एम टी आयवा मारू

'एम टी आयवा मारू' हे एका व्यापारी जहाजाचं नाव आहे. हे जहाज स्वतःचे कर्मचारी स्वतः निवडतं. जो एकदा आयवा मारू वर काम करतो, त्याला त्या जहाजाचं आकर्षण खेचून आणतं. असा साधारण प्लॉट.

कादंबरीच्या निवेदकाचं नावही अनंत सामंत असंच आहे. हे निवेदन वाचकांना समोर ठेवून केलेलं नाही. डायरी फॉर्मॅटमध्ये केलेलं हे लिखाण आहे.. 'चला, आता मी तुम्हाला माझी आत्मकथा सांगतो', असलं काही नाही.
निवेदक जिथं कुठं असतो, तो भवताल, इमारती, रस्ते, थंडी, ऊन, आभाळ, मनस्थिती सगळं चित्रासारखं आपल्यापुढं उभं करतो. पार्श्वभूमी शब्दांतून उभी करतो. सामंतांना हे चांगलं जमतं, असं मला वाटतं.

कादंबरी सुरू होते हॉंगकॉंगमध्ये. तिथे वेगवेगळ्या ठिकाणांहून सगळे अधिकारी कर्मचारी एकेक करून जमा होणं, ते जुनं जहाज चालू करण्यासाठी सगळ्यांची धडपड, दीर्घकाळासाठी समुद्रात जाण्याआधीच्या भावना हे सगळं येतं.

'आयवा मारू' हॉंगकॉंगचा किनारा सोडते आणि आपणही तिच्यासोबत खोल समुद्रात जात राहतो, तिच्यासोबत मनाने समुद्रात राहतो, वावरतो. हे सामंत यांचं लेखक म्हणून यश.

निवेदक सामंत त्या जहाजाशी एकजीव झाले आहेत. जहाजाची स्पंदनं, जहाजाच्या मानवी भावना त्यांना सतत जाणवत राहतात. महिनोन्महिने दूर समुद्रात जगणाऱ्या खलाशांची आयुष्यं. त्यांना होणारे भ्रम. स्वभावातले बदल. हे सगळं निवेदक टिपतो.

जहाजाच्या चलनवलनाची यांत्रिक तांत्रिक माहिती भरपूर आहे. पण ती सहज आणि ओघानं येते. समजते. निवेदक त्या माहितीचं स्पष्टीकरण देत बसत नाही. इतर कुणी असता तर तो हे सगळं सांगत बसला असता. आणि त्या माध्यमातून वैताग आणला असता. सामंत तसलं काही करत नाहीत. ते आपल्यावर विश्वास टाकतात.

ऐन तारुण्यात जग फिरून आल्यामुळे सामंतांची नजर खुली झालेली असावी. आणि इथल्या जातिव्यवस्थेच्या, विचारसरण्यांच्या चक्रव्यूहातून ते बचावलेले असावेत. त्यामुळे त्यांना मोकळेपणानं लिहिता आलेलं आहे.‌

ह्या कादंबरीत सामंतांनी एके ठिकाणी एका प्रचंड लाटेबद्दल लिहिलंय. दीड-दोन पानं भरून ती लाट विस्तारलेली आहे. वाचण्यासारखं आहे ते.
ते समुद्राचं वर्णन करत नाहीत, तर खरा समुद्र कसा असतो, ते थेट दाखवतातच. त्यांची दारूची, पार्ट्यांची वर्णनं वाचून घसा ओला करण्याची तलफ होते, हे ही एक आहेच.
बाकी, त्यावेळी पुलंची महान मध्यमवर्गीय प्रवासवर्णनं वाचून सुस्तावलेल्यांना, सामंतांनी बंदरांवरच्या स्फोटक उत्तेजित रात्रींचा झटका उत्तम दिला आहे. सेक्सच्या बाबतीत सामंतांनी थेट लिहिलंय. उगाच ताकाला जाऊन भांडं लपवायचं, असला प्रकार दिसत नाही. हे एक मला चांगलं वाटतं.

ह्यातली कॅप्टन रॉस आणि उज्ज्वला, ही दोन पात्रं ठाशीवपणे लक्षात राहिलीयत. ऑर्केस्ट्रा सुरळीत चालण्यासाठी जसा एक मुख्य सूत्रधार असतो, तसा इथे कॅप्टन रॉस चितारलेला आहे. अनुभवी, दिलदार, खंबीर, कुशल, जबाबदार, मॅच्युअर असा कॅप्टन. अस्सल दर्यावर्दी..! जहाजांबद्दल मला काडीचीही माहिती नाही. पण 'कॅप्टन' कसा असतो, असं कुणी विचारलं तर कॅप्टन रॉस हाच माणूस डोळ्यासमोर येतो.

आणि मग उज्ज्वला..!
मराठी पुरुष लेखकांनी आजवर वेगवेगळ्या नायिका उभ्या केलेल्या आहेत. पठारेंची 'हारणबाई' आहे, पेंडसेंच्या तुंबाडमधली गोदावरी आहे, बेडेकरांच्या रणांगणमधली हॅर्टा, नगरकरांच्या सात सक्कं त्रेचाळीस मधली 'आरोती' आहे, नेमाडेसरांची 'सावनूर' आहे, आणखीही असतील..! पण मग सामंतांची 'उज्ज्वला' ही पण एक आहे. ऐन विशीत पहिल्यांदा ही कादंबरी वाचली होती. तेव्हा ह्या उज्ज्वलानं बऱ्यापैकी धडधड वाढवली होती, आणि हे काही आपल्याला 'झेपणारं' प्रकरण नाही, असंही गुप्त ज्ञान तेव्हाच झालेलं, हे एक आठवतं.

बाकी मग, सामंतांच्या इतर साहित्यापैकी ऑक्टोबर एंड आणि ओश्तोरीज ह्या कादंबऱ्याही वाचनीय आहेत.‌ तसेच त्यांनी जॅक लंडन च्या 'व्हाईट फॅंग' या कादंबरीचा 'लांडगा' ह्या नावाचा भावानुवाद ही उत्तम आहे.