ड्रेसकोडची बहुरंगी भानगड

२० मे २०१८ च्या आपला महानगरमध्ये आलेला माझा लेख

----------------------------------------------------
“आम्ही सगळ्या ग्रुपने मिळून मैत्रिणीच्या लग्नात घालण्यासाठी खास फाडलेल्या जीन्स खरेदी केल्यात.”
“ऍडमिशन झाली. रोज कॉलजमध्ये जायला खास बनारसी साड्या घेतल्यात.”
“कॉन्फरन्समध्ये भाषण आहे. मेंदीवालीला बोलवायला हवं. दोन्ही हात आणि पायभरून मेंदी काढून घेणारे मी. ”

काहीतरी गफलत वाटतेय ना? चुकीच्या ठिकाणी चुकीचे काहीतरी चाललंय. मैत्रिणीच्या लग्नात फाटक्या जीन्स घालायला, कॉलेजमध्ये रोज बनारसी साडी नेसायला आणि कॉन्फरन्समध्ये मेंदी लावून जायला बंदी नसते. तसं गेलं तर तिथून हाकलून देणार नसतं. पण तरीही हे चुकीचं वाटतं. या तिन्ही ठिकाणी कशा प्रकारचे कपडे घालायचे याचे काही नियम आपण पाळतोच. ते नियम समाजाने पाळावेत अशी समाज म्हणून अपेक्षाही असते.

या नियमांनाच आपण ड्रेस कोड म्हणतो. कधी हे लिखित असतात तर कधी अलिखित. वेगवेगळे मुद्दे धरून हे नियम बनवलेले असतात. मग ते शक्यतो पाळले जातात आणि कधी कधी तोडलेही जातात. आता नियम तोडणे हे चूकच. त्यामुळे ड्रेस कोड पाळलाच पाहिजे अशी अपेक्षा असते.

हे इतकं साधं, सोपं, सरळ, एकरेषीय असतं तर काय हवं होतं? पण तसं होत नाही. कान महोत्सवात रेड कार्पेटवर आपल्या उंच टाचांच्या चपला हातात घेऊन एखादी क्रिस्टन स्टुअर्ट रेड कार्पेटचा ड्रेस कोड मुद्दामून तोडते. तर एकीकडे न्यायमूर्ती मॅडम तरुण वकील मुलींना अमुक प्रकारचे कपडे घालू नका असा ड्रेसकोडमध्ये नसलेला उपदेश करतात. या दोन्ही घटना नुसत्या कपड्यांशी संबंधित नसतात तर ही दोन्हीही महत्वाची सामाजिक विधाने असतात. यातूनच चर्चा सुरू होते.

माणसाचे कपडे ही दृश्य संवादाची भाषा असते. एखाद्या व्यक्तीबद्दल एखाद्या ठराविक ठिकाणी जे काही मत तयार होते ते त्या व्यक्तीने कपडे काय आणि कसे घातलेत, केस कसे राखलेत, दागिने वगैरे काय आहेत वा नाहीयेत इत्यादी सगळ्या जामानिम्यावरून. मग अशा वेळेला ठराविक ठिकाणी एखाद्याबद्दल काय मत व्हायला हवे याबद्दल अपेक्षा तयार होतात. या अपेक्षांना धरून नियम बनवलेले असतात.

दोन वर्षांपूर्वी कान चित्रपट महोत्सवामध्ये महत्वाच्या इव्हेण्टला काही महिलांना उंच टाचांचे शूज घातले नाहीत म्हणून प्रवेश दिला गेला नाही. खरंतर चित्रपट महोत्सवाला असा लिखित ड्रेस कोड नाही पण जगभरात चित्रपट, फॅशन, नाटक या गोष्टींशी संबंधित सोहळे, महोत्सव वगैरे बघितले तर अश्या सर्व प्रतिष्ठित ठिकाणी बहुतेक सर्व स्त्रिया या उंच टाचांच्या शूजमधेच दिसतात. स्त्रियांसाठी उंच टाचांचे शूज हा अलिखित ड्रेस कोडच आहे. उंच टाचांचे शूज म्हणजे सौंदर्य, कमनीयता, तारूण्य या सगळ्याचे एक प्रतीक असल्यासारखे. सौंदर्य, कमनीयता, तारूण्य याशिवायच्या स्त्री अश्या ठिकाणी निषिद्धच असे प्रवेश न द्यायचा निर्णय घेणाऱ्यांचे म्हणणे असावे. या म्हणण्याला विरोध म्हणून तिने यावर्षी रेड कार्पेटवर अनवाणीच जाणे पसंत केले. ती यावर्षीच्या ज्युरीमधे होतीच त्यात तिचे हॉलिवूडमधले स्थान बघता तिला अर्थातच कुणी अडवले नाही आणि तिचा विरोधही नोंदवला गेला. महोत्सवाच्या आयोजकांकडून असा नियम नाही हे वदवून घेण्यासाठी ही कृती महत्वाची ठरली.

स्त्रीचे शरीर, आकार यांना नियमांमधे बसवून वस्तूकरण करण्याला आजवर जो विरोध झालेला आहे तो असाच वेगवेगळे ड्रेस कोडस तोडूनच झालेला आहे. मग ते स्त्रीवादी चळवळीच्या सुरूवातीच्या काळातले ब्रा-ज्वलन असो किंवा १८४० च्या दरम्यान अमेलिया ब्लूमरने तयार केलेला ब्लूमर कॉश्च्युम असो.

हे झाले वस्तुकरणाबद्दल. पण जेव्हा न्यायमूर्ती इंदू मल्होत्रा स्त्री वकिलांना व्यवसायाला योग्य असे आणि सभ्य जामानिमा असावा असा उपदेश करतात त्यात वस्तूकरण नसूनही त्याबद्दल चर्चा होतेच.

बघायला गेलं तर हा उपदेश अगदी योग्य आहे. भारतीय बार कौन्सिलने स्त्रिया व पुरुषांसाठी ड्रेस कोड ठरवून दिलेला आहे त्यात व्यवसायाला योग्य आणि सभ्य असे शब्द येत नाहीत. पण अर्थातच ते अध्यहृत आहेत. पण जेव्हा न्यायमूर्ती मॅडम पलाझोसारखी कपड्यांची नावे घेऊन बोलतात तेव्हा प्रश्न पडतातच. बार कौन्सिलने दिलेल्या ड्रेस कोडमध्ये पलाझो येत नाहीत. पण त्यांना लांब स्कर्ट चालतो. साडी चालते. सलवार आणि कुडता चालतो. ओढणीसकट की शिवाय हे स्त्रियांनी स्वतः ठरवायचे आहे.

लांब स्कर्ट म्हणजे नक्की किती लांब? गुडघ्यापर्यंत? गुडघ्याखाली? की घोट्यापर्यंत? पांढरी साडी म्हणजे हिंदी सिनेमातल्या विधवा मॉं सारखी? की पांढऱ्या साडीत पावसात भिजणारी हिरवीण दाखवतात तिच्यासारखी? सलवार-कुडता वापरताना कुडत्याची लांबी किती? तो अंगाबरोबर असायला हवा की घट्ट की ढगळ? त्याचा गळा किती खोल हवा? ओढणी घेतली तर कशी घ्यायची? या सगळ्या प्रश्नांना लिखित उत्तरे बार कौन्सिलच्या ड्रेस कोडमध्ये नाहीत. आपण घालू त्या कपड्यात सभ्यतेचे, प्रतिष्ठेचे किती वळसे आहेत हे जिच्या तिच्या तारतम्यावर आधारित आहे. या तारतम्याचे काय करायचे? तारतम्याचे नियम लिहिता येत नाहीत आणि तारतम्य कुठे विकतही मिळत नाही.

पलाझोबद्दल बोलायचे तर जरा सलवार कुडता चालू शकतो तर पलाझो कुडता का चालू शकत नाही हे अनाकलनीय आहे. बारा कौन्सिलने नियम केले तेव्हा पलाझो अस्तित्वात नसतील पण आता आहेत. पलाझो - कुर्ता हे पुरेसे व्यावसायिक, सभ्य व प्रतिष्ठित दिसू शकतेच. तर मग ते चालणार नाही असे का? थोडक्यात हे नियम आता कालबाह्य झालेत आणि आजच्या काळाप्रमाणे ते बदलायला हवेत.

म्हणजे पेहरावाच्या बाबतीत सभ्य, व्यावसायिक, प्रतिष्ठित हे कालानुरूप बदलू शकतं. आज जे असभ्य मानलं जातं ते उद्या सभ्य होउ शकतंच. तर मग सभ्य, व्यावसायिक आणि प्रतिष्ठित या संकल्पनाच गडबडलेल्या आहेत का? की पूर्णपणे तारतम्यावरच अवलंबून आहेत? आणि त्यावर अवलंबून असतील तर ड्रेस कोड हवा कशाला?

सभ्य, प्रतिष्ठित वगैरे विशेषणे मुळातच माणसांची प्रतवारी ठरवणारी आहेत. जिथे जिथे व्यावसायिक ड्रेस कोड असतो आणि त्या ड्रेस कोडचा मूळ उद्देश सभ्य, प्रतिष्ठित, व्यावसायिक वगैरे दिसावे असा असतो. तिथे तिथे माणसांची प्रतवारी एवढीच माणसाची ओळख बनते. हे योग्य आहे की अयोग्य? व्यावसायिक स्तरावर जिथे वैयक्तिक तपशिलांना दूर सारून काम केले जाण्याची गरज आहे तिथे म्हणजे कोर्टात, सरकारी ऑफिसात, कंपनीत कदाचित हे योग्य असावे.

पण ही ड्रेस कोडची चौकट अतिशय संकुचित आहे. यापलीकडे सभ्यता, प्रतिष्ठितपणा अस्तित्वात नाही असे नाही. या ठराविक चौकटीच्या बाहेरचे काही वापरले गेले तर त्या व्यक्तीला असभ्यतेचे लेबल लावले जाणे, त्या व्यक्तीची व्यावसायिक क्षमता पुरेशी नाही असे अंदाज बांधणे हे बालिश आणि अमानुष आहे. परत या चौकटी नुसत्याच काळाबरोबर नाही तर व्यवसायानुसारही बदलत जातात. पण या नियमांच्या चौकटीमुळे माणसे एकमेकांवर शिक्के मारायला मोकळी होतात.

मग ड्रेस कोड असूच नयेत का? कुणीही कसेही घालावेत कपडे? कारण कपड्यांवरून माणसाचा अंदाज बांधू नये म्हणतात. तर नाही असे होऊ शकत नाही. शेवटी कपडे हे दृश्य संवादाचे एक साधन आहे. कपड्यांना बघून समोरच्या माणसाबद्दल आडाखे बांधणे ही मानवी प्रवृत्ती आहे. आजवर बघितलेल्या माणसांच्यावर आधारित हे आडाखे बांधणे प्रत्येकाच्या नकळत होतच असते. होतच राहणार. नियमांचे तपशील बदलतील पण अलिखित का होईना नियम असणारच. माणूस आणि माणुसकी या नियमांच्यापेक्षा मोठी आहे ही जाणीव ठेवण्यात आपले माणूसपण आहे. नाही का?

- नीरजा पटवर्धन