स्क्रीन समोर हरवलेले मेंदू

मानवी बुद्धिमत्तेचा विकास हा हजारो वर्षांचा दीर्घ, गुंतागुंतीचा आणि उत्क्रांतीशील प्रवास आहे. आदिम समाजातील प्रतिक्षिप्त प्रतिक्रियांपासून ते अत्यंत उन्नत तर्कशक्ती, विश्लेषण आणि संकल्पनात्मक विचारापर्यंत मानवी मेंदूने घेतलेली उडी विलक्षण आहे. परंतु 21व्या शतकाच्या वेगवान डिजिटल वातावरणात या बुद्धिमत्तेच्याच अस्तित्वावर प्रश्नचिन्ह उभं राहिलं आहे. मानवी इतिहासात प्रथमच एक पिढी मागील पिढीपेक्षा कमी तर्कक्षम, कमी विश्लेषणक्षम आणि कमी सखोल विचार करण्यास सक्षम होत चालली आहे. बौद्धिक क्षमता वाढत जाणे हा नैसर्गिक विकासाचा नियम; परंतु आज मात्र उलट्या दिशेने चालणारी एक भीषण घसरगुंडी सुरू झालेली दिसते.
या घसरणीचा सर्वात दिसणारा आणि सोपा निदर्शक म्हणजे लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता. 1987 मध्ये एका प्रौढ व्यक्तीची सरासरी एकाग्रता 22 मिनिटांची होती. 2004 मध्ये ती 11 मिनिटांवर आली. आज ती अवघ्या 47 सेकंदांवर घसरली आहे—हे कोणत्याही नैसर्गिक बदलाचे परिणाम नसून संपूर्ण मानवजातीवर परिणाम करणाऱ्या तांत्रिक-सामाजिक संरचनांचे दुष्परिणाम आहेत. ही तूट फक्त एक वरवर दिसणारे लक्षण आहे; त्यामागे एक खोल, व्यापक आणि भयानक वास्तव उभं आहे—पिढीजात बौद्धिक घसरण.
ही घसरण शिक्षणाच्या अभावामुळे किंवा संसाधनांच्या कमतरतेमुळे नव्हे. आज तर माहितीचा स्फोट आहे; जगभरातील ग्रंथालये एका मोबाईलमध्ये मावतात; ज्ञानाचे स्रोत हजारो पट वाढले आहेत. पण मात्र तर्कशक्ती कमी झाली आहे, जटिल विचार करण्याची क्षमता कमी झाली आहे, आणि सततच्या श्रेणीबद्ध माहितीची प्रक्रिया करण्याची शक्ती जवळजवळ नाहीशी झाली आहे. उपलब्धतेची मात्रा वाढली, परंतु ग्रहण करण्याची क्षमता कोसळली. हा विरोधाभास इतिहासात कधीच दिसला नव्हता.
यामागचे कारण जैविक नसून सामाजिक अभियांत्रिकीचे आहे. डिजिटल माध्यमांनी मानवी मेंदूला ज्या पद्धतीने पुन्हा आकार दिला आहे, त्याने त्याचे मूळ स्वरूपच बदलत चालले आहे. स्क्रोल, नोटिफिकेशन, स्वाइप या सततच्या तुकडेमय उत्तेजनांनी मेंदूला शिकवले—"क्षणिक" म्हणजे महत्वाचे, "उथळ" म्हणजे आकर्षक, आणि "सखोल" म्हणजे कंटाळवाणे. अशा सवयी जडत गेल्या आणि अखेर त्या नैसर्गिक वाटू लागल्या.
परिणामी डिजिटल युगात गतीला बुद्धिमत्तेचा पर्याय समजण्याची भयंकर चूक घडली. वेग म्हणजे कार्यक्षमता आणि कार्यक्षमता म्हणजेच बुद्धिमत्ता—हा भ्रम सर्वत्र रुजला. 15 सेकंदांत सांगता न येणारी कल्पना म्हणजे कल्पना नाही, तीनपेक्षा जास्त तर्कसाखळी असलेली विचारप्रणाली म्हणजे "जड" आणि "अतर्क्य", अशा विचित्र निकषांवर ज्ञान मोजले जाऊ लागले. मानवी मेंदू शतकानुशतकांच्या कथनशैली, सखोल चिंतन आणि क्रमवार तर्कशुद्धतेवर विकसित झाला होता; परंतु आज तो केवळ तुकडेबद्ध माहिती प्रक्रिया करणाऱ्या यंत्रासारखा बनू लागला आहे.
निरंतर तुटक उत्तेजनांच्या सवयीमुळे प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स जे अब्स्ट्रॅक्ट विचार, दीर्घकालीन नियोजन आणि एकाग्रतेसाठी जबाबदार रचना आहे, ती अक्षरशः क्षीण होऊ लागली आहे. एकदा ही रचना कमकुवत झाली की सखोल वाचन, भावनिक-सामाजिक समज, जटिल समस्यांचे निराकरण, आणि स्वतंत्र विचार करण्याची क्षमता आपोआपच ढासळते. मग उरतं ते फक्त सततचे प्रतिक्रिया-आधारित, पृष्ठभागीय, वरवर चे, तात्कालिक ज्ञान.
या अधिगतीचे सर्वात भयानक रूप म्हणजे, ज्ञानाच्या भ्रमाची निर्मिती. लोकांना आता खात्री वाटते की त्यांनी एखाद्या विषयाचा सखोल अभ्यास केला आहे—फक्त काही शॉर्ट व्हिडिओज, हेडलाईन्स किंवा सारांश पाहून. विषयाचा परिचय असण्याला प्रावीण्य समजले जाऊ लागले. नव्वद छोट्या क्लिप्स पाहिल्यावर "विषय समजला" असा भास निर्माण होतो, पण प्रत्यक्षात ते केवळ तुटक पर्याय आहेत—संपूर्ण ज्ञान नव्हे.
इतकेच नाही, तर मेंदूची एकाग्रता ढासळली की एक नकारात्मक चक्र निर्माण होते—एकाग्रता कमी होते, एकाग्रतेची गरज असणारे विषय अप्रिय वाटतात, अप्रियतेमुळे त्यांच्यापासून दूर राहिले जाते, आणि यामुळे मेंदूची एकाग्रता आणखी घटते. काही वेळानंतर तर जटिलतेकडे पाहिल्याक्षणीच मानसिक थकवा येतो. हे दृश्य आज सर्वत्र दिसते.
डिजिटल जगात असे एक विचित्र अर्थशास्त्र निर्माण झाले आहे—"वायरल" होणाऱ्या सामग्रीचे अर्थशास्त्र. ज्याचा बौद्धिक स्तर कमी, त्याला अधिक प्रसार. चिंतनशील, तात्त्विक किंवा सखोल सामग्रीला कमी स्थान. मूर्खपणाचे, हास्यास्पद किंवा धक्कादायक वर्तन करणारी सामग्री लाखो लोकांना भुरळ घालते. त्यामागे एक स्पष्ट कारण आहे, विचार मनाला थांबवतो, आणि थांबलेला मनुष्य स्क्रीनवर वेळ घालवत नाही. पण उथळ प्रतिक्षिप्त प्रतिसाद देणारी सामग्री मेंदूला व्यसनासारखी चिकटून राहते. त्यामुळे इंटरनेट वरील प्लॅटफॉर्मना हवे असते, उथळपणा, सततची हालचाल आणि सततचे उत्तेजन.
एकदा हा सामाजिक पुरस्कार प्रणाली तयार झाली की तरुणांनीही त्याप्रमाणेच वर्तन सुरू केले. बुद्धिमान, विचारपूर्ण, संशोधनाधारित सामग्रीला काही मोजके लाइक्स; पण हास्यास्पद, अविचारित किंवा पृष्ठभागी वर्तनाला लाखो views. अशा वातावरणात कोण बुद्धिमान होण्याचा धोका पत्करेल? मूर्खपणातच जास्त नफा असेल, तेथे बुद्धिमत्तेला कोण महत्त्व देईल? आणि म्हणूनच लोक मोठ्या संख्येने या मूर्खपणाकडे म्हणजे कंटेंट क्रेशन कडे त्यातील पैसा बघून वळत आहेत.

तथापि, या कृत्रिम वातावरणाचा सर्वात गंभीर परिणाम जिज्ञासेवर होतो. जिज्ञासा ही मानवजातीचा प्रगतीचा मूलाधार आहे. पण आजच्या पिढीत जिज्ञासाच नाही. प्रश्न विचारणे त्रासदायक वाटते, शोध घेणे अनावश्यक वाटते, आणि अज्ञाताचा शोध म्हणजे फाजील कष्ट वाटतात. डिजिटल बुडबुडे अशा प्रकारे तयार केले गेले आहेत की व्यक्तीला नेहमी त्या त्या गोष्टीच दिसाव्यात ज्या त्याच्या मतांना पुष्टी देतील. विरोधी विचारांच्या संपर्कात येण्याची संधीच नाही, त्यामुळे स्वतःच्या चुकीच्या समजुती तपासण्याची इच्छाही राहत नाही.
शिकणे म्हणजे काय?—अज्ञान स्वीकारणे, हळूहळू विषयात शिरणे, जटिलता समजून घेणे आणि आवश्यक त्या चर्चा, शंका, आणि बौद्धिक संघर्षतून जाणे. पण आज परिस्थिती उलटलेली आहे. शिकण्यापेक्षा पुष्टी मिळवणे सोपे आहे. प्रश्न विचारण्यापेक्षा पूर्वनियोजित मत निवडणे सोपे आहे. त्यामुळे जिज्ञासा संपली आणि तिच्यासोबत भविष्याचं बीजही.
मानसिक स्वायत्तता या प्रक्रियेत पूर्णपणे नष्ट होते. व्यक्ती स्वतः विचार करत नाही, संशोधन करत नाही. मतं तयार, तयार स्वरूपात सोशल मीडिया इन्फ्लुएन्सर्स, समूहनायक आणि डिजिटल मनोरंजनकर्त्यांकडून मिळतात. लोक स्वतःची वैचारिक ओळख घडवत नाहीत, ते केवळ बाजारात उपलब्ध मतांमधून एखादे निवडतात. परिणामी "कॉग्निटिव्ह ऑटोनॉमी" नष्ट होते. मानसिक गुलामी निर्माण होते, तीही स्वेच्छेने.
या स्थितीत बुद्धिमत्तेला आता सामाजिक शिक्षा मिळू लागली आहे. सखोल विचार करणाऱ्यांना "जास्त शहाणे", “बिनकामाचे जटिल”, "अलिप्त" अशी लेबले सहजपणे दिली जातात. वाचन आणि चिंतन ही आता विलक्षण, संशयास्पद किंवा अनावश्यक कृती मानली जाते. आणि उथळपणात रमणारी पिढी त्यालाच आधुनिकता, समानता आणि स्वातंत्र्य समजते. समानतेचा चुकीचा अर्थ असा घेतला गेला की प्रत्येक मत सारखेच मौल्याचे. पण वस्तुस्थिती वेगळी आहे—समानता म्हणजे प्रत्येकाला उत्कर्षाची संधी; समानता म्हणजे विचारांची गुणवत्तात्मक पातळी पाडणे नव्हे.
सर्वात भयंकर भाग म्हणजे, आजची पिढी स्वतःच्या बौद्धिक क्षयाची जाणीवही ठेवत नाही कारण तिने कधीही त्यापेक्षा चांगली स्थिती अनुभवल्याच नाही. एकाग्रता कमी असेल तर ती जाणवतही नाही कारण कधीच जास्त एकाग्रता असलेला मेंदू अनुभवला नाही. जिज्ञासा नसेल तर तिचं महत्त्व काय हेही कळणार नाही. तर्कशक्ती विकसित झालेलीच नसल्याने ती नसल्याची जाणीवही होत नाही. कैदेत जन्मलेली व्यक्तीला कैद कळतही नाही.
हा संपूर्ण प्रवास पाहताना एक भयंकर निष्कर्ष समोर येतो—आजच्या जगात सर्वात मोठे बंडखोर कृत्य म्हणजे विचार करणे. ज्या काळात बुद्धिमत्तेला हेटाळणीचा विषय केले गेले आहे, तिथे सखोल विचार करणे म्हणजे एक प्रकारची बंडखोरीच. स्वायत्त विचार करणे म्हणजे प्रतिकार. तर्कशक्ती वापरणे म्हणजे अन्यायाला नकार. आणि एकाग्रता पुन्हा मिळवणे म्हणजे मानवी स्वातंत्र्याचे पुनरुज्जीवन.
आजचा जग विचारांच्या मृत्यूकडे वेगाने चालला आहे. पण त्यातून मार्गही आहे, पुन्हा वाचन, पुन्हा सखोलता, पुन्हा जिज्ञासा, पुन्हा स्वतः विचार करण्याची तयारी. जर एखाद्याने स्वतःला विचारले की —“मी या क्षयाचा भाग तर बनत नाही ना?”, तर मग पुनरागमनाची शक्यता अजूनही जिवंत आहे. भविष्य त्याचाच आहे जो विचार करतो. कारण विचारच हा मानवजातीचा शेवटचा आणि सर्वात महत्वाचा आधारस्तंभ आहे.