पिक्चर अभी बाकी है मेरे दोस्त – १२. ये रास्ते है प्यारके (१९६३)

Will the jury foreperson please stand? Has the jury reached a unanimous verdict?

Yes, Your Honor, we have.

Members Of The Jury, on the Case of Mr. X vs The United States Of America, what say you?

Your Honor, the members of this Jury find the defendant Not Guilty

हॉलीवूडच्या चित्रपटांत कोर्टरूममधल्या प्रसंगांत तुम्ही अनेक वेळा हे डायलॉग्ज ऐकले असतील. पण आपल्याकडच्या चित्रपटांत मात्र ही ज्युरी सिस्टीम कधीच दिसून येत नाही. असं का? खरं तर ५० च्या दशकाच्या जवळपास अखेरपर्यंत ही सिस्टीम आपल्या न्यायव्यवस्थेचा भाग होती. पण एका सनसनाटी खटल्याने ही सिस्टीम बरखास्त केली. हा खटला होता प्रेम आहुजा विरुध्द कमांडर नानावटी खटला. नेटवर ह्या खटल्याची इत्यंभूत माहिती मिळते त्यामुळे इथे त्याबद्दल विस्ताराने लिहायची आवश्यकता नाही. सांगायचा मुद्दा हा की कमांडर नानावटीला गुन्ह्याच्या मानाने जी सौम्य शिक्षा झाली त्यावरून बराच गदारोळ झाला आणि भारतीय न्यायदानाच्या प्रक्रियेतून ज्युरी सिस्टीम काढून टाकण्यात आली.

ह्या खटल्यावर बेतलेले एकूण ३ चित्रपट हिंदी चित्रपटसृष्टीत निर्माण झाले. १९६३ सालचा 'ये रास्ते है प्यारके' हा माझ्या माहितीनुसार त्यावरचा पहिला चित्रपट होता. त्यानंतर आला १९७३ सालचा विनोद खन्नाचा 'अचानक' आणि शेवटी २०१६ मध्ये अक्षयकुमारचा 'रुस्तम'. 'ये रास्ते है प्यारके' हा सुनील दत्तचा निर्माता म्हणून पहिला चित्रपटसुध्दा होता.

चित्रपटाची कथा नानावटी खटल्यावर आधारित असली तरी ती loosely based होती असंच म्हणता येईल. In fact, चित्रपटाच्या सुरुवातीला दाखवलेल्या डिस्क्लेमरमध्ये हे स्पष्ट लिहिलेलं आहे. चित्रपट सुरु होतो तेव्हा नायक अनिल सहानी गजाआड असतो. त्याला आठवत असते ती पत्नी नीनासोबतची परदेशातली पहिली भेट. इतक्यात एक पोलीस कॉन्स्टेबल येऊन त्याला त्याचे वडिल भेटायला आल्याचं सांगतो. वडिल अनिलला सांगतात की त्यांनी त्याला सोडवण्यासाठी एका नामी वकिलाला कोलकत्त्याहून बोलावलं आहे त्यामुळे त्याने काळजी करायचं काहीच कारण नाही. अनिलची पत्नी नीना जवळच बसलेली असते. तो तिच्याकडे पाहून वडिलांकडे बघतो तेव्हा ते म्हणतात की मी नीनाचा सून म्हणून कधीच स्वीकार केला नाही पण तुझी सुटका होईस्तोवर ती माझ्या घरात माझ्या मुलीच्या हक्काने राहील.

यथावकाश आपल्याला हे कळतं की अनिल हा एक कमर्शिअल पायलट आहे. कामाच्या निमित्ताने पॅरीसला गेला असताना त्याची ओळख नीनाशी झालेली असते. ओळखीचं रुपांतर प्रेमात होतं. वडिलांच्या विरोधाला न जुमानता अनिलने तिच्याशी लग्न केलेलं असतं. ७ वर्ष उलटतात. दोघांना पवन आणि गीता नावाची दोन मुलं होतात. मग ४ महिन्यांसाठी अनिलला परदेशी जावं लागतं. विमानतळावर त्याला निरोप द्यायला नीना आणि मुलांसोबत अनिलचा अशोक श्रीवास्तव नावाचा मित्रही आलेला असतो. अनेक वर्षं अमेरिकेत असलेला अशोक एक वर्षांपूर्वीच भारतात परतलेला असतो. अनिल त्याला आपल्या बायकोमुलांची काळजी घ्यायला सांगतो. अनिलच्या मागे नीनाला आणि मुलांना शॉपिंगला नेण्यासाठी, नीनाला हॉटेलात किंवा क्लबमध्ये घेऊन जायच्या निमित्ताने त्याच्या घरी अशोकचं येणं-जाणं वाढू लागतं. अशोकची मैत्रिणीला, आशाला, हे सगळं खटकत असलं तरी अशोककडे निषेध नोंदवण्यापलीकडे ती फारसं काही करू शकत नाही.

अनिल परत यायच्या काही दिवस आधी अनिल-नीनाच्या लग्नाचा वाढदिवस आणि अनिलचा वाढदिवस अश्या दुहेरी celebrations साठी नीना अशोकच्या मदतीने तिच्या घरी एक पार्टी आयोजित करते. अशोक पार्टीत तिला ड्रिंक्स घेण्याचा खूप आग्रह करतो आणि तिच्या मद्यात गुंगीच्या गोळ्या मिसळतो. पार्टीला आलेले सगळे लोक निघून गेल्यावर नको तो अनर्थ होतो.

अनिल परत येतो तेव्हा आपल्या पत्नीत बदल झाल्याचं त्याला जाणवतं. पण नेमकं कारण कळत नाही. तश्यात एक दिवस तिला आलेला अशोकचा फोन तो चुकून उचलतो. आणि नीनाचे अशोकशी विवाहबाह्य संबंध असल्याची त्याची खात्री पटते. त्याचे वडील मुलांच्या भविष्याचा विचार करता त्याला नीनाला घटस्फोट न देण्याचा सल्ला देतात. पती-पत्नी म्हणून नातं संपुष्टात आलं असतानाही दोघं एकत्र राहण्याचा निर्णय घेतात पण ते फार कठीण असतं. शेवटी एके दिवशी अनिलला खरं काय घडलंय ते समजतं (मी युट्युबबरून डाउनलोड केलेला चित्रपट एडीटेड होता त्यामुळे त्याला नक्की काय आणि कसं समजतं ते मला कळलं नाही) तेव्हा तो संतापतो. अशोकच्या घरी त्याला जाब विचारायला जाताना आपला मित्र केवल कपूर ह्याच्या घरातून तो त्याचं पिस्तुल घेतो. अशोक आणि त्याची बाचाबाची होते. झटापटीत गोळी सुटते. अशोकचा मृत्यू होतो. अनिलला त्याच्या खुनाच्या गुन्ह्याखाली अटक होते. आणि तो जीव तोडून सांगत राहतो की मी अशोकला मारलं नाही, तो एक अपघात होता........

अनिलच्या हातून अशोकचा खून झालेला असतो? का तो एक अपघात असतो? अनिलला कोर्ट आणि ज्युरी काय शिक्षा देतात? त्याचं आणि नीनाचं आयुष्य पुन्हा पूर्वीसारखं होतं का खर्या प्रेमाला असलेला चिरंतन शाप त्यांना भोवतो? प्रेमाच्या गावाला जाणारी वाट त्या दोघांना शेवटी कुठे घेऊन जाते?

कुठल्याही चित्रपटात नायक-नायिकेच्या जोडीतली केमिस्ट्री फार महत्त्वाची असते. हा चित्रपट त्या बाबतीत सपशेल आपटलाय असंच दुर्दैवाने म्हणावं लागेल. नीनाच्या भूमिकेसाठी अनेक प्रथितयश अभिनेत्रींना विचारणा होऊनही त्यांनी ती नाकारली आणि म्हणून सुनील दत्तला ती लीला नायडूला द्यावी लागली असं नेटवर वाचलं. काही ठिकाणी असंही म्हटलं होतं की पॅरीसमध्ये जन्माला येऊन तिथेच २० वर्षं राहिलेल्या नायिकेत एक प्रकारचं exotic appeal हवं होतं ते लीला नायडूमध्ये होतं म्हणून ही भूमिका तिला मिळाली (ही १९५४ सालची मिस इंडिया होती). कारण काहीही असलं तरी नीना म्हणून मला तरी ती अजिबात भावली नाही. तिच्या चेहेर्यावरचा भाव (किंवा कसल्याही भावाचा अभाव) थेट तिच्या 'अनुराधा' ह्या चित्रपटातल्यासारखाच आहे. नवर्यावर, कुटुंबावर असोशीने प्रेम करणार्या नीनाचं नको ते घडून गेल्यावर उन्मळून पडणं, सैरभैर होणं तिच्यापर्यंत बहुतेक पोचलेलंच नाही असं जाणवावं इतपत तिचा अभिनय बेगडी वाटतो. कदाचित ह्याला नीनाच्या व्यक्तिरेखेतले कच्चे दुवे थोडेफार कारणीभूत असतील. नेटवर काही लोकांनी असंही म्हटलंय की हा चित्रपट आला तेव्हा नर्गिस आणि सुनील दत्तचं लग्न झालं होतं आणि नर्गिसने चित्रपटसंन्यास घेतला होता म्हणून नाहीतर ती नीनाच्या भूमिकेत शोभली असती. पण मला नर्गिस सुनील दत्तच्या मानाने नेहमीच थोराड वाटत आली आहे. त्यामुळे तिची अभिनयक्षमता असूनही केवळ ह्या मुद्द्याचा विचार करता ती नीना म्हणून शोभली नसती असं आपलं मला वाटतं.

सुनील दत्तने अनिलचा आधीचा मोकळाढाकळा स्वभाव, बायकोच्या वागण्यात झालेल्या बदलाचं नेमकं कारण न समजल्याने आलेलं गोंधळलेपण, तिचं आपल्या मित्रासोबत अफेअर आहे अशी शंका आल्यावरचं दुखावलेपण, अविश्वास, तिच्याबद्दलची चीड आणि शेवटी अशोकच्या कृत्याबद्दलचा संताप हे सर्व भाव आपल्या अभिनयातून चांगले दाखवलेत. पण आधी म्हटल्याप्रमाणे केमिस्ट्रीच्या अभावापायी हा प्रयत्न एकतर्फी झालाय. अशोक श्रीवास्तव ही खलनायकी भूमिका रेहमानने नेहमीच्या sophistication ने वठवली आहे. अनिलच्या बाजूने लढणारा वकील ब्योमकेश मुकर्जी म्हणून अशोककुमार तर त्याच्या विरोधातले वकील अलीखान म्हणून मोतीलाल आहेत. राजेंद्र नाथ (अनिलचा मित्र केवल कपूर), शशिकला (आशा), इफ्तखार (ब्योमकेशचा सहाय्यक वकील) आणि हरी शिवदासानी म्हणजे नायिका बबिताचे वडिल (अनिलचे वडिल) हे इतर सहाय्यक भूमिकांत दिसतात.

कुठल्याही हिंदी चित्रपटाचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यातली गाणी. ह्या चित्रपटात पहिल्या १०-१५ मिनिटांतच ३ गाणी आहेत.पैकी टायटल सॉंग - जे चित्रपटाच्या नायिकेवर चित्रित न होता शशिकलावर चित्रित झालेलं आहे - श्रवणीय आहेच. पण माझं अधिक लाडकं गाणं आहे 'ये खामोशीया ये तनहाईया'. बाकी गाण्यांपैकी ‘आज ये मेरी जिंदगी' आणि 'गुनाहोंका दिया था' आवडली.

तुम्ही हा चित्रपट पहाणार असाल तर अपना साथ यहीतक.........अब इस मोडसे मूड जाईये.........

आधी म्हटल्याप्रमाणे चित्रपट मागे बरेच प्रश्न ठेवून गेला. एडीटेड व्हर्जन असल्याने पार्टीच्या रात्री नक्की काय झालं ह्याचा नेमका अंदाज मला आला नाही. म्हणजे अशोक नीनावर अतिप्रसंग करतो का जे काही होतं ते मद्याच्या नशेखाली तरी राजीखुशीने? ह्यानंतर त्यांचे संबंध चालू राहतात का? तसं नसावं कारण त्यानंतर लगेच काही दिवसांत अनिल परत येतो. आणि नीनाचं अनिलवर प्रेम असतं. ती अशोककडे आकृष्ट झाल्याचं चित्रपट कधीच सुचवत नाही. अशोकचा नीनासाठी आलेला फोन अनिल उचलतो तेव्हा तो नेमकं काय ऐकतो? नीनावर अतिप्रसंग झाला असेल तर त्यात तिची चूक कशी? कदाचित एवढीच की तिने अशोकवर विश्वास टाकला. पण अनिलनेच तर आपल्या मित्राची तिच्याशी ओळख करून दिलेली असते आणि आधी झालेल्या एका पार्टीत अशोकच्या आग्रहावरून तिला ड्रिंक्स घ्यायला सांगितलेलं असतं. आपला मित्र बाहेरख्याली आहे हे त्याला माहित असणारच. मग तो बायकोला सावध का करत नाही? मग त्याचं नंतर तिचा राग करणं चुकीचंच नाही का? जर इथे नीना एक victim आहे तर तेव्हाच्या आघाडीच्या अभिनेत्रींनी ही भूमिका का नाकारली हेही अनाकलनीय आहे. मुलांकडे पाहून नीनासोबत रहायचं अनिलने ठरवलेलं असतं मग तो अचानक अशोकला जाब विचारायला का निघतो? नीना आणि अशोकचं अफेअर नसून नीनावर अत्याचार झालाय हे त्याला कळतं का? मला हा सगळा गुंता काही सुटला नाही.

नीनाचं वागणंसुध्दा पटत नाही. वयाची २० वर्षं पॅरीससारख्या ठिकाणी काढलेली ही स्त्री भारतात आल्यावर पती आणि मुलांत रमलेली दिसते. लग्नाला ७ वर्ष झालेली. नवर्यावर नितांत प्रेम. पार्ट्या, ड्रिंक्स, मौज ह्यांची अतिशय आवड आहे असं कुठे जाणवत नाही. मग ती चार महिने अशोकसोबत का फिरते? त्याला नेमकं काय हवंय हे २७ वर्षाच्या ह्या स्त्रीला कळत नाही का?

नेटवर बर्याच लोकांनी अशोककुमार आणि मोतीलाल ह्यांच्या कोर्टातल्या जुगलबंदीबद्दल लिहिलंय. पण मला मात्र त्यांचे कोर्टमधले सीन्स खास वाटले नाहीत. केसबद्दल वादावादी करण्याऐवजी आपसात वाद घालण्यात त्यांचा वेळ खर्ची पडलाय. कोर्टात फॉरेन्सिक एक्स्पर्टची साक्ष काढली आहे. पण ह्या एक्स्पर्टला हे कळत नाही का की ज्या गोळीने अशोकचा मृत्यू झाला ती अनिलच्या पिस्तुलातून झाडली गेली नव्हती? फोटोच्या मागे भिंतीत असलेली गोळी जी पोलिसांना तपासात मिळाली नाही ती वकिलांना कशी सापडते? गुन्ह्याच्या ठिकाणी दोन्ही पक्षाचे वकील असे मिळून जाऊ शकतात? तो प्लॅन्चेट करण्याचा प्रकार तर अत्यंत बालिश आणि लेखकाच्या कल्पनादारिद्र्याचं द्योतक वाटला. त्याऐवजी वकिली डावपेच वापरून आशाला कोर्टात बोलतं केलं असतं तर अधिक मजा आली असती. ‘नीना अशोकला युरोपमध्ये असताना ओळखत होती' असं खोटंच तिच्याकडून वदवून घेण्यामागे ब्योमकेश मुकर्जीचा काय हेतू असतो? त्याने अनिलला सोडवायला कशी मदत होणार?

एक प्रेक्षक म्हणून तर सोडाच पण एक स्त्री म्हणूनही मला चित्रपटाचा शेवट अजिबात पटला नाही. अतिताणाने नीनाचा कोर्टातच मृत्यू झालेला दाखवलाय. ‘चितेच्या निखार्यात माझा गुन्हा जळून जाऊ देत' असं काहीतरी बोलते ती. चित्रपटाच्या सुरुवातीच्या गाण्यात 'एक गुनाह हुआ है' असे शब्द आहेत. म्हणजे एक तर तिच्यावर बळजबरी झाली आहे किंवा क्षणिक मोहापायी तिच्या हातून नको ते झालंय. पण तिचा गुन्हा असो वा नसो. एक पत्नी म्हणून, आई म्हणून तिची फक्त संसारात परतायची वाटच बंद झाली आहे असं नाही. तर तिला आता स्त्री म्हणून, माणूस म्हणून जगायचाही हक्क नाही. तिने मरूनच प्रायश्चित्त घ्यायला हवं ही मानसिकता ह्यात दिसते. एक तर नानावटी खटल्यावर आधारित चित्रपट काढायचाय पण कथा तंतोतंत जुळायला नको ह्या दुग्ध्यात पडल्याने कथेचं कडबोळ होऊन हा शेवट करायला लागला असावा. किंवा हा चित्रपट अर्ध्या शतकापूर्वीचा असल्याने तेव्हाच्या काळाला अनुसरून असा शेवट अपरिहार्य असावा.

प्रश्न हा आहे की अर्धं शतक उलटून गेल्यावरसुध्दा ह्या देशातल्या अश्या एखाद्या नीनाच्या कथेचा शेवट काही वेगळा होणार आहे का? ह्या प्रश्नातच उत्तर दडलंय. आणि ते उत्तर कुठल्याच संवेदनशील व्यक्तीला आवडण्यासारखं नाही.