संख्या सुद्धा उजवीकडून डावीकडे वाचल्याची उदाहरणे आहेत. पाय ह्या किमतीचे वर्णन एक 62832 भागीले 20000 करतांना त्या संख्यांचे उजवीकडून डावीकडे वाचन त्या एका श्लोकात केले आहे.

काय आहे आणि काय संयुक्तिक होऊ शकेल हा विचार संगणक माध्यमातून माहिती पोहोचवणे या चौकटीत विचार केला जात आहे. त्या दृष्टीने पाठ्यपुस्तक मंडळ कामाला लागले असावे.

अक्षरे/वाक्य वाचनाची पद्धती डावीकडून उजवीकडे असताना संख्यावाचन मात्र असे का केले गेले असावे >> लहान किमतीपासून मोठ्या किमतीकडे असे ते असावे. अंकमालिकेत आधी एकक भरले जातात, मग दशक. बेरीज, वजाबाकी, गुणाकार करताना (मोठ्या संख्यांचा, हातचा गरजेचा असलेला) आधी एकक स्थानांचा करतो मग दशक.

लहान किमतीपासून मोठ्या किमतीकडे असे ते असावे. >> हा तर्क पटतो. जुन्या हिंदीत/खडीबोलीत/ब्रजबोलीत सुद्धा पूर्वी अंकानाम् वामनो गति: नियम पाळायचे. उदा. १४० ला चालीस सौ असे म्हणत. (संदर्भः अ ग्रामर ऑफ हिंदी: सॅम्युअल हेन्री केलॉग. यात विविध बोलीभाषांतील फरकांचा सुद्धा बारकाईने अभ्यास केलेला आहे.) खरा प्रश्न असा आहे की मधल्या वर्षांंमध्ये असे काय झाले की पूर्वापार चालत आलेली उजवीकडून डावीकडे वाचण्याची पद्धत बदलली गेली.

atuldpatil यांनी वरती दिलेले ३ दुवे रोचक आहेत! ही माहिती पूर्वी वेगवेगळ्या ठिकाणी वाचली होती. मागे एकदा भास्कराचार्याची लीलावती (संस्कृत - इन्ग्रजी, अर्थसुलभ प्रत) वाचताना त्याच्या पहिल्याच काही प्रकरणांमध्ये ही माहिती दिली गेली असल्याचे स्मरते. त्यातल्या त्यात 'विकासपीडिया'वर बर्‍यापैकी संकलन केल्यासारखे दिसते आहे. पायसचा प्रश्न विचार करण्यासारखा आहे. हिंदी 'चालीस सौ' किंवा मराठी 'चाळासे' सोडून जुनी पद्धत नक्की कधी आणि का बदलली ते पहायला हवे. शिवाय दशमान पद्धत भारतातून अरवस्तानमार्गे युरोपात गेली असताना बाकी सर्व ठिकाणी उजवीकडून डावीकडे आणि युरोपात डावीकडून उजवीकडे वाचणे (त्यात पण फ्रेंच, जर्मन वगैरे गोंधळ - साठ च्या पुढच्या संख्या इत्यादी) कसे काय आले हे पण बघावे लागेल.