मराठी भाषा गौरव दिन - लखलख चंदेरी तेजाची न्यारी दुनिया - स्वाती_आंबोळे - कुंकू

चित्रपटाची सुरुवात होते ती लहान मुलांनी बसवलेल्या संगीत शारदेच्या प्रयोगाने. 'म्हातारा इतुका न, अवघे पाऊणशे वयमान' हे औपरोधिक पद संपते, छोटी शारदा 'विंगेतून' बाहेर येते आणि आपल्या खेळगड्याने लावलेली पांढरी मिशी पाहून गडबडते. 'मी नाटकातसुद्धा म्हातार्‍याशी लग्न करणार नाही!' असे जाहीर करून रडू लागते. 'आमच्या मुख्य नायिकेची प्रकृती अचानक बिघडल्यामुळे' नाटकावर पडदा पडतो आणि 'पुढच्या वर्षी याच तिकीटावर हेच नाटक दाखवू' असे आश्वासन देण्यात येते.

हे पाहाताना हसूही येते, आणि चरकायलाही होते. चित्रपटातील पुढच्या घटनांची नांदी त्यात आहेच, पण एखादी स्त्री 'स्क्रिप्ट' फॉलो न करता स्वतंत्र मत मांडू पाहाते म्हणजे तिच्या प्रकृतीतच काहीतरी बिघाड असला पाहिजे असे मानणारे वयाने वाढलेले कितीतरी स्त्रीपुरुष आठवून एक कळ उठते.

'कुंकू' ही नीरू या मुलीची कथा. तिला इंग्रजी/मराठी शाळेबरोबरच गाणेही शिकवणार्‍या सुधारक विचारांच्या आईबापामागे मामामामींनी सांभाळले आहे. पैशाच्या मोहापायी मामा तिचे लग्न म्हातार्‍या बिजवराशी लावून देतो, आणि नीरेचा आत्मशोधाचा प्रवास सुरू होतो.

ती संतापाने पेटून उठते, पण यातून बाहेर पडण्याचा कोणताही मार्ग तिला त्या क्षणी दिसत नाही. दावणीला बांधलेल्या गायीसारखी मुकाट नवर्‍याच्या बिर्‍हाडी निघून जाते. मात्र 'तुम्ही आजपासून मला मेलात' असे मामाला स्पष्ट सांगायला कमी करत नाही. नवर्‍याच्या घरी संपूर्ण असहकार मांडते. तिला हे लग्न नकोसे आहे, त्याबरोबर येणारे कुठलेही नातेसंबंध, सामाजिक बांधिलक्या नको आहेत. अपवाद शाळकरी पुतणीचा. ही मात्र तिला सहज भाबडेपणाने जीव लावते.

नवर्‍याच्या एक काकी घरात आहेत. त्या नवर्‍याच्या ताटात तिला जेवायला लावण्यापासून नवर्‍याची शय्यासोबत करायला लावण्यापर्यंत सगळ्यासाठी आटोकाट प्रयत्न करतात. त्या खवट्ट आहेतच, पण मुळात त्याही चाकोरीच्या बळी आहेत. त्यापलीकडे विचार करायचा असतो हे त्यांना माहीतच नाही. तो कोणी केला तर त्याला कसे प्रत्युत्तर द्यायचे हेदेखील त्यांना माहीतसुचत नाही.

नीरा त्यांची मुळीच पत्रास ठेवत नाही. मात्र तिची ही चीड आणि कडवटपणा हा परिस्थितीने आलेला आहे, नीरूचा मूळ पिंड तो नाही. तिचे पोरपण जसे काकींच्या खोड्या काढण्यात दिसते तशीच तिच्यातली कोवळीक अंगणात बाग करण्यात दिसते. प्रतिकूल परिस्थितीतदेखील फुलझाडे फुलवणे हादेखील धैर्याचाच एक आविष्कार नाही का?

'वाटेल तितके दु:ख सहन करेन, पण अन्याय मुळीच सहन करणार नाही!' हा मंत्र तिने उराशी बाळगलेला आहे. तो मंत्र, आईवडिलांनी केलेल्या संस्कारांवरची श्रद्धा आणि आपले स्वच्छ चारित्र्य यांचाच तिला आधार आहे.
नवरा तिला 'कुलटा' म्हणतो तेव्हा ती वाघिणीसारखी चवताळून उठते आणि तिच्याकडे वाईट नजरेने पाहणार्‍या सावत्र मुलाला फोकाने बडवायला मागेपुढे पाहात नाही!

तिची उलघाल कळते ती आता तिची सावत्र मुलगी झालेल्या समाजसेविका चित्राला, पण तीदेखील 'तपश्चर्या करीत राहा, वाट पाहा, एक दिवस तुला प्रकाश नक्की दिसेल' असा दिलासा देण्यापलीकडे काहीही मदत करू शकत नाही. चित्रा राहायला येते तेव्हा नीरू तिला हेन्री वॉड्सवर्थ लॉन्ग्फेलोचं 'साम ऑफ लाइफ' गाऊन दाखवते.

Lives of great men all remind us
We can make our lives sublime,
And, departing, leave behind us
Footprints on the sands of time;

Footprints, that perhaps another,
Sailing o’er life’s solemn main,
A forlorn and shipwrecked brother,
Seeing, shall take heart again.

नेमकं हेच तीही म्हणते. 'माझा त्रागा फक्त माझ्यासाठी नाही, पण यातून धडा घेऊन दुसर्‍या एखाद्यातरी नीरूला अशी परिस्थिती टाळता आली तरी ते मी सार्थक समजेन.'

नंतर सासरी मामा तिला भेटायला येतो तेव्हा ती त्याची ओळखदेखील उडवून लावते आणि खुशाल त्याला पोलिसांच्या ताब्यात देते. 'आज हा मला आपली भाची म्हणतो आहे, उद्या बायकोसुद्धा म्हणेल' हे केवळ नाटक नाही. कुठल्या ना कुठल्या नात्याच्या मिषाने स्त्रीला उगाचच 'पंखाखाली' घेऊ पाहणार्‍या मानभावी पुरुषांना ती एक चपराक आहे.

अर्थात हे सगळे जमेस धरूनही नीरूदेखील तिच्या काळाच्या परिघातच बांधली गेलेली आहे. म्हातार्‍याऐवजी तिला वयाला साजेसा नवरा मिळाला असता, तर बहुधा तिने लग्न आणि त्याबरोबर येणारी सारी जोखडे आनंदाने वाहिलीच असती. शिकलीसवरलेली असूनही स्वतंत्रपणे वेगळे राहाण्याचे तिच्या मनातदेखील येत नाही, आणि नवरा त्याचे डोळे उघडल्यावर स्वहस्ते तिचे कुंकू पुसतो तेव्हा ती कावरीबावरीही होते! चारित्र्याबाबतच्या तिच्या कल्पनांत ‘परपुरुषांबरोबर न बोलणे, फिदीफिदी न हसणे’ आहेच.

नवर्‍याचे वय हादेखील फक्त एक तत्कालसुसंगत प्रातिनिधिक मुद्दा वाटतो मला. पुरुषी वर्चस्वाच्या अवास्तव कल्पनांचे बळी आधी पुरुष असतात, आणि त्यातून अपरिहार्यपणे निर्माण होणार्‍या असुरक्षिततेच्या बळी बायका! हे चित्र आजतरी बदलले आहे का?

चित्रपट व्ही. शांताराम यांनी दिग्दर्शित केला आहे, आणि त्यांची चित्रपट माध्यमावरची पकड पावलोपावली दिसते. नीरूच्या लग्नघरामागे कोणीतरी ओढत नेलेली गाय, 'कधीचा मुहूर्त धरायचा' विचारताना नवर्‍याने मांडीवर आपटलेल्या छडीतून दिसणारा उतावीळपणा, भिंतीवरच्या अधूनमधून बंद पडणार्‍या लंबकाच्या घड्याळाचे रूपक, चित्रा जायला निघते तेव्हा पिंजर्‍यातून ओरडणारा पक्षी, अशी कितीतरी दृक्श्राव्य सूचने कथेच्या ओघात येतात. केशवराव दात्यांनी म्हातारे वकीलसाहेब इतके आब राखून रंगवले आहेत की अभिनयातला तो एक वस्तुपाठच ठरावा. सर्वात व्हल्नरेबल भूमिका ही, पण ते कुठेही तिचे व्यंगचित्र होऊ देत नाहीत. शांता आपटे नीरूच्या भूमिकेत मूर्तिमंत विद्युल्लताच दिसतात. इतरही प्रभातची नटमंडळी लहानमोठ्या भूमिका चोख बजावतात. शांताराम आठवल्यांची केशवराव भोळ्यांनी संगीतबद्ध केलेली आशयसंपन्न गीते आजही कानाला गोड लागतात.

'मन सुद्द तुजं, गोस्ट हाये प्रिथिवीमोलाची! तू चाल फुडं, तुला रं गड्या भीती कशाची? पर्वाबी कुनाची?!' हे माझे अतिशय आवडते गीततर प्रेरणादायी गीतांचा मुकुटमणीच आहे.

झेंडा भल्या कामास जो घिऊन निगाला
काटंकुटं वाटंमंदी बोचती त्येला
रगत निगंल, तरीबी हासंल, शाबास त्येची!

हा चित्रपट ना. ह. आपट्यांच्या 'न पटणारी गोष्ट' कादंबरीवर आधारित आहे. मी कादंबरी वाचलेली नाही.
आपली मतं, इच्छाआकांक्षा बाळगून असणारी आणि त्यांच्या पूर्तीसाठी झगडणारी unapologetic स्त्री ही मात्र मला फार फार पटणारी गोष्ट आहे!

(सदर चित्रपट यूट्यूबवर उपलब्ध आहे.)