विमान अपघातातील मृतांची ओळख : ‘डीएनए’ आणि अन्य चाचण्या

मानवी जीवनात वेळप्रसंगी समाजाला गंभीर अपघात आणि अनेक सामूहिक आपत्तींना तोंड द्यावे लागते. अशा आपत्तींमध्ये भीषण विमान अपघात, भयानक आगीच्या घटना, भूकंप, चक्रीवादळे, महापूर आणि विविध युद्धांचा समावेश आहे. अशा दुर्दैवी आपत्तीत जीवितहानी मोठ्या प्रमाणावर होते. अशा प्रसंगी एकत्रित विखुरलेल्या अनेक मृतदेहांची ओळख पटवणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आणि जिकीरीचे काम असते. हा विषय मानवी भावना, प्रशासकीय आणि कायदेशीर दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा असतो. विमान अपघातासारख्या भयानक घटनांमध्ये मृतदेह छिन्नविछिन्न अवस्थेत विखुरले जातात. त्यातून मृतांची पक्की ओळख पटवणे हे काम मोठ्या कष्टाचे आणि आव्हानात्मक असते. मृत व्यक्तीची ओळख पटवण्यासाठी पारंपरिक आणि जैविक पद्धतींचा आधार घेतला जातो. या पद्धतींचा शास्त्रीय आढावा घेण्यासाठी हा लेख.

पारंपरिक पद्धती
जेव्हा मृतदेह बऱ्यापैकी सुस्थितीत आढळतो तेव्हा शरीराचे निरीक्षण केले असता काही सामान्य ओळखीच्या खुणा सापडू शकतात- जशा की - गोंदण, खपल्या, व्यक्तीचे लिंग, कपड्यांची ओळख, अंगावरील दागिने आणि खिशातील सामान. अर्थात जेव्हा मृतदेह ओळखण्यापलीकडील अवस्थेत किंवा विखंडीत असतो तेव्हा वरील खाणाखुणांचा शोध खूप अवघड जातो आणि विश्वासार्ह नसतो. कायदेशीर दृष्टिकोनातून पाहता या पद्धतीतून पटलेली ओळख हा सामान्य पुरावा ठरतो; परिस्थितीजन्य पुरावा इतकेच त्याचे स्थान राहते. व्यक्तीची अंतिम ओळख पटवण्यासाठी अखेर जैविक पद्धतींकडेच वळावे लागते.

जैविक पद्धती
यामध्ये मुख्यतः दंतरचना, बोटांचे ठसे आणि डीएनए चाचणीचा समावेश आहे. जसजसे वैद्यक आणि जनुकशास्त्र विकसित होत गेले तशा वरील पद्धती अनुक्रमे वापरात आल्या. प्रत्येक व्यक्तीच्या बोटाचे ठसे अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण (unique) असतात आणि दोन व्यक्तींचे असे ठसे एकसमान असण्याची शक्यता 64अब्ज लोकांमध्ये एक इतकी कमी असते. अचूक ओळख पटवण्यातील त्याच्या पुढची पायरी म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचा डीएनए प्रोफाइल. दोन व्यक्तींचे असे प्रोफाइल एकसमान असण्याची शक्यता 594.1हजार अब्ज(trillion) लोकांमध्ये एक इतकी अत्यल्प म्हणजे जवळजवळ शून्य आहे. म्हणून सध्या ही डीएनए चाचणी ( मृतांची) ओळख पटवण्याची उत्कृष्ट मानकचाचणी ( gold standard) समजण्यात येते.

अर्थात या अत्याधुनिक चाचणीसाठी लागणाऱ्या तांत्रिक सुविधा आणि प्रशिक्षित मनुष्यबळ जगात सर्वत्र उपलब्ध असतेच असे नाही. त्यामुळे परिस्थितीनुसार वर उल्लेख केलेल्या अन्य दोन जैविक चाचण्यांचाही वापर करतात. किंबहुना, सामूहिक आपत्तींच्या बाबतीत वरील तिन्ही जैविक पद्धती एकत्रित वापराव्यात अशी इंटरपोलची शिफारस आहे.

आता डीएनए चाचणीबद्दल विस्ताराने पाहू. तसेच उदाहरणादाखल विमान अपघातातील मृतदेह हा संदर्भ मानून पुढील विवेचन करतो.

डीएनए प्रोफाइल चाचणी
विमान कोसळण्याचे ठिकाण आणि अपघाताची तीव्रता यावर सर्व मृतदेह सापडणे आणि त्यांची अवस्था अवलंबून असते. कित्येकदा संपूर्ण मृतदेहाऐवजी फक्त त्याचे काही सुटे अवयव मिळतात. अपघातस्थळी वैद्यकीय पथक किती वेळात पोचते यावर देखील बऱ्याच गोष्टी अवलंबून असतात. मृत्यूनंतर लवकरच शरीर कुजू लागते हा त्यातला महत्त्वाचा मुद्दा. त्याचबरोबर शरीर मृत झाल्याझाल्याच पेशींमधील डीएनएचे विघटन चालू होते आणि दमट हवामानात ते वेगाने होते. मृतदेह जर कुजलेल्या वा अर्धवट जळालेल्या अवस्थेत असला तरीही त्यावर केलेली डीएनए चाचणी बऱ्यापैकी यशस्वी होते. मात्र मृतदेह जर पूर्णपणे जळालेला असेल तर या चाचणीला मर्यादा पडतात. सामूहिक आपत्तीमध्ये मृतदेह ओळखण्यासाठी या चाचणीचा जगात सर्वप्रथम वापर 1990मध्ये केला गेला.
त्यानंतर संशोधनातील प्रगतीनुसार या चाचणीचे अधिकाधिक आधुनिक टप्पे उपलब्ध होत गेलेत.

चाचणी प्रक्रिया
१. मृतदेहाचा डीएनए नमुना मिळवणे : जर मृतदेह ताज्या अवस्थेत सापडला तर त्यातील रक्त आणि स्नायूंमधून नमुना घेतात परंतु जर तो कुजलेल्या अवस्थेकडे गेलेला असेल तर त्याच्या दाढा, हाडे आणि हाडातील मगज यामधून तो मिळवणे श्रेयस्कर असते. सर्व हाडांपैकी मांडीचे हाड (femur), तळपायातील छोटी हाडे ( metatarsals) किंवा गुडघ्याच्या वाटीचे हाड (patella) उत्तम समजले जाते. या हाडांची घनता चांगली असल्याने ती मिळाल्यास केव्हाही चांगले. तसेच उघड्या हाडांपेक्षा त्यावरील स्नायूसकट ती मिळाल्यास चाचणी अधिक अर्थपूर्ण होते.

२. सख्ख्या नातेवाईकांचे डीएनए नमुने मिळवणे : यासाठी संबंधित मृताचे आई-वडील हा सर्वोत्तम पर्याय आणि ते न मिळाल्यास त्याची अपत्ये हा दुसरा पर्याय उत्तम. फक्त एकापेक्षा किमान दोन सख्ख्या नातेवाईकांचे नमुने मिळवणे श्रेयस्कर. हे नमुने संबंधितांचे रक्त किंवा गालाच्या अंतर्भागामधून मिळवता येतात. मृताचा एकही नातेवाईक उपलब्ध नसल्यास त्याने जिवंतपणे वापरलेल्या काही नित्यनेमाच्या वस्तूंमधून देखील असे नमुने मिळवतात. काही अपघातांमध्ये एखादे संपूर्ण कुटुंबच मृत झालेले असते. अशा वेळी वस्तूंसारख्या अप्रत्यक्ष नमुन्यांचा आधार घ्यावा लागतो. अशा वस्तूंमध्ये संबंधिताचा टूथब्रश, दाढीचा ब्रश, केसांच्या क्लिपा किंवा बँड, लिपस्टिकचे साधन, कंगवे आणि केसांचे ब्रश इत्यादीचा शोध घेतात.

3. प्रयोगशाळेतील डीएनए प्रोफाईल तपासण्या : वरील १ व २ मधील नमुन्यांचे पृथ:करण करून संबंधित प्रोफाइल मिळवले जातात. त्यासाठी डीएनएचे STR/ SNP, Y-chromosome markers इ. तांत्रिक निकष तपासले जातात; त्या जंजाळात आपल्याला शिरण्याचे कारण नाही. त्यातील विशिष्ट निकषांतून संबंधित मानवी वंश (ethnicity) देखील ओळखता येतो.

४. मग मृत व्यक्ती आणि तिच्या नातेवाईकाचा प्रोफाइल यांची सॉफ्टवेअरच्या मदतीने तुलना केली जाते. दोन प्रोफाइल्सची संख्याशास्त्रीय दृष्ट्या अचूक जुळणी झाल्यास मृताच्या ओळखीवर शिक्कामोर्तब करतात.

५. वर उल्लेख केलेल्या संपूर्ण प्रक्रियेत ‘न्यूक्लियर डीएनए’चे प्रोफाइल अपेक्षित आहे. परंतु अत्यंत भीषण अपघातांमध्ये जेव्हा मृतदेह अति कुजलेल्या अवस्थेत आढळतात तेव्हा हा प्रोफाइल उपयुक्त नसतो. त्यावेळेस Mitochondrial DNA (mtDNA) या उपप्रकाराचा प्रोफाइल बनवला जातो. पेशींमध्ये त्याच्या अनेक कॉपी उपलब्ध असल्याने तो अशावेळी फायदेशीर असतो. अजून एक मुद्दा : आनुवंशिकतेच्या बाबतीत mtDNA फक्त आईकडून त्याच्या अपत्यात जातो. जर मृताच्या नातेवाईकांमध्ये फक्त आईकडचे सख्खे नातेवाईक उपलब्ध असतील तर ही चाचणी चांगली.

प्रोफाइल चाचणीचे यशापयश
वरील चौथ्या मुद्द्यात उल्लेख केल्याप्रमाणे जर मृत आणि नातेवाईक यांची अचूक जुळणी झाल्यास मृतदेहाची ओळख पक्की होते. परंतु या चाचणीचे यश नेहमीच 100% असत नाही. मृतदेहाचे मिळालेले हाड किंवा अन्य नमुना, त्यातून मिळवता आलेल्या डीएनएचे प्रमाण आणि दर्जा, मृत अवयवाची अवस्था, मृत्यूसमय आणि प्रत्यक्ष तपासणी दरम्यानचा कालावधी आणि प्रयोगशाळा तंत्रज्ञान या सर्व घटकांवर चाचणीचे यश अवलंबून असते. वरील सर्व घटक अनुकूल असल्यास चाचणीचे यश 98.2% पर्यंत असल्याचे आतापर्यंत दिसले आहे. पूर्णपणे जळालेल्या मृतदेहांच्या बाबतीत आतापर्यंत चाचणी अयशस्वी व्हायची परंतु अलीकडे निघालेल्या काही आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे यावर मात करण्याचा बऱ्यापैकी प्रयत्न झालेला आहे.

काही प्रसंगी मृतदेहाच्या बाबतीत वरील सर्व घटक अनुकूल असतात परंतु त्याच्या प्रोफाइलची तुलना करण्यासाठी जर एकही सख्खा नातेवाईक मिळालाच नाही तर संदर्भ नमुन्यांच्या अभावी शिक्कामोर्तब करण्यावर अर्थातच मर्यादा येते. अशा प्रसंगी परिस्थितीजन्य /अन्य पुराव्याचा आधार घेणे क्रमप्राप्त ठरते. पूर्वीच्या काही अपघातांच्या प्रसंगी मृतदेह ओळखण्यात अडचणी निर्माण झाल्या होत्या आणि काही जणांच्या बाबतीत चुकीचे मृतदेह नातेवाईकांकडे दिले गेले होते.
. . .

अहमदाबादमध्ये नुकत्याच घडलेल्या विमान अपघातातील सर्व मृतांप्रति आदरांजली आणि त्या सर्वांची ओळख पटवण्यात आपल्या यंत्रणेला यश येवो अशी इच्छा व्यक्त करून पूर्णविराम देतो.
**********************************************************************************************************

संदर्भ :
१. DNA analysis in identifying mass disaster victims
२. विविध वैद्यकीय पाठ्यपुस्तके