सिनेमा आणि संस्कृती- भाग २ "हम सब एक है? अर्थात 'मुस्लिम सोशल्स'

Submitted by शर्मिला फडके on 18 June, 2011 - 14:15

भारतीय समाज एकसाची, एकरंगी कधीच नव्हता. अनेक धर्म आणि त्यांच्या वेगवेगळ्या संस्कृती सातत्याने या समाजात झिरपत राहिल्या. या संस्कृतींचे थर एकमेकांवर रचले गेले आणि त्यातून आजचा समाज घडत गेला. भारतीय संस्कृतींचे हे अनेक स्तर अभ्यासण्याची संधी सहज मिळू शकते ती फक्त हिंदी सिनेमांमधून. हिंदी सिनेमाच्या माध्यमातून भारतातल्या सर्व संस्कृतींमधल्या वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्टींचं फार महत्वाचं दस्तावेजीकरण झालं आहे. हे वैशिष्ट्य फक्त भारतीय समाजाचे आणि भारतीय सिनेमांचेच.

त्या त्या दशकातले सिनेमे पाहिले की त्यावेळच्या एकंदर समाज मनोवृत्तीचे, त्यांच्या राहण्या, जेवण्या, रितीरिवाजांच्या, पेहरावाच्या संस्कृतिचे दर्शन इतकेच नव्हे तर वेगवेगळ्या धर्मांकडे बाकी समाजाची बघण्याची, बघण्याच्या बदलत गेलेल्या नजरियाची प्रक्रियाही निरखता येते. हिंदी सिनेमांचं हे सर्वात मोठं आणि देखणं वैशिष्ट्य की त्यात अनेक जिनसी संस्कृती एकजिनसीपणे सामावून जाऊ शकल्या. हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, पारशी संस्कृती आपापल्या गुणवैशिष्ट्यांसह पडद्यावर साकारल्या.

भारतीय समाजावर, सिनेमावर, कलांवर, जाणीवांवर आत्तापर्यंत सर्वाधिक प्रभाव टाकणारी संस्कृती म्हणजे मुस्लिम संस्कृती जी हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर सातत्याने साकारली आणि कधीच उपरी वाटू शकली नाही.

गझल, कव्वाल्या, मुशायरे, पर्दा, निकाह, तेहजिब, मुजरा, सुफी संगित हे आणि अशा तर्‍हेचे मुस्लिम संस्कृतिचे पडद्यावर वारंवार, गेली पन्नास दशकांहून जास्त काळ सातत्याने साकारले गेलेले घटक हिंदी सिनेमाच्या संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग. तवायफ उमराव जानचा मुजरा आणि राजनर्तिका आम्रपालीचे नृत्य साकारणारा हिंदी सिनेमाच्या धमन्यांमधून वाहणारा संस्कृतीप्रवाह एकाच स्त्रोताशी नातं जोडणारा. मोगलेआझमच्या महालात बाळकृष्णाच्या पाळण्याला झोके देणार्‍या जोधाबाईच्या हाताला हात लावलेला अकबर आणि त्याच्या दरबारात मोहे पनघटपे गाणारी मधुबाला हिंदी सिनेमाचे प्रेक्षक असणार्‍या भारतीय समाजाला कधी वेगळे वाटूच शकले नाहीत. साहजिकच आहे कारण प्रत्यक्षातही त्याला आपल्या आकाशात गणेश चतुर्थीच्या आणि ईदच्या चंद्राची कोर ढळढळीतपणे एकत्र चमकताना पाहण्याची सवय होती. भारतीय सिनेमांमधली ही संस्कृती म्हणजे समाजातल्या दोन सर्वथा भिन्न असलेल्या संस्कृती कलेच्या संदर्भात किती एकजिव भिनून कातडीखाली एकप्रवाही होत गेल्या आहेत त्याचा वैशिष्ट्यपूर्ण इतिहासच.

मोगल-ए-आझमची सुवर्ण जयंती भारतीय चित्रपटसृष्टीचे रसिक उत्साहाने साजरे केली. त्याबद्दल लिहूनही खूप आले. हा चित्रपट म्हणजे मुस्लिम संस्कृतीच्या त्यानंतरच्या काळात, भारतीय सिनेमांच्या पडद्यावरुन लयाला गेलेल्या उच्च कलात्मक सांस्कृतिक परंपरेचे शेवटचे वैभवशाली दर्शन होते. चित्रपटाच्या यशास कारणीभूत झालेला प्रत्येकजण मुस्लिम होता.
अभिनय (मधुबाला-दिलिप कुमार), गायन (रफी, बडे गुलाम अली खां), दिग्दर्शक (के.आसिफ), संगित (नौशाद).
उर्दू भाषेतली नजाकत आणि रुबाब, मुस्लिम तेहजिब, ऐश्वर्य आणि कलेचा संगम, सौंदर्य आणि शौर्य हे सारं यात एकवटलेलं होतं.

मुस्लिम संस्कृतीमधली जी काही चांगली वैशिष्ट्ये होती त्यांचं दर्शन इतरही अनेक चित्रपटांमधून अनेकदा झालं. चित्रपट रसिकांवर प्रत्येक वेळी त्याची मोहिनी पडली.

भारतीय चित्रपट रसिकांना या प्रकारच्या सिनेमांमधे प्रामुख्याने असणार्‍या शेरोशायरी, नाचगाणी, मुजरा, गझल, कव्वाल्या यांचेच फक्त आकर्षण होते का? हे आकर्षण होतेच पण अजूनही काहीतरी या सिनेमांमधून त्यांना मिळत होते.
ते 'काहीतरी' म्हणजे पडद्याआडच्या एका संस्कृतीचे दर्शन.
झाकलेले अधिक उत्साहाने पाहण्याची उत्सुकता आणि कुतूहल हे समाजातील प्रत्येकालाच असते. मुस्लिम समाज भारतीय समाजात राहूनही कुठेतरी आत्यंतिक खाजगीपणा जपणारा असाच राहिला. त्यांच्या बहुबेट्या कायम पडद्यात, त्यांची नमाजाची पद्धत, मस्जिद, त्यांचे शादीसमारंभ हे सारे दिसत असूनही अनोळखी. पण पडद्यावर मात्र चित्रपट रसिकांना खुले आम मुस्लिम स्त्रियांच्या अंतःपुरातही प्रवेश मिळाला. नकाबाआड दडलेलं देखणं मुस्लिम सौंदर्य सिनेमाच्या पडद्यावरुन कधी मीना कुमारी, सुरैय्या, नर्गिस, आणि अर्थातच मधुबाला, वहिदा रेहमानच्या रुपात रसिकांनी मनसोक्त न्याहाळलं.

शेरोशायरीची त्यांच्या मनावरची भुरळ तर गालिब, उमर खय्याम इतकी जुनी. त्यानंतर साहिर, शकिल बदायुनी, मजरुह, राजा मेहंदी अली खां यांनी उर्दू भाषेची सारी नजाकत सिनेरसिकांवर हात जराही आखडता न घेता उधळली. नौशाद, गुलाम मोहम्मद, खय्याम, सज्जाद हुसेन सारख्यांचे स्वरसाज त्यावर चढले.
नबाबी ऐश्वर्याची झगमग, राहणीमानातले शानशौक, रसिकता, आदब, मेहमाननवाझी, जिगर या सार्‍या खास मुस्लिम संस्कृतीतल्या वैशिष्ट्यपूर्ण छटा जेव्हा जेव्हा पडद्यावरुन दिसल्या तेव्हा त्या मोहकच भासल्या. सिनेरसिकांवर त्याची दीर्घकाळ मोहिनी पडली नसती तरच नवल.

मात्र सिनेमाच्या पडद्यावरुन दिसलेली संस्कृती आणि समाजाचं प्रत्यक्ष वास्तव या दोन्हींचं बदलत जाणारं रुप किती यथार्थ असू शकतं याचं उदाहरण जर बघायचं असेल तर त्याने हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर साकारत गेलेल्या मुस्लिम संस्कृतीवर आधारीत चित्रपटांच्या वाटचालीचे निरिक्षण करावे. ऐतिहासिक, प्रेमकथांपासून, सामाजिक आणि आता दहशतवादी चित्रणापर्यंत प्रवास करत गेलेली ही संस्कृती. पडद्यावरच्या मुस्लिम संस्कृतीचा प्रवाह प्रत्येक येत्या दशकागणीक झपाट्याने बदलत गेलेला सिनेरसिकांनी पाहिला. समाजाचेच प्रतिबिंब पडद्यावर इतक्या खरेपणाने उमटलेले फार क्वचितवेळा दिसले.

१९२० ते ३० च्या दशकात लैला-मजनू, शिरी-फरहाद, हातिमताई आले,
१९३९ मधे सोहराब मोदीचा पुकार आणि ऐलान आला,
५७ मधे मिर्झा गालिब,
६० मधे के.आसिफचा मोगले आझम आणि गुरुदत्तचा चौदहवी का चांद,
६३ मधे मेरे मेहबूब,
७१ मधे कमाल अमरोहीचा पाकिझा,
७३ मधे गर्म हवा,
८१ मधे उमराव जान,
८५ मधे चोप्रांचा तवायफ,
८९ मधे सईद मिर्झांचा सलिम लंगडे पे मत रो,
९४ मधे मम्मो,
९६ मधे सरदारी बेगम,
२००८ मधे आशुतोष गोवारीकरचा जोधा-अकबर,
२०१० मधे कुर्बान, करण जोहरचा माय नेम इज खान, ..

चित्रपटांच्या यादीकडे फक्त नजर जरी टाकली तरी भारतीय मुस्लिम समाजाच्या बदलत गेलेल्या जीवनधारेचे, इतर समाजाच्या या संस्कृतीकडे बघण्याच्या बदलत गेलेल्या दृष्टीचे ठळक चित्र डोळ्यांसमोर उभे राहते.

स्वातंत्र्यपूर्व काळातली बादशाही, नवाबी संस्कृती.
स्वातंत्र्योत्तर काळातला स्वप्नाळू, काव्यात्म, काहीसा भोळा भाबडा आविष्कार (तु हिंदू बनेगा न मुसलमान बनेगा.. इन्सान की औलाद है इन्सान बनेगा).
मधल्या म्हणजे सत्तर-ऐंशीच्या दशकातले स्मगलर्स, गँगस्टर्स..
आणि आत्त्ताच्या काळातले दहशतवादी, गुन्हेगारी संस्कृतीतल्या मुस्लिमांचे चित्रण करणारे चित्रपट.

हा प्रवास दीर्घ असला तरी अविश्वसनीय नाही, खोटा नाही याचे भान कधी नव्हे ते सिनेरसिकांना कायम राहिले कारण या प्रवासाचे साक्षिदार ते स्वतः होते.

हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावरुन अतिशय नेमकेपणे भारतातील मुस्लिम समाजसंस्कृतीच्या वाटचालीचे चित्रण होत गेले. एकविसाव्या शतकाचं पहिलं दशक संपता संपता आलेल्या चित्रपटांनी नकारात्मकतेचं एक सील मुस्लिम संस्कृतीवर ठोकल्यासारखं मारुन ठेवलं आणि आयरॉनिकली भारतातील बहुसंख्य समाज आजही ज्या हिंदी कलाकारांना डोक्यावर घेतात, त्यांच्यावर प्रेम करतात ते आहेत- सलमान, आमिर, शाहरुख, फराह, सरोज, राहत अली वगैरे खान कुलोत्पन्न किंवा जावेद अख्तर, फरहान अख्तर, शबाना आझमी वगैरे. या सर्वांनी मुस्लिम समाजातला पिढ्यान पिढ्यांचा चित्रपटाच्या पडद्यावरचा कलात्मक वारसा पुढे चालवला, आणि रसिकांनी त्यांच्यावर, मनात कोणताही संशय न ठेवता, राजकारण आड न आणता दिलखुलास प्रेम करण्याचा वारसा पुढे चालवला असंच म्हणायला हवं.

५०-६० च्या दशकातले अनारकली, पुकार, मोगलेआझम, मेरे मेहबूब, बहू बेगम, चौदहवी का चांद हे गाजलेले सिनेमे सुरेल संगिताने, अभिनयाने नटलेले होते. मुस्लिम समाजातली ही कलात्मकतेच्या कळसाला पोचलेली गौरवशाली पिढी. नवाबी, शायराना स्वभावाच्या, रोमॅन्टिक व्यक्तिरेखा यात होत्या.

'मेरे मेहबूब' मधे खानदानकी इज्जत कशी आपल्या रहात्या शाही हवेलीच्या लिलावाची वेळ येते तेव्हा पणाला लागली जाते याचं नाट्यपूर्ण चित्रण होतं. नवाब अख्तरला लिलावाच्या या दु:खद घटनेपुढे आपल्या प्राणांची काहीच किंमत नाही असं वाटत असतं. तरुण आणि आधुनिक विचारांचा अन्वर मात्र शेवटी त्याला पटवून देतो की, प्रतिष्ठा आणि इज्जत हे कोण्या हवेलीच्या विटामातीच्या यःकिश्चित ढिगार्‍याचे मोहताज नसतात. जगण्यातली सच्चाई आणि प्रामाणिकपणा तुम्ही किती टिकवून ठेवू शकता यावर ते अवलंबून असतं. जेव्हा तुमचा आत्मा तुम्ही विकायला काढता तेव्हा प्रतिष्ठा धूळीस मिळते. तुमची माणुसकी, चांगुलपणा पणाला लावता तेव्हा इज्जत धूळीला मिळते. अन्वर जेव्हा नवाब अख्तरला हे समजावून सांगत असतो, तेव्हा त्याचे हे बोलणे कोणत्याही समाजातल्या नितीमत्तांना आणि मूल्यांना साजेसेच असते. त्यामुळे त्यात काहीही अतिशयोक्ती वाटली नाही. नवाब अख्तर चित्रपटाच्या शेवटी आपली राजेशाही हवेली सोडून बाहेर पडतो.

पन्नास ते साठच्या दशकातल्या सरंजामशाहीची कालबाह्य मूल्ये मोडीत काढायला निघालेल्या, स्वतंत्र भारताच्या लोकशाही समाजाच्या दृष्टीने चित्रपटातली ही मूल्ये आणि हा शेवट सुसंगत असाच होता.

साठपर्यंतच्या दशकातल्या मुस्लिम सोशल्स सिनेमांमधून नवाबी, सरंजामी वातावरणातून आलेल्या, जुन्या संकुचित विचारसरणीच्या ओझ्याखाली दबून गेलेल्या आणि त्यातून बाहेर पडू इच्छिणार्‍या मध्यमवर्गीय, उदार विचारसरणीच्या, सुशिक्षित नायकांच्या व्यक्तिरेखा दिसल्या.
हे मुस्लिम नवयुवक स्वतःला नव्याने घडवू पहाणारे होते. नवाबी घराण्याला महत्व न देता बाहेरच्या जगातल्या, खुल्या सांस्कृतिक वातावरणात ते रममाण होणारे नायक होते. कवी होते, शायर होते. सच्च्या, प्रामाणिक मनोवृत्तीचे होते.

ऐलान सिनेमातला जावेद, मेरे मेहबूब मधला अन्वर, चौदहवी का चांद मधला अस्लम, पालकी मधला नसिम, बहू बेगम मधला युसूफ या सार्‍या मुस्लिम नायकांच्या व्यक्तिरेखा खानदानी मुस्लिम पार्श्वभूमीमधून आलेल्या, सुसंस्कृत, आधुनिक जगात भक्कम पाय रोवणार्‍या आणि भविष्याकडे आशेने पाहणार्‍या अशा होत्या.

अजून एक कुतूहलजनक गोष्ट या दशकातल्या मुस्लिम सिनेमांमधे समान आहे. या सिनेमांमधल्या प्रेमकहाण्या बहुतेककरुन कॉलेजच्या पार्श्वभूमीवर खुललेल्या आहेत.
पर्दानशिन आणि तरीही कॉलेजात शिकणार्‍या नायिका म्हटल्यावर साधनाचे नकाबाआडचे ते सुंदर डोळे आणि नायकाशी टक्कर झाल्यावर खाली विखुरलेली पुस्तके गोळा करणारे तिचे नाजूक हात कोणाला आठवणार नाहीत? आणि त्यातला तो शेरवानी घातलेला, भावूक मनोवृत्तीचा " मेरे मेहबूब तुझे मेरे मुहोब्बत की कसम.. आ मुझे फिर उन्ही हाथोंका सहारा दे दे.." गाणारा नायक.

मेरे मेहबूब मधल्या 'अन्वर आणि हुस्ना' ला मिळालेले स्वातंत्र्य, प्रेम करण्याची मुभा ही केवळ आणि केवळ उच्च शिक्षणामुळेच मिळालेली आहे असा एक अप्रत्यक्ष संदेश मुस्लिम युवकांना यातून मिळत गेला नसल्यास नवलच

मेरे मेहबूब, मेहबूब की मेहंदी, बहूबेगम इत्यादी सर्वच सिनेमांमधे हा माहोल होता. कॉलेजातले शिक्षण आणि प्रेम यांची हमखास एकत्र सांगड घालणारा हा जमाना. मुशायर्‍यामधून गाणारा, आपल्या मनातल्या भावना रेडिओवरुन नायिकेपर्यंत पोचवणारा, कॉलेजातल्या 'पोएट्री कॉम्पिटिशन' मधे भाग घेणारा नायकही याच चित्रपटांची देन. .

मुस्लिम सामाजिक चित्रपटांचा पाया या सुरेल सिनेमांनी घातला. हळवा रोमान्स यात काठोकाठ भरुन होता.
मेरे मेहबूब प्रमाणेच 'दिल ही तो है' मधेही प्रमुख मुस्लिम नायक नायिकांच्या व्यक्तिरेखा प्रत्यक्षात राज कपूर आणि नूतन या नॉन मुस्लिम कलाकारांनी साकारल्या आणि प्रेक्षकांनी त्यांना सहज स्विकारलं. " जिस घडी मैने तेरा चांद सा चेहरा देखा.. ईद हो के ना हो मेरे लिए ईद हुई.." असं म्हणणारा नूतनचा गोड चेहरा मुस्लिम सामाजिक प्रेमकथेमधे सहज मिसळून गेला.

कवी वृत्तीच्या, संवेदनशील विचारांच्या गुरुदत्तलाही याच पार्श्वभूमीवर सिनेमा काढायचा मोह व्हावा यात नवल काहीच नाही. त्याने प्रमुख भूमिका केलेला 'चौदहवी का चांद' या काळातला महत्वाचा मुस्लिम सोशल सिनेमा. त्याचा सहाय्यक अब्रार अल्वीने दिग्दर्शित केलेला 'साहिब, बिबी और गुलाम' जरी बंगालच्या जमिनदारी पार्श्वभूमीवरचा असला तरी त्याचे सारे सेटिंग हे टिपिकल मुस्लिम सोशल चित्रपटासारखेच होते.
मुस्लिम समाजातली स्त्रियांवर लादलेली 'पर्दा' पद्धत त्याकाळातल्या खानदानी, सरंजामशाही हिंदू समाजाला अनोळखी वाटण्याचे काहीच कारण नव्हते. साहिब बिबी मधल्या छोटी बहूच्या घुसमटण्यातून त्याचेच दर्शन झाले.

मुस्लिम सामाजिक सिनेमांमधून मात्र या 'पर्दा' किंवा 'नकाब' चे रोमॅन्टिक उदात्तीकरण जास्तच केले गेले. उदा. पालकी चित्रपटातले हे गाणे-

चेहरे से अपने आज तो पर्दा उठाईये
या इल्लाह मुझको चांदसी सूरत दिखाईये

अशी अनेक गाणी सापडतील.

नायिकेला बेपर्दा करुन तिचे सौंदर्य न्याहाळण्याची आस असलेला कवीहृदयाचा नायक आणि बुरख्याचा फायदा घेऊन नायिका बदलण्याचा डाव रचणारे खलनायक, हवेलीतली बेगम आणि कोठ्यावरची तवायफ अशी दोन टोकं असणार्‍या व्यक्तिरेखा दाखवून चांगल्या- वाईटाचा ठळक फैसला हे चित्रपट करत होते.

पण मग सत्तरचं दशक आलं आणि हिंदी चित्रपटांमधल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखांच्या चित्रणात जाणवण्याइतका फरक पडला.

या काळातल्याही बर्‍याचशा व्यक्तिरेखा नवाबी होत्या पण त्यांच्यात तो खानदानी रुबाब शिल्लक नव्हता. ह्या व्यक्तिरेखा बहुतांशी ऐय्याश, उधळ्या, व्यसनी, कोठ्यावरच्या नाचगाण्यांमधे, मुजर्‍यामधे रमलेल्या, घरातली धनसंपत्ती दौलतजाद्यावर उधळणार्‍या अशा होत्या. उदा, मेरे हुझूर, पाकिझा, उमराव जान वगैरे मधले नवाब. पण बाकी सुरेल संगित, देखणे सेट, उत्तम केश-वेशभुषा, उत्कृष्ट अभिनय, डौलदार संवाद ही मुस्लिम चित्रपटांतली इतर सारी वैशिष्ट्ये यात पुरेपूर भरुन होती. चित्रपट अर्थातच रसिकांनी डोक्यावर घेतले.
या सिनेमांमधल्या पुरुष व्यक्तिरेखा कमकुवत, ऐय्याश होत्या आणि कोठ्यावर मुजरा करण्याचे नशिबी आलेल्या नायिका असहाय्य, आणि तरीही कुठेतरी स्वतंत्र, संवेदनशील वृत्ती जोपासणार्‍या, वेगळे जीवन जगण्याची इच्छा असणार्‍या होत्या. पाकिझामधली साहेबजान, उमरावजान मधली उमराव जान अदा.. या व्यक्तिरेखा हिंदी सिनेमांमधल्या ज्या काही मोजक्या, सशक्तपणे रेखाटलेल्या स्त्री व्यक्तिरेखा आहेत त्यांपैकी महत्वाच्या अशाच.

सत्तरच्या दशकातच समांतर सिनेमांची चळवळ सुरु झाली. ऐलान, सलिम लंगडे पे मत रो सारख्या वेगळ्या धाटणीच्या सिनेमांमधून निम्न-मध्यमवर्गीय आर्थिक स्तरातल्या मुसलमान तरुणांच्या दिशाहीनतेवर भाष्य होतं. 'गर्म हवा' सारखा दर्जेदार, वेगळ्या पठडीतला संवेदनशील सिनेमाही सत्तरच्या दशकातच आला. गर्म हवा मधल्या मुस्लिम कुटुंबातून दिसलेले भारत पाक फाळणीमुळे जन्माला आलेले मानवी कारुण्य काळजाला स्पर्श करणारे होते.

सत्तरच्या दशकातल्या उत्तरार्धात आलेले दोन मुस्लिम सामाजिक चित्रपट महत्वाचे ठरतात. - निकाह आणि बाजार.
मुस्लिम समाजातल्या काही रुढींवर नकारात्मक टीका करणारे भाष्य पहिल्यांदाच ठळकपणे, कोणत्याही रोमॅन्टिक उदात्तीकरणाशिवाय केले गेलेले याच चित्रपटांमधुन दिसले.

बी.आर.चोप्रांच्या 'निकाह'ची कथा सशक्त होती. मुस्लिम समाजातल्या वाईट बाजूंना प्रकाशात आणणारी होती. उदा.मुस्लिम पुरुष कसे सहजतेनं, नुसतं ३ वेळा 'तलाक' शब्द उच्चारुन बायकोला निराधार आणि असहाय्य करु शकतात. पण यातल्या फॅक्ट्स तपासल्या नाहीत, इस्लाम असे सांगत नाही वगैरे विरोध करुन मुस्लिम समाजातल्या बर्‍याचशा कट्टर धर्मवाद्यांनी हा सिनेमा नाकारला.

मात्र 'बाजार' सिनेमाच्या बाबतीत त्यातून दिसणारे ढळढळीत, कटू वास्तव नाकारणे कोणालाच शक्य नव्हते. हा सिनेमा प्रत्यक्ष घडलेल्या, सत्य घटनेवर आधारीत होता. इतकेच नव्हे तर मुस्लिम समाजाला टीकेच्या खाईत लोटणार्‍या, त्या समाजातल्या अशिक्षित, अल्पवयीन मुलींना पैशाच्या लोभापायी बाजारातल्या गुरांप्रमाणे विकण्याच्या एका घातक रॅकेटला उजेडात आणणारा होता.

हैद्राबादेतले गरीब मुस्लिम घरांतले आईवडिल, आपल्या दारिद्र्यावर उपाय म्हणून अल्पवयीन मुलींचा निकाह प्रौढ, श्रीमंत अरबांशी लावून देण्याच्या सत्य घटनांवर आधारीत 'बाजार' चित्रपटाने मुस्लिम समाजातील विदारक, काळ्या बाजूला समाजासमोर उघडे पाडले आणि वेगळेही पाडले.

बहुसंख्य भारतीय समाजाने हा मागासलेला, वाईट चालिरितींचा नव्याने पायंडा पाडणारा, स्त्रियांना कस्पटासमान लेखणारा समाज जणू नाकारुन टाकला. प्रगत विचारसरणीच्या, सुशिक्षित मुस्लिम समाजाने आपल्या समाजाची ही काळी बाजू टीकेस योग्य मानली. पण धर्मवादी, कट्टर मुस्लिम मुग गिळून गप्प राहिले. वर वर एकसंध वाटणार्‍या या दोन भिन्न विचारसरणीच्या धार्मिक संस्कृती, समाजात आणि कलेच्या प्रांतातही न सांधणार्‍या तफावतीने दुभंगण्याची सुरुवात सत्तरीच्या दशकात अशा तर्‍हेने होत होती.

हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर मुस्लिम समाजातील व्यक्तिरेखा संपूर्ण तीन तास लांबीच्या चित्रपटांमधून दिसण्याची सुद्धा ही अखेर ठरली.
हिंदी सिनेमांमधल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखा हळूहळू १५-२० मिनिटांच्या अवधीत बसवणे सर्वांनाच सोयीस्कर वाटू लागले. उदा.- शोलेतला रहिम चाचा, मुकद्दर का सिकंदर मधली जोहराबाई.

आता चित्रपटांमधल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखा अलिगढ कट शेरवानी घालणार्‍या, डोक्यावर जरीची, मळकी टोपी , पान तंबाखू चघळणार्‍या, तोंडातून ओघळणारे पानांचे लाल ओघळ पुसत इक्बाल-गालिबची शेरोशायरी वाक्यावाक्यातून झाडणार्‍या, आणि यातल्या स्त्रिया बुरखा किंवा जड, भरजरी लेहंगा, तोंडावर भडक रंगरंगोटी केलेल्या, कानात हैद्राबादी झुमके घालणार्‍या किंवा वयस्कर अम्मीजान टाईप पान चघळणार्‍या, नमाज पढणार्‍या अशा होत्या.
या व्यक्तिरेखा पडद्यावर आल्या की आता कव्वाली नाहीतर मुजरा किंवा गझल ऐकायला मिळणार हे प्रेक्षकांना तोंडपाठ झाले. मुस्लिम संस्कृती म्हणजे कव्वाल्या, मुजरा हेच समिकरण रुढ झाले.

मुस्लिम समाजाची काही वेगळी परिमाणं पडद्यावरुन दिसणं बंद झालं.

सत्तरीच्या दशकाच्या अखेरीला हिंदी सिनेमाचाही चेहरामोहरा झपाट्याने बदलत गेला. मुंबईच्या अंडरवर्ल्ड मधल्या गुन्हेगारी जगताला केन्द्रस्थानी ठेऊन सिनेमे निघायला लागाले.

ऐंशीच्या दशकाची सुरुवातच झाली अंडरवर्ल्ड डॉनचे चित्रण मुस्लिम व्यक्तिरेखेवर आधारित होताना पहाणे प्रेक्षकांनी सहज स्विकारले. पडद्यावरची नावं मुस्लिम नसली तरी या व्यक्तिरेखा प्रत्यक्ष समाजातल्या कोणत्या डॉनवर किंवा गुंडांवर बेतल्या गेल्या आहेत हे सहज लक्षात येई.
निगेटिव्ह, खलनायकी स्मगलर्स कधी अरबी झगा घालून सिगार ओढणारे होते, कधी पांढरा सफारी घालून, डोळ्यांना सोनेरी काड्यांचा काळा चष्मा, हाताच्या दहाही बोटांत सोन्याच्या जाडजुड अंगठ्या, हातात नोटांनी भरलेली ब्रीफकेस घेतलेले हे ऐंशीच्या दशकातले हिंदी चित्रपटांच्या पडद्यावरचे मुस्लिम व्यक्तिरेखेचे सहज दिसणारे दृष्य.
ऐंशीचे दशक संपता संपता हा ट्रेन्ड जास्तच ठळक होत गेला. गुलाम-ए-मुस्तफा, अंगार मधली मुस्लिम व्यक्तिरेखांची चित्रणं भडक होती.

एकंदरीतच हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावरुन नॉर्मल, सुशिक्षित मुस्लिम नागरिक, ज्याला काही धार्मिक, कडवी, गुन्हेगारी परिमाणं चिकटलेली नाहीत, अशा व्यक्तिरेखा एकदम गायब झाल्या.
मध्यमवर्गिय समाजातही त्या कुठे दिसेना.
धार्मिक मुसलमानाचे चित्रण प्रतिकात्मकरित्या व्हायला लागले. यालाच समांतर असे काही अर्धे-कच्चे हिंदू-मुस्लिम ऐक्याला धरुन चित्रपट काढण्याचे प्रयत्नही होत होतेच. पण त्यांची हाताळणी हास्यास्पद, प्रचारकी होती. त्यांच्यात करमणूक मूल्यही धड नव्हते. इमानधरम, क्रान्तीवीर सारख्या सिनेमांमधून असे बटबटीत प्रसंग अनेक दिसले. त्यापेक्षा मग मनमोहन देसाईंच्या अमर अकबर अ‍ॅंथनीमधला धार्मिक ऐक्याचा मसाला सुसह्य होता. हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन धर्मियांची आजपर्यंत पडद्यावर साकार झालेली सारी सांकेतिक, ढोबळ रुपे त्यांनी यात भाबडेपणाने आणली. पण निदान निखळ करमणूक हा एकमेव हेतू तरी प्रामाणिकपणे निभावला गेला होता.

१९९५ मधे आलेल्या 'बॉम्बे' मधे हिंदी सिनेमांतल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखांना पुन्हा एकदा नवे पैलू मिळाले. १९९३ मधे मुंबईतल्या बॉम्ब स्फोटांच्या, त्यानंतरच्या उसळलेल्या दंगलीच्या जखमा अजूनही समाजाच्या मनावर ताज्या होत्या. या दंगलींची पार्श्वभूमी असलेल्या 'बॉम्बे' मधे हिंदू मुलाच्या प्रेमात पडून पळून जाणारी मुसलमान मुलगी होती, धर्मापेक्षा प्रेम महत्वाचे मानण्याचा यातला विचार प्रेक्षकांनी पुन्हा एकदा रोमॅन्टिसिझमच्या पांघरुणामुळे स्विकारला. धार्मिक ओरखड्यांवर प्रेमाचे हे मलम कदाचित तात्पुरते सुखावह वाटले असावे.
वीर-झारा सारख्या सिनेमामधूनही हा रोमॅन्टिसिझम खास चोप्रा पद्धतीने भारतीय मुलगा आणि पाकिस्तानी मुलगी यांच्यातले प्रेम देश की मिट्टी, दोन्ही धर्मियांचे रक्त एकच, संस्कृतिचा वारसाही एकच वगैरेची फोडणी देऊन पडद्यावर आला. पण तोपर्यंत भारतीय समाजाचा एकमेकांच्या संस्कृतीकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन साफ बदलला होता हे निश्चित.
हिंदी सिनेमांमधून आता मुस्लिम संस्कृतिचे नाही तर धर्माचे चित्रण होत होते.
सरफरोश सारख्या सिनेमांमधून सीमेवरुन चोरट्या मार्गाने भारतात घुसून कारवाई करणार्‍या, कलावंतांच्या बुरख्या आड आपला कडवा, धार्मिक, भारतद्वेषाचा चेहरा लपवणार्‍यांचे बुरखे फाडण्याचे प्रयत्न थेट झाले.

या पुढच्या सिनेमांनी मुस्लिम म्हणजे जिहाद, टेररिस्ट या समिकरणांना घट्ट केले. 'बॉम्बे' काढणार्‍या मणीरत्नमने आता त्याच्याच 'रोजा' मधून आता मुसलमानांची राष्ट्रीयता आणि जिहादी दहशतवाद यांच्यातला संघर्ष ठळकपणे अधोरेखित केला.
हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर आता एखाद्या धबधब्यासारखे असे चित्रपट कोसळत राहिले. काही भडक होते, काही संवेदनशिलतेने भिडणारे होते. मा तुझे सलाम, पुकार, गदर, फिझा, मिशन काश्मिर, बॉर्डर, एलओसी, फना या सर्व चित्रपटांना आंतराष्ट्रीय मुस्लिम दहशतवादी कारवायांची पार्श्वभूमी होती.
दशतवाद्यांचा चेहरा, मोहरा, पेहराव, मुखवटा आंतरराष्ट्रीय असला तरी त्यामागचा मुस्लिम चेहरा लपून राहणारा नव्हताच. दहशतवादाला दुसरा चेहरा असूच शकत नाही हे या सिनेमांमधून प्रेक्षकांच्या मनात घट्ट रुजवले गेले. त्यात काही विकृत रंगही होते पण प्रेक्षकांनी सर्व सिनेमे उचलून धरले कारण प्रत्यक्ष आयुष्यात त्यांच्या घराच्या दरवाजापर्यंत दहशतवादाचा काळा चेहरा येऊन ठेपला होता. कोंडलेल्या, असहाय्य संतापाला सिनेमाच्या पडद्यावरुन वाट मिळत होती.
मात्र यात पडद्यावरच्या हिंदू देशप्रेमाला आणि राष्ट्रीयत्वाला झपाट्याने भडक राजकारणी रंगही चढत गेलेले लपून राहिले नाहीत.
'ब्लॅक फ्रायडे' सारखा एखादाच सिनेमा ज्याने तटस्थपणे आणि खरेपणे मुंबईवरील बॉम्बहल्ल्यामागच्या मुस्लिम कारवायांचे अत्यंत थंड डोक्याने केलेले सारे कटकारस्थान चित्रपटाच्या पडद्यावर कोणत्याही भडकपणा शिवाय दाखवले. घटनाच इतकी भडक होती की त्याला अजून कसलाही रंग द्यायची गरजच नव्हती. समाज हा चित्रपट पाहून सुन्न झाला.

अमेरिकेतल्या ९/११ घटनेनंतर तर आंतराराष्ट्रीय दशतवादाचा मुस्लिम चेहरा जगभरात उघडा पडला. भारतात दहशतवादी पडसाद जास्त तीव्रतेने उमटत होते. रोज उठून या कारवायांच्या नव्या बातम्या कधी स्वतःच्या शहरात, कधी दूरच्या सीमेवर घडत असलेल्या वाचाव्या लागत होत्या.

एकंदरीतच भारतात काय किंवा जगातही, काही असेही मुस्लिम तरुण असतील जे तुमच्या आमच्यासारखे रोज उठून ऑफिसला जात असतील, गाणी ऐकत असतील, पुस्तक, वृत्तपत्रे वाचत असतील, चहा पित असतील, हास्यविनोद करत असतील, आपल्या मुलांच्या उच्च शिक्षणाची काळजी करत असतील यावर कोणाचा सहजी विश्वासही बसणार नाही अशी परिस्थिती आली. दहशतवादी मुस्लिम तरुण कसे प्रशिक्षण घेतात, त्यांची मजबुरी, त्यांच्यावरही होत असलेले अन्याय वगैरेंना केन्द्रस्थानी ठेऊन या काळात काही चित्रपट बनले.
दहशतवाद्यांचा एक चेहरा माणसाचाही असतो वगैरे विधाने सामान्य माणसाने फारशा सहानुभूतीने स्विकारली नाहीत पण असे चित्रपट मात्र बनले, काही गाजले. उदा. गँगस्टर.

९/११ नंतर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मुस्लिम चेहर्‍याला मिळत असलेली सावत्र वागणूक आणि त्याचा सामान्य, निरपराध मुस्लिम नागरिकांना, जे आहेत यावरही आता कुणाचा विश्वास राहिला नाही, त्यांची बाजू मांडणार्‍या कुर्बान, माय नेम इज खान, न्यूयॉर्क सारख्या चित्रपटांनी एकविसाव्या शतकाची अखेर झाली.

हिंदी सिनेमांमधून सकारात्मक, सामाजिक संदेश देणार्‍या चित्रपटांची संख्या आजवर नेहमीच जास्त राहिलेली आहे. समाजात एकत्रितपणे नांदत असलेल्या इतर धर्मियांची संस्कृती अगदी भाबड्या, एकसाची वाटाव्या इतक्या, पण शक्य तितक्या चांगुलपणानेच पडद्यावर आत्तापर्यंत चितारली गेली. त्यांना कधी विनोदाचे रंग दिले, कधी कारुण्याचे. त्या त्या धर्माच्या लोकांनीही ते सहजतेने स्विकारले.
शिख धर्मिय म्हणजे उदार, विशाल हृदयाचे, प्रामाणिक, निर्भय, कष्टाळू, आनंदी, ख्रिश्चन म्हणजे दयाळू, साधे, देवभक्त, अनाथ मुलांना आसरा देणारे, गोव्याचे असतील तर मौजमजा करुन जीवनाचा आनंद उपभोगणारे वगैरे.
हार्मनी हा भारतीय सिनेमांचा कायमच परवलीचा शब्द राहिलेला आहे. अशा वेळी अशी एक संस्कृती जी भारतात अनेक पिढ्या बरोबरीने नांदली, भारतीय कला, स्थापत्य, संगित, नृत्य, चित्रपट अशा प्रत्येक क्षेत्रात आपला ठसा उमटवत राहिली, अजूनही उमटवते आहे. त्या संस्कृतीचा संपूर्ण र्‍हास भारतीय चित्रपटाच्या पडद्यावरुन होणे ही गोष्ट खेदाची वाटते.
संस्कृतीच्या विलोभनीय रंगांवर धार्मिक कडवटपणामुळे जो काळा फराटा उमटला आहे तो आता दीर्घकाळ भारतीय सिनेमाच्या पडद्यावरुन आपले अस्तित्व दाखवत रहाणार हे निश्चित.
समाजाच्या अंगावर रक्तबंबाळ ओरखडे जोपर्यंत उमटत रहाणार आहेत तोपर्यंत तरी निश्चितच.
साहिरच्या भाषेत बोलायचे तर- हालात से लडना मुश्किल था, हालात से रिश्ता जोड लिया. जिस रात की कोई सुबह नही उस रातसे रिश्ता जोड लिया..

=================================================

--
sharmila phadke

Groups audience: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

या चित्रपटांकडे या नजरेने कधी बघितलेच नव्हते. आता असे सोशल सिनेमे निघतच नाहीत म्हणा.
रंग दे बसंती, थ्री इडीयट्स सारख्या मोजक्या सिनेमात ध्रर्माने मुसलमान असली तरी सामान्य असणारी पात्रे दिसली.

लेख खुपच आवडला. सिनेमाच्या आरश्यातून मुस्लिम समाजाचे प्रतित होणारे प्रतिबिंब अतिशय छान मांडलय. धन्यवाद.

सुंदर लेख आहे. मोठा आवाका आहे आपल्या लिखाणाचा.

भारतिय प्रेक्षकामधील बदलही लक्षात घेतला जावा ही विनंती. ७०-८० च्या दशकापर्यंत प्रेक्षकांच्यात असलेला भाबडेपणा, सिनेजगताकडे पाहण्याचा त्याचा दृष्टिकोण, नायकांना देवपण बहाल करण्याचा त्याचा स्वभाव, त्यांचं असलेलं जागतिक भान या सगळ्यामधे फरक पडल्यामुळे आता तसे सिनेमे बनू शकत नाहीत. वास्तववादी वाटतील असेच सिनेमे हल्ली बनवावे लागतात किंवा संपूर्ण फॅण्टसी वाटावा असाच सिनेमा काढावा लागतो जेणेकरून प्रेक्षक आधीच डोकं घरी ठेवून येतो. थोडक्यात सिनेमागृहात प्रवेश करण्याआधीच प्रेक्षक आणि निर्माता यात जाहीरातीच्या माध्यमातून एक कॉण्ट्रॅक्ट झालेलं असावं लागतं.

आताच्या प्रेक्षकाला मुघल ए आझम जुन्या काळात बनवलाय म्हणूनच आवडू शकतो. मेहबूब कि मेहंदी त्या काळातील कलाकॄती किंवा संस्कृती म्हणूनच तो अ‍ॅक्सेप्ट करू शकतो. आजच्या काळाचा संदर्भ घेऊन मेहबूब कि मेहंदी नाही बनू शकणार हे वास्तव आहे म्हणूनच फिजा सारखा सिनेमा बनतो. काळाचा महिमा !

अवांतर प्रतिसादाबद्दल खरोखर क्षमा असावी पण तुमच्या या लिखाणामुळेच हे सगळं लिहावंसं वाटलं. धन्यवाद

अभ्यासपूर्वक लिहीलेला अप्रतिम लेख. अभिनंदन.
मला असं नेहमीच जाणवतं कीं हिंदी सिनेमात सर्वसाधारणपणे प्रतिबिंबीत होणारी, मैत्रीच्या जवळपास जाणारी वैयक्तीक पातळीवरची हिंदु- मुस्लिम सहिष्णुता ही मुख्यत्वे कलाक्षेत्रातील हिंदु-मुस्लिमांमधील खर्‍याखुर्‍या मैत्री संबंधातून उगम पावली असावी. पण बहुतेक मुस्लिम संस्कृतिवर आधारित सिनेमा, विशेषतः पूर्वीचे, हे संपूर्णपणे मुस्लिम वातावरणातच होते व त्यात हिन्दु-मुस्लिम सामाजिक संबंध आणले जात नसत. वर म्हटल्याप्रमाणे, हिंदुना त्या अगम्य वातावरणात डोकावण्याचं समाधान मिळालं पण त्याच बरोबर बव्हंशी गरिबीत असलेल्या मुस्लिमाना आपलीही एक लोभस, हेवा वाटण्यासारखी 'एक्सक्लुझिव्ह' संस्कृति आहे, याचा दिलासा मिळाला हेही त्या सिनेमांच्या लोकप्रियतेचं रहस्य असावं.

छान

खुप सुंदर लेख. वर नमुद केलेले सगळेच सिनेमा अगदि क्लोज टु हार्ट म्हणावे असे आहेत.

>>>>>>एकंदरीतच भारतात काय किंवा जगातही, काही असेही मुस्लिम तरुण असतील जे तुमच्या आमच्यासारखे रोज उठून ऑफिसला जात असतील, गाणी ऐकत असतील, पुस्तक, वृत्तपत्रे वाचत असतील, चहा पित असतील, हास्यविनोद करत असतील, आपल्या मुलांच्या उच्च शिक्षणाची काळजी करत असतील यावर कोणाचा सहजी विश्वासही बसणार नाही अशी परिस्थिती आली.<<<<<<<<<< अनुमोदन . खरं तर असेच लोक बहुसंख्य आहेत.

मी स्वतः ईंटर कम्युनिटि मॅरेज केलं आहे (हिंदु+मुस्लिम). त्यामुळे अगदि जवळुन खुप कुटुंब बघितली आहेत. फक्त काहि असेहि मुस्लिम तरुण नाहित तर बहुतेक सर्वच जणं एक रेग्युलर आयुष्य जगत आहेत.

'स्वदेस' मधे एक 'अपनेही पानी पिघल जाना बर्फ की किस्मत है' असं कावेरीअम्माला सांगतात त्या बाई दाखवल्या आहेत ते मला खूप सहज वाटतं. मी लहानपणापासुन बघितलेले मुस्लिम असेच असल्यामुळे असेल बहुदा. आता अति कट्टर मुस्लिम लोक जवळुन बघितल्यावर तर ते जास्तच जाणवतं.

लेख परफेक्ट. आवडला.

आवडला. आवडत्या चित्रपटांचा कोलाज उभा केलात.
जुने मुस्लिम सोशल्स, हिस्टोरिकल्स अजूनही बघायला आवडतात.
दिलीपकुमार, मीनाकुमारी, मधुबाला, वहिदा पासून ते अगदी अमीर/सलमान खान पर्यंत हे पडद्यावर बघताना हे अभिनेते अभिनेत्री मुस्लिम आहेत असं अजिबात आठवत नाही.

<<मुघले -ए आझम -चित्रपटाच्या यशास कारणीभूत झालेला प्रत्येकजण मुस्लिम होता.>>
मध्यवर्ती भूमिकेतला पृथ्वीराज कपूर, दुर्गा खोटे, गायिका लता मंगेशकर यांना कसे वगळणार?
मुघल -ए -आझमच्या जोडीनेच अनारकली आठवतो. तिथे बीना राय, प्रदीपकुमार, सी रामचंद्र, दि.नंदलाल जैस्वाल.

पडोसी : गजानन जगीरदार मुस्लिम शेजार्‍याच्या तर मजहर खान हिंदू शेजार्‍याच्या भूमिकेत, तसेच चक दे इंडिया - कबीर खान (शाहरुख), बरसात की रात (मधुबाला, भारतभूषण), ताजमहल (बीना राय, प्रदीपकुमार), जहां आरा (माला सिन्हा, भारतभूषण)हे आणखी चित्रपट आठवले.

कोहिनूर मध्ये एक गम्मत आहे. 'मधुबनमे राधिका नाची रे' या हिन्दू मायथॉलॉजिकल गाण्याशी संबंधित प्रत्येक जण मुस्लिम होता.... Happy
उदा. अभिनेता: दिलिपकुमार आणि मुक्री. गायकः रफी आणि बडे गुलाम अली खां
लेखनः साहिर ,संगीत :नौशाद . दिग्दर्शक एस यू सनी.

तसेच हिन्दू पार्शवभूमीवरील चित्रपतात मुस्लिम पार्शभूमीची गाणी , कव्वाल्या नेहमी असतात. मात्र पूर्ण मुस्लिम पार्शभूमीवरील चित्रपटात क्वचित हिन्दू धार्मिक गाणी असतात. अपवाद . वरचे कोहीनूरचे तसेच जोधा अकबरमधील कृष्णाचे (निदान दिग्दर्शक हिन्दू होता). याशिवाय मुगले आझमधील 'मोहे पनघटपे नन्दलाल छेड गयो रे ' हे एक उदाहरण आहे....

अतिशय अभ्यासपूर्ण लेख.
सिनेमातुन दिसणार्‍या मुस्लीम समाजाचं छान विवेचन केलंय.

सुंदर लेख.समाजातील बदलांचं दृक्श्राव्य माध्यमांतून दिसणारं प्रत्यंतर हा खरं तर खूप मोठ्या आवाक्याचा विषय आहे.कित्येक परिसंवादातून यावर चर्चासत्रं झडलेली आहेत.असा क्लिष्ट,गहन विषय अत्यंत सोप्या पद्धतीने सादर केल्याबद्दल अभिनंदन.जगभरचा मुस्लिम समाज आज मोठ्या बिकट परिस्थितीतून जात आहे.त्याला जबाबदार कोण हा वेगळा मुद्दा.प्रेक्षकांना आवडेल अशा पद्धतीने(हे अर्थात कठिणच;पण प्रेक्षकांनी तो नाकारता नये हे भान ठेवणं आवश्यकच.)माध्यमांतून या बदलाची दखल घेतली गेली पाहिजे.
@भाऊ नमसकरः 'गरिबीत असलेल्या मुस्लिमाना आपलीही एक लोभस, हेवा वाटण्यासारखी 'एक्सक्लुझिव्ह' संस्कृति आहे, याचा दिलासा मिळाला हेही त्या सिनेमांच्या लोकप्रियतेचं रहस्य असावं.' ग्रेटच.

माय नेम ईज खान, न्युयॉर्क एक वेगळा अनुभव... माय नेम इज खान मधील ' वो शैतान था' या प्रसंगात शाहरुखचे सैतानाच्या अंगावर खडे फेकणं... अगदी परफेक्ट प्रसंग...

खूपच अभ्यासपूर्ण आणि नेटका लेख.

मुस्लिम तरुणाच वा सम्मजाच चित्रिकरण करताना वस्तुनिष्ठता बाळगण आता अपरीहार्य आहे. "आमीर", "कुर्बान", "न्यूयॉर्क" प्रमाणेच "थ्री इडियट्स" मधला फरहान कुरेशी हे एक वास्तवच आहे आणि प्रेक्षकांनी ते सहज स्विकारल. "तेरे बीन लादेन" मधून दाखवलेल्या पाकिस्तानी तरुणाईच चित्र सुद्धा आपल्याला याच कारणा करता भावल.

मस्त लेख! एका वेगळ्या काळात घेउन गेला.

Many thanks for the comments on this, as well as on other parts of this series. Will write my counter comments in details once in town. Thanks again.

मस्त लिहिलंयस. अगदी नेमकं निरीक्षण. Happy

(आत्ता ट्यूलिप असती तर मुघले आझमचं अपील खरंतर हँडसम पृथ्वीराज कपूर आणि देखण्या दुर्गाबाईंमुळे आहे असं तिने तुला पटवून दिलं असतं. :P)

'शतरंज के खिलाडी' पण आठवतो मला या संदर्भात. ब्रिटिश राजवटीतल्या नावाचेच नवाब उरलेल्यांचं फार मस्त चित्रण होतं त्यात.

अलीकडच्या काळातल्या 'मक्बूल'मधे (विषय निराळा असला तरी) मुसलमान कुटुंब, नातेसंबंध, लग्नसमारंभ इ.चं अगदी सहज चित्रण होतं.

या संदर्भातील काही आणखी सिनेमा:

सरफरोशः हा हिंदू-मुस्लीम संबंध, चांगले अथवा वाईट, दाखवणारा सिनेमा होता. मला हा one of the balance movie वाटतो. तसेच कुठेही मुस्लीम समाज दुखावला जाईल म्हणुन जपुन लिहीले संवाद किंवा उल्लेख नवह्ते. कदाचित हा पहिला चित्रपट असेल की ज्यात पाकिस्तानचा सरळ सरळ उल्लेख होता. मुख्य म्हणजे अतिरेकी हा अतिरेकीच असतो मग तो विरन असो की गुलफाम हसन. Also, सुरेखा सिक्रीचे कॅरॅक्टर अतिशय छोटे असुनही बोलके आहे.

धर्म : हा अजुन एक चित्रपट जो माणुसकी महत्त्वाची मानणारा आहे. एक कर्मठ हिंदु पंडित नकळत मुस्लीम मुलाला सांभाळतो. त्यात involve होतो. कळल्यावर सैरभैर होतो. पण शेवटी त्याला कळते की धर्मकांडापेक्षा माणुसकी हा धर्म महत्वाचा. पंकज कपूरने तोडलाय हा सिनेमा....

मला वाटते की पुर्वीच्या चित्रपटात लव्हस्टोरी जास्त मुळ मुस्लीम समाजाच्या समस्या कमी असायच्या. हे चित्रपट Costume Drama जास्त वाटायचे. वर लेखात उल्लेखलेले बाजार, निकाह, देव असे थोडेफार सिनेमे आहेत की ज्यात मुस्लीम समाजाचे प्रॉब्लेम उघडपणे दाखवले होते. "गदर" सिनेमा एका शॉटपर्यंत मला बराच interesting होता. पण "मैं मुसलमान बन सकता हूं तो...." असे किंचाळून सनी देवल ओरडतो आणि डारेक्टरकडेही कथेचा पुढील भाग तयार नसल्याने सिनेमा ढेपाळतो. मुस्लीम समाजाचे खरे प्रॉब्लेम दाखवणे अजुन म्हणावे तसे दाखवले गेलेच नाहीत. मुस्लीम बायकांना बुरखा खरच पटतो का?..... संतती नियमन... त्यामुळे कदाचित आलेली गरीबी ..... शिक्षणाचा अभाव.... कदाचित मायनॉरिटीमुळे होणारी घुसमट... असे अनेक प्रॉब्लेम आहेत. आपण प्रत्यक्ष त्यासमाजाचा भाग नसल्याने कदाचित जाणवणार नाही त्यामुळे त्यांच्यातल्याच कोणीतरी ते केले पाहिजे. ह्यामुळे मला "राहिले दूर घर माझे" हे नाटक जास्त आवडले होते. असो

शर्मिला आधीच्या 'लग्न' लेखांची लिंक दे ना इथे पण. सगळी लेखमालाच खूप मस्त लिहीत आहेस. प्रतिक देसाईंनी म्हटलय तसे बर्‍याचदा तू मांडलेल्या दृष्टीकोनातून कधी सिनेमा बघीतलाच नव्हता हे जाणवले.

"...हार्मनी हा भारतीय सिनेमांचा कायमच परवलीचा शब्द राहिलेला आहे. ..."

~ हे सुंदर वाक्य संपूर्ण लेखातील पताका वाक्य ठरावे असेच आहे. "लिव्हिंग इन पीस अ‍ॅण्ड हार्मनी" हे प्लॅटोच्या रीपब्लिक व्याख्येतील एक सर्वमान्य तत्व आहे. समाज व्यवस्थेतील चढउतार, उच्चनिचता, भेदाभेद आणि तत्सम अवस्था जगाच्या पाठीवरील कोणत्याही भूमीतील अटळ घटक आहेत आणि मानवप्राणी त्याना आपलेसे करून राहत आल्याचा दाखला आहे. मग अशा ज्वारभाटाच्या स्थितीत त्याला दोन घटका करमणूक हवी असेल आणि ती त्याला रुपेरी पडद्यावर जादुमय रितीने उलगडत जाणार्‍या वैविध्यपूर्ण कथानकातून मिळत असेल तर ती मेजवानी देणार्‍या बल्लवाबद्दल तो नेहमीच कृतज्ञ राहील. ही भावनाच त्याला 'हार्मनी' ची विस्तृत प्रमाणावरची व्याख्या उपलब्ध करून देत राहील.

शर्मिला फडके यांचा या विषयातील गाढा अभ्यास हेच दर्शवितो की एखाद्या कलाकृतीमधील वर्णनात्मक भाग कोणता आणि मूल्यमापनात्मक भाग कोणता (Descriptive and Evaluative) याचा छान विवेक त्यानी राखला आहे (इथेच नव्हे तर 'लग्न' लेखनातही). मुस्लिम सोशल्सचे पडद्यावरील महत्व आणि त्याचे त्या त्या दशकातील परिणाम त्यानी आस्वादात्मकरित्या उलगडून तर दिलेच आहेत, पण त्याच बरोबर दिलेल्या उदाहरणातील रसामुळे वाचकाला "केव्हातरी मी हे चित्रपट नक्की पाहीन" असेही स्वतःशी म्हणायला लावले आहे.

"शिरी फरहाद" मुस्लिम धाटणीच्या या जुन्या चित्रपटातील नायक (मा.निस्सार) फरहादच्या वेशात गातो : "अब वो मुकद्दर न रहा, अब वो जमाना न रहा..."

खरंय....सध्याच्या या नको इतक्या वेगवान बनलेल्या आधुनिक जगात मुस्लिम कथानकावरील चित्रपटांचा 'तो' हुरहूर वाटणारा जमाना नाही राहिला. 'मुघले आझम' मधील अनारकलीकडे पाहताना ती एक 'मुस्लिम' तरूणी आहे अशा नजरेने कुणीच पाहात नाही, तर 'मेरे मेहबूब' मध्ये अन्वर साकारणारा राजेन्द्र कुमार आणि हुस्ना झालेली साधना हे मुस्लिम कलाकार नाहीत हेही प्रेक्षक पटवून घेत नाहीत. त्याला कारण म्हणजे दिग्दर्शकाने 'सोशल्स' ची हेरलेली नस. अलिगढ विद्यापीठ असो वा लाहोर, लखनौ मधील वातावरण... नवाबी थाटाचे आयुष्य कसे आणि उर्दू शेरोशायरीतच रममाण होणारी ती पिढी पश्चिम/दक्षिण भारतात राहणार्‍या प्रेक्षकाला किती मोहवून टाकते हे लेखिकेने वर दिलेल्या चित्रपटांच्या उदाहरणावरून सुस्पष्ट होते.

"गर्म हवा" मधील सलिम मिर्झा यांची हकिकत आपल्याला भावते ती केवळ ते पाकिस्तानला जाण्यास नकार देतात म्हणून नव्हे तर त्या प्रश्नावरून घरची आणि बाहेरची या दोन्ही घटकांकडून होणारा त्यांचा कोंडमारा पाहून, मग त्यांच्या कुटुंबियातील एक घटक म्हणूनच प्रेक्षक त्यांची कहाणी पाहात राहतो. मिर्झांच्या कन्येची 'अमिना' ची लग्नावरून होणारी ससेहोलपट (फार सुंदर कामे केले आहे "गीता सिद्धार्थ' या अभिनेत्रीने 'अमिना' चे....कुठे गेली नंतर ही गुणवान अभिनेत्री...देव जाणे), ही केवळ त्या गरीब मुस्लिम कुटुंबाची न राहता प्रेक्षकही तिच्या भावविश्वास गुंगून जातो. अशावेळी मग तिथे 'मुस्लिम सोशल्स' न राहता एका हव्याहव्याशा वाटणार्‍या नात्यांची 'हार्मनी' बांधली जाते.

पारूल घोषचे "बसंत" मधील एक सुमधूर गीत आहे

"मेरे छोटे से मन मे छोटी सी दुनिया रे,
छोटे छोटे घरवा, छोटी अटरिया, छोटी सी बगिया रे..."

लेखिका शर्मिला फडके आणि या लेखावर भुलूल गेलेल्या वाचकांची ही या "बगिया" बाबत हेच मत असणार हे नक्की....या बगियातच रममाण होणे हीच हार्मनी.

नवाबी थाटाचा स्पर्शही नसलेलं पण एका गरीबशा विशिष्ठ मुस्लिम वस्तीचं वास्तववादी पण हृद्य चित्रण मला खूपच भावलं तें अमिताभ- नूतनच्या "सौदागर"मधे ! खजूराचा गूळ बनवणार्‍या बंगालमधील कुटूबांची पार्श्वभूमी असलेला हा सिनेमा फार गाजला नाही, याचं मला खूपच वाईट वाटायचं. निकाह व तलाक या आपल्याला खटकणार्‍या गोष्टी त्या सिनेमाच्या वातावरणात सहजतेने येतात पण त्याचे भावनिक व व्यावहारिक परिणाम मात्र चटका लावून जातात; आणि कुठेही त्या प्रश्नावर 'फोकस' केल्याचं न जाणवता !

शर्मिला, एका फार सुंदर अभ्यासपूर्ण लेखा साठी अभिनंदन!!
या तुमच्या लेखाने अनेक सिनेमांच्या मनात पक्क्या बसल्या आहेत अशा अनेक आठवणी वर आल्या. किती लिहाव्या? लैला मजनू मधे रंजीताच्या ओढणीवर बसुन नमाज अदा करणारा कोवळा ऋषी कपूर, धानी चूडीया ले लो म्हणणारा बाजार मधला फारूख शेख, तेरी मेहेफिल मे किस्मत आजमाकर हमभी देखेंगे या गाण्या नंतर दिलीप कुमार गुलाबाचा काटे असलेला देठ तोडून देतो तेव्हा " काटोंको मुरझाने का खौफ नही होता" म्हणणारी मधुबाला, " इतने पैसोंमे तो मै सिकंदर की तस्वीर भी न बेचू" असे विनोद खन्नाला ऐकवणारी रेखा, अन अर्थातच लेखात उल्लेख केलेला मेरे मेहबूब मधला प्रसंग!! एकमेकांना धक्का लागून खाली पुस्तके पडली आहेत, एकमेकांच्या नजरेत नजर गुंततेय, पुस्तके उचलतांना हातांना हाताचा स्पर्श होतोय, संकोचाने दूर होतायत, पुन्हा नजरा गुंततायत, मखमली आवाजात रफी गातोय. मला वाटते राजेन्द्रकुमार/साधनाने रंगवलेला हा प्रसंग सर्वोत्कृष्ट रोमॅण्टिक च्या यादीत दुसर्‍या क्रमांकावर असायला हरकत नाही (कारण पहिल्या क्रमांकावर मोगले आझम मधला दिलीपकुमार मधुबालाच्या अंगावर मोरपीस फिरवतो पार्श्वभूमीवर तानसेन बडे गुलाम अली खाँ गात आहेत तो प्रसंग आहे या बाबत दुमत नसावे)
@ भाउ नमसकर, अमिताभ नूतन चा सौदागर बद्दल तुमच्याशी १००% सहमत मी लहान असताना हा सिनेमा पाहिला तेव्हा त्या नकळत्या वयात ही मला त्याचे वेगळेपण जाणवले होते. (आता फार काही कळते असे नाही) नंतर पुन्हा एकदा पाहिला तेव्हा नुतन व अमिताभ च्या जुगलबंदीचा मजा आला पण अमिताभचे नवखे पण नूतन समोर जाणवल्या विना राहिले नाही.
मुस्लीम वातावरणाचे संदर्भ असणारा जॉनी वॉकरचा अस्खलित उर्दू विनोद अन अमजद खान व संजीवकुमार च्या शतरंजके खिलाडी ( " वो मस्जीद तो कानपूर मे थी " Happy ) चा उल्लेख मात्र राहुन गेला.

<< पण अमिताभचे नवखे पण नूतन समोर जाणवल्या विना राहिले नाही. >> श्रीकांतजी, कदाचित त्या कथानकातलं त्या दोन पात्रांतील वयाचं अंतर त्यांच्या अभिनयातून साकार करताना हा तौलनिक भाग तसा जाणवत असेल.
"सौदागर"मधे फक्त गरीब समाजाचंच वास्तववादी चित्रण असल्याने मुस्लिम समाजाला "चौदहवी का चांद "सारख्या सिनेमांसारखं त्या सिनेमाचं खास आकर्षण वाटलं नसावं. कदाचित, << बव्हंशी गरिबीत असलेल्या मुस्लिमाना आपलीही एक लोभस, हेवा वाटण्यासारखी 'एक्सक्लुझिव्ह' संस्कृति आहे, याचा दिलासा मिळाला हेही त्या सिनेमांच्या लोकप्रियतेचं रहस्य असावं >> या माझ्या 'अमॅच्युअरीश' तर्काला त्यामुळे पुष्टी मिळत असावी.
[ अर्थात, "मुस्लिम सोशल्स" या विषयात " सौदागर" बसतो का हा प्रश्न आहेच ]

अप्रतिम!!!
हिंदी सिनेमातील मुस्लिम समाजाचे हे स्थित्यंतर खरेतर आपल्या सगळ्या देशाच्याच बदलाचे उदाहरण मानता येईल. प्रोटोटाईप 'रहीमचाचा' पेक्षा याला कितीतरी कंगोरे आहेत आणि ते या लेखात उत्तमपणे मांडले आहेत.
सरफरोश मधला 'इस देश में गरीब होना गुनाह है, और मुझ जैसा गरीब होना उससे भी बडा गुनाह' हा संवाद सामान्य मुस्लिम व्यक्तीचे जळजळीत वास्तव मांडणारा होता.
नव्या सिनेमातला या विषयावरील सर्वात लक्षवेधी सिनेमा 'आमिर'च ठरावा. अमेरिकेतून आलेला मुस्लिम डॉक्टर दहशतवाद्यांच्या प्लॅनमधे गोवला जातो आणि ते त्याला बाँब ठेवण्यासाठी वापरतात. कुठलेही उघड भाष्य न करता बहुतांश मुस्लिम समाजाच्या बकाल जगण्याचे जे चित्रण यात झाले आहे हे जबरदस्त आहे. सिनेमाच्या शेवटी नायक लोकांना वाचवतो आणि स्वतःचा जीव गमावून बसतो. त्यावेळी पार्श्वभूमीवर न्यूजरिडरचा आवाज येतो 'आज एक आतंकवादी बमब्लास्ट करने की कोशिश में मारा गया'.

अप्रतिम लिहितेयस. शक्य तितका व्यापक आढावा घेण्याची पद्धत आवडली. भाषाही अत्यंत सहजसोपी, संयत, बॅलन्स्ड. निरीक्षणांनंतरच्या तुझ्या टिप्पण्याही अगदी लक्षात राहतीलशा. Happy
या तुझ्या लेखमालेवर प्रतिसादही छान, अभ्यासपूर्ण येत आहेत. तुझ्या लेखासकट त्या वाचणे हा एक सुंदर अनुभव. Happy

Pages