'जब जाना आतमराम...' - डॉ. अनिल अवचट

या कबीराच्या दोह्यानं 'हा भारत माझा' या चित्रपटाची सुरुवात होते. आपल्या अंतर्मनात डोकावयाला भाग पाडणार्‍या या चित्रपटाबद्दल सांगत आहेत डॉ. अनिल अवचट...

'हा भारत माझा' हा मला अतिशय आवडलेला चित्रपट आहे. अत्यंत उस्फूर्त आहे तो! अण्णांचं आंदोलन सुरु झालं त्यावेळी सुमित्रेच्या मनात हा विषय आला, तिने त्यावर कथानक लिहिलं आणि आम्हांला ऐकायला बोलावलं. खरंतर त्यावेळी त्यांचा 'संहिता' हा चित्रपट सुरु होता, तरीही या चित्रपटाला प्राधान्य दिलं गेलं. त्यासाठी कुणीही पैसे घेतले नाहीत, अगदी कॅमेरामनपासून. अफाट प्रयोग आहे तो! जसं आंदोलन उस्फूर्त होतं तसाच तो चित्रपट. तरीही तो आंदोलनावरचा चित्रपट नाहीये. तो आंदोलनाच्या परिणामावरचा चित्रपट. सुमित्रेला मी महाविद्यालयीन दिवसापासून ओळखतो आणि तिचा असा आग्रह असतो, की तुम्ही जे काही बोलता त्याची सुरुवात स्वतःपासून का नाही करत? ती विनोबांच्या सहवासात राहिली आहे आणि तिची वृत्तीही असेल तशी, ती मोठ्या आवाजात आंदोलन करणार्‍यांपैकी नाही. ती शांतपणे आपलं काम करते, म्हणून मला त्याचं फार अगत्य वाटतं. ही माणसं आहेत ती खरीखुरी प्रतिक्रिया व्यक्त करतात आणि कुठल्याही वावटळीत वाहून जात नाहीत.

त्या चित्रपटातल्या कुटुंबातल्या टीव्हीवर फक्त आंदोलनाची दृष्यं दाखवली जातात, तेवढाच त्याचा आंदोलनाशी प्रत्यक्ष संबंध! त्यातलं कुणी त्या आंदोलनात नाही उतरलेलं. पण त्या मुलाला लाखो रुपयांची कॅपिटेशन फी द्यायची असेल किंवा त्या बहिणीची जागा असेल, या सगळ्यांमध्ये आपण काय भूमिका घेतोय? भ्रष्टाचार हा काही फक्त राजकीय पक्ष करत नसतात. तो आपल्याही जीवनात आहे, त्याच्याकडे आधी आपण पाहूयात. अशा प्रकारे माणसाला अंतर्मुख बनवतो हा चित्रपट. मी एकीकडे म्हणतो, की हे राजकारणी असे आहेत, त्यांना शिक्षा व्हायला हवी, त्यांना फटके द्यायला हवेत, पण माझ्यावर वेळ आली की मी पटकन लाच देऊन मोकळा होतो. मग मला त्याच्याविरुद्ध बोलायचा अधिकार आहे का? तो अधिकार आपण कमवायला हवा. आंदोलनं झाली पाहिजेत, त्यांचाही परिणाम होतोच. पण आंदोलनात भाग घेणार्‍या माणसाचं चारित्र्यही तितकंच महत्त्वाचं आहे, असा संदेश हा चित्रपट देतो. ह्या छोट्या गोष्टी आहेत, असं समजता कामा नयेत. काय छोटीशी तर गोष्ट आहे, या मुलाला इंजीनियर व्हायचंय ना? मग करुयात की काहीतरी, असं नाही करता येणार. आणि जी गोष्ट चूक आहे ती चूकच आहे. ती लहान का मोठी याला महत्त्व नाही. त्यामुळे हा चित्रपटाचा संदेश अतिशय महत्वाचा आहे. हा चित्रपट बघून आपण आपल्याही जीवनातल्या जागा तपासायला लागतो. कुठेकुठे मी अगदी सहज अशी चूक करुन बसतो? किंवा ती छोटीशी आहे म्हणून दुर्लक्ष करतो? वावगं बोलून जातो का? किंवा फक्त इंप्रेशन मारण्यासाठी म्हणून काही करतो का? आपल्याला का नाही पूर्ण खरं बोलता येत? का ते कायम खोट्यानं अवगुंठितच व्हावं लागतं? असं मीही तपासायला लागलो. पैसे खाल्ले म्हणजेच भ्रष्टाचार असं नाही. पोलिसाने पकडल्यावर ऐपतीप्रमाणे पैसे दिले की काम होतं, वेळ वाचतो. पण त्यामुळे त्या भ्रष्टाचाराच्या त्या मोठ्या व्यवस्थेला आपण आधार देतो, त्याला मान्यता देतो. आणि हे त्या चित्रपटात दाखवलं गेलं आहे.

तुकारामांचा एक अभंग आहे - ' कासया पहावे दोष अनेकांचे, मज काय त्याचे कमी असे? 'दुसर्‍यांचे दोष कशाला बघायचे, माझ्याकडे काय कमी आहेत? किंवा कबीर म्हणतो - 'बुरा जो देखन चला बुरा न मिलिया कोई, आपनी ओर देखा मुझसे बुरा न कोई'. सगळं स्वसमर्थनार्थ सुरू होतं. काय झालं मी केलं तर? सगळेच करतात. मी १९७३ साली डॉक्टरांवर टीका करणारा लेख लिहिला होता. ते कशी मालप्रॅक्टीस करतात, गरज नसताना तपासण्या करतात, हे मी त्यात लिहिलं होतं. माझे महाविद्यालयातले मित्र भांडायचे, 'आम्ही नाही केलं तर तो दुसरा करेल. किंवा तुम्ही किराणामालाच्या दुकानदाराला विचारता का, की भेसळ करतोस का म्हणून? मग आम्हीच का?' मग मी त्यांना विचारलं, की तुम्हीही त्याच पातळीवर उतरणार आहात का? मग सरळ ती व्यवसायाची प्रतिष्ठा काढून सांगा की आम्ही निखळ धंदेबाज आहोत आणि आम्हांला काळाबाजार करायचाय, लाचही द्यायची आहे, असं सगळंच.' समाजाला तोलून राहणारे खांब म्हणून राहाय्चं असेल, तर असा कुठलाच भ्रष्टाचार करायला नको. हा चित्रपट अशाच सगळ्या अंगांना स्पर्श करतो. तुम्ही दुसर्‍याकडे बोट दाखवून नका, आधी स्वतःकडे पाहा. 'मज काय त्याचे कमी असे?’ हे खरं महत्त्वाचं आहे. हाच मला या चित्रपटाचा मोठा संदेश वाटतो.