देशांतराच्या कथा (१): अमेरिकेतील भारतीयांचा इतिहास

अमेरिकेत आज सुमारे ३० लाख (~ १% लोकसंख्या) भारतीय वंशाचे लोक राहतात; उत्पन्न आणि शिक्षणाच्या बाबतीत सर्वाधिक यशस्वी स्थलांतरित म्हणून भारतीय ओळखले जातात. ते तसे का आहेत हा वेगळ्या धाग्याचा विषय आहे; ह्या लेखात मी भारतीय लोक अमेरिकेत कसे स्थिरावले याचा थोडक्यात आढावा घेणार आहे. अमेरिकेमध्ये भारतीय स्थलांतराचा इतिहास सुमारे १५० वर्ष जुना आहे हे बऱ्याच जणांना ठाऊक नसते. स्थलांतर खऱ्या अर्थाने वाढलं ते १९६५ नंतर आणि त्याबद्दल आपण अनेक माध्यमातून वाचत / ऐकत / पाहत आलो आहोत. पण साधारण १८८० ते १९६५ हा प्रवास मोजक्याच भारतीयांचा असला तरी संघर्षपूर्ण आहे. सध्या तरी मी याच कालखंडासंदर्भातील मांडणी करणार आहे.

अमेरिकेतील पहिल्या भारतीय माणसाचा उल्लेख १६२० सालात आढळतो - कोणी "टोनी" नावाचा हा भारतीय इसम व्हर्जिनियामध्ये जॉर्ज मेनेफी नावाच्या एक बड्या जमीनदाराकडे कामाला होता (बहुतेक गुलामच). त्यानंतर १७६८ मध्ये व्हर्जिनिया मधील पेपरात एका मालकाने दिलेली "इस्ट इंडीयन" गुलाम पळून गेल्याची जाहिरात सापडते. १७८० मध्ये "मद्रास मॅन" नावाचा व्यापारी (खरे नाव माहित नाही) मॅसेच्युस्सेट्स मध्ये आला होता असाही उल्लेख आढळतो. पण असे १-२ उल्लेख वगळता १८२० पर्यंत अमेरिकेच्या इतिहासात भारतीय स्थलांतरित फारसे दिसत नाही.

१८५७ मधील एका पुस्तकातील कॅलिफोर्निया मधील सोन्याच्या खाणीत काम केलेल्या "हिंदू" माणसाचे चित्र (बहुधा कॅलिफोर्नियामधील भारतीयांचा सर्वात जुना दस्तावेज):

स्त्रोत: हचिंग्ज कॅलिफोर्निया मॅगझिन १८९९.

१८८६ मध्ये मीर खान नावाच्या भारतीय हकीमाला लायसन्स नसताना काम केले म्हणून अटक करण्यात आली असाही उल्लेख आहे.

स्त्रोतः अल्टा डेली कॅलिफोर्निया, १८ ऑक्टोबर १८८६.

स्थलांतर - १८२० पासून पुढे (मुख्यतः कॅलिफोर्निया)
अमेरिकेत भारतीय स्थलांतराला सुरुवात झाली पश्चिम किनाऱ्यापासून. १८२० च्या आसपास भारतातून काही शीख लोक पहिल्यांदा कामाच्या शोधात उत्तर अमेरिकेत - कॅनडा मधील व्हानकुवर येथे आले आणि तेथे मुख्यतः शेती आणि लाकूड उद्योगात काम करू लागले. साधारण १८९० पर्यंत त्यांची संख्या अगदीच कमी होती पण त्यानंतर मात्र ती हळूहळू वाढू लागली. लवकरच त्यांचाविरुद्ध स्थानिक गोऱ्या लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला आणि तो इतका शिगेला पोहोचला की भारतातून येणारी जहाजे स्थानिक लोक व्हानकुवर बंदरामध्ये येऊच द्यायचे नाहीत. याची सर्वात (कु)प्रसिद्ध केस म्हणजे मे १९१४ मध्ये कॅनडात येऊ पाहणारे "कोमागाटा मारू" जहाज. सुमारे ३७६ भारतीय असणारे हे जहाज स्थानिकांनी सुमारे तीन महिने बंदराबाहेरच ताटकळत ठेवले आणि अखेरीस जुलै महिन्यात ते जपानकडे (आणि नंतर भारताकडे) माघारी फिरले.

कोमागाटा मारू जहाज आणि त्यावरील भारतीय:
स्त्रोत.

कॅनडा मधून पिटाळले गेलेले भारतीय कामाच्या शोधात मग अमेरिकेचा पश्चिम किनार्यावर आले. सुरुवातीला त्यांनी ओरेगन आणि वाशिंग्टनच्या लाकूड, शेती आणि रेल्वे उद्योगात काम केलं आणि त्यानंतर १८९० च्या दशकापासून ते मोठ्या संख्येने कॅलिफोर्निया मध्ये येऊ लागले आणि इकडे हळूहळू आपला जम बसवायला सुरुवात केली.

१८९९ साली सॅन फ्रान्सिस्को क्रॉनिकल मध्ये आलेली एक बातमी:
स्त्रोत.

१९०० सालातील शीख कामगारः
स्त्रोत.

भारतीय येथे येण्याआधीपासूनच कॅलिफोर्नियात चीनी आणि जपानी कामगार मोठ्या प्रमाणावर आले होते. त्यामुळे स्थलांतरितांविरोधात इथे आधीच असंतोष होता. मग कॅनडा मध्ये जे झालं त्याचीच पुनरावृत्ती अमेरिकेतही होऊ लागली. भारतीयांविरोधात विरोधात दंगली झाल्या; जाळ्पोळी आणि मारहाणी झाल्या. त्याचबरोबर त्याना प्रचंड वंशभेदाचा सामना करावा लागला. त्वचेच्या रंगामुळे तर अर्थातच पण त्याच बरोबर त्यांचे कपडे, वास, सवयी यामुळे सुद्धा. त्यामुळे सुरुवातीच्या काळात बरीच भारतीय मंडळी आफ्रिकन अमेरिकन आणि मेक्सिकन लोकांबरोबर राहिली आणि त्यांच्यातच मिसळले. भारतीय स्थलांतरित हे मुख्यतः अविवाहित पुरुष असल्यामुळे अनेकांनी त्यांच्याशी लग्नेही केली. अर्थातच लपून छपुन. कारण इंटररेशियल लग्नांवरहि कायद्यानुसार बंदी होती - पण मेक्सिकन स्थलांतरित अमेरिकेत मोठ्या प्रमाणात आल्यानंतर (साधारण १९२० नंतर) मात्र चित्र थोडे पालटले - कारण भारतीय आणि मेक्सिकन दोघेही ब्राउन! या काळात अनेक भारतीय-मेक्सिकन लग्ने झाली आणि त्यांनी मारिया सीता हर्नांडेझ, होजे अकबर खान वगैरे अत्यंत इंटरेस्टिंग नावे असलेली मुलेही जन्माला घातली !

एंजल आयलंड:
एशियन लोकांच्या स्थलांतरामध्ये सॅन फ्रान्सिस्को बे मध्ये असलेल्या एंजल आयलंडचं एक महत्वाचं स्थान राहिलं आहे. अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर येणाऱ्या परदेशी नागरिकांचा एंजल आयलंड वर इमिग्रेशन चेक होत असे. तिथे डिटेन्शन सेंटर सुद्धा होते. गंमत म्हणजे या डिटेन्शन सेण्टर मध्ये डिपोर्टेशन रेट होता जवळजवळ ३० ते ४०%! इतर ठिकाणी (विशेषतः पूर्व किनाऱ्यावरील एलिस आयलंड येथे) हाच रेट १ ते २% च होता. १९१० ते १९४० च्या दशाकात अमेरिकेत येऊ पाहणारी जवळ जवळ सर्वच भारतीय कुटुंबे एंजल आयलंडवर ठेवली गेली. भारतीयांबरोबरच मुख्यतः इथे राहिले ते म्हणजे चायनीज आणि जपानी. अत्यंत वाईट सुविधा असलेल्या या डिटेन्शन सेण्टर्स मध्ये डिटेनीजना अनेक दिवस राहावे लागे. अशा वेळी अनेक डिटेनिज भिंतीवर आपल्या कविता आणि कथा कोरत असत. त्यामधून त्यावेळच्या परिस्थितीची कल्पना येते. एंजेल आयलंड वरील बिल्डिंग्ज मध्ये आजही त्या कविता तशाच सापडतात. कितीतरी गोष्टी तर लिहिल्याच गेल्या नसतील.

डिटेन्शन सेंटरची इमारत:

डॉर्मस:

भिंतींवर कोरलेल्या कविता:

स्त्रोतः विकीपीडीया.

कायदेशीर लढाई
१९१७ सालच्या इमिग्रेशन अ‍ॅक्ट मध्ये एशियाटिक देशांमधून आलेल्या स्थलांतरितांवर बंदीच घालण्यात आली. या कायद्यान्वये फक्त कॉकेशियन आणि आफ्रिकन लोकांनाच अमेरिकेचे नागरिकत्व मिळू शकत होते आणि अक्षरशः अक्षांश रेखांश काढून आशियातून होणाऱ्या सर्वच स्थलान्तरांवर बंदी घातली गेली. या कायद्याच्या अटी इतक्या जाचक होत्या की अमेरिकेत जन्मलेल्या भारतीय मुलानादेखील अमेरिकेचे नागरिकत्व मिळू शकत नव्हते. ह्या कायद्याविरुद्ध अनेक भारतीयांनी कायदेशीर मार्गाने लढाई देण्याचा प्रयत्न केला. त्यापैकी उल्लेखनीय केसेस म्हणजे भगतसिंग ठींड आणि दिलीपसिंग सौंद यांच्या.

भगतसिंग ठींड यांनी प्रथमच स्थलांतरासाठी कायदेशीर लढाई देण्याचा प्रयत्न केला. ठींड यांनी पहिल्या महायुद्धात अमेरिकन मिलिटरी मध्येही काम केलं होतं. पण १९२३ साली कोर्तानी त्यांच्या विरोधी निकाल दिला. ठिंड यांच्या वकिलांनी असा युक्तिवाद केला की भारतीय लोक हे टेक्निकली कॉकेशियनच आहेत. पण कोर्टाने कॉकेशियनची व्याख्या व्हाइट अशीच मर्यादित ठेवली.

भगतसिंग ठिण्ड (१९१८):
स्त्रोत.

दिलीपसिंग सौंद हे १९२० मध्ये गणितात पीएचडी करण्यासाठी कॅलिफोर्निया विद्यापीठात (बर्कली) आले. उन्हाळ्याच्या सुट्टीत पैसे मिळविण्यासाठी ते आसपासच्या शेतांवर कामे करायचे. १९२४ साली पीएचडी पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी सरळ शेती करण्यास सुरुवात केली. पण आजूबाजूला राहणाऱ्या देशवासीयांची परिस्थिती बघून त्यांनी त्याविरुद्ध कायदेशीर मार्गाने लढत देण्याचा निर्णय घेतला.
नागरिकत्व नसल्यामुळे अमेरिकेत जन्मलेल्या भारतीय वंशाच्या लोकांनादेखील जमिनी विकत घेता येत नसत. जमीन लीज करण्यासाठीही अनेक अडचणींचा सामना करावा लागत असे. त्यामुळे बहुतांश भारतीय आयुष्यभर शेतमजूर म्हणूनच काम करत असत. सुमारे वीस वर्ष सौंदसाहेब वेगवेगळ्या कोर्टात भारतीयांच्या समान नागरिकत्वासाठी लढाई देत राहिले.

याच काळात इतर भागातील भारतीयांनीही (जे संख्येने फ़ारच कमी होते) वेगवेगळ्या पद्धतीने अमेरिकन सरकारवर दबाव टाकण्याचा प्रयत्न केला. उदा. भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला मदत करण्यासाठी विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला फिलाडेल्फियातील लाला हरदयाळ यांनी हिंदुस्तान गदर पार्टीची स्थापना केली. त्यांनी भारताच्या स्वातान्त्र्याबरोबरच (लाल लजपत राय याच्या होम रूल चळवळीला मदत) स्थलांतराच्या प्रश्नावर देखील बरेच काम करण्यास सुरुवात केली. मुबारक अली खान (अरिझोना) आणि सरदार जगजीतसिंग (न्यूयॉर्क) यांनी राजकारणी, डिप्लोमॅट, मिडिया वगैरेंबरोबर जोरदार लॉबिंग केलं. शेवटी १९४६ साली ह्या सर्व प्रयत्नांना यश मिळाले आणि १९४६ साली कॉंग्रेसने ल्युस-सेलर कायदा पारित केला. ह्या कायद्याअंतर्गत भारतीय (आणि फिलिपिनो) स्थलांतरितांच्या अमेरिकेत जन्मलेल्या मुलांना अमेरिकन नागरिकत्वाचा अधिकार सुप्रीम कोर्टाने दिला. त्याचबरोबर दरवर्षी १०० भारतीयाना ग्रीन कार्ड (कायमचे स्थलांतरित असा दर्जा) देण्यासही मान्यता दिली. १९४९ साली नागरिकत्व मिळाल्या मिळाल्या लगेच दिलीपसिंग सौंद कॅलिफोर्नियात जज्ज म्हणून निवडून आले आणि १९५६ साली सेण्ट्रल डेमोक्रटिक पक्षातर्फे कॅलिफोर्निया मधून कोंग्रेसवर निवडूनही गेले. कॉंग्रेसवर निवडून येणारे सौंद हे पहिले एशियन ! सौंद यांची एक जुनी मुलाखत इथे पाहता येईल.

दिलीपसिंग सौंद तत्कालीन अध्यक्ष जॉन एफ केनेडी आणि उपाध्यक्ष लिंडन जॉन्सन यांच्यासमवेत:
स्त्रोत.

सॅनफ्रान्सिस्को मध्ये अजूनही हिंदुस्थान गदर पार्टीचे ऑफिस जतन करून ठेवले आहे (5, Wood Street). या म्युझियमचे उद्घाटन १९७६ साली तत्कालीन परराष्ट्र मंत्री यशवंतराव चव्हाण यांनी केले होते.
स्त्रोत.

१९६५ आणि नंतर
ह्या कायदेशीर लढाईनंतरही १०० ग्रीन कार्ड कोट्यामुळे भारतीय स्थलांतरितांची संख्या फार काही वाढली नाही; १९६५ पर्यंत ही संख्या सुमारे १० ते १२,००० च होती. पण १९६० च्या आसपासच्या सिव्हिल राइट्स चळवळीचे पडसाद इमिग्रेशन पॉलिसीमध्येही पडले नसते तरच नवल होतं. १९६५ साली अमेरिकन सरकारने एक कॉंप्रिहेन्सिव्ह इमिग्रेशन कायदा पास केला. सर्व देशांमधून आलेल्या आलेल्या स्थलांतरितांना दर वर्षी समान कोटा पद्धत तेव्हा सुरु झाली जी आजतागायत चालू आहे. १९६५ नंतर मात्र भारतीय स्थलांतरित मोठ्या संख्येनं अमेरिकेत आले. १९८० पर्यंत त्यांची लोकसंख्या २ लाख झाली आणि त्यानंतर दर दशकाला ती दुप्पट ते अडीचपट होत आता ३० लाखापर्यंत पोहोचली आहे. हा सगळा पुढचा इतिहास सर्वश्रुत आहेच.
१८८० ते २०१५, we have indeed come a long long way.

वॉशिंग्टन डीसी मधील स्मिथसोनियन म्युझियममध्ये ह्या विषयावरील प्रदर्शन ऑगस्ट २०१५ पर्यंत चालू आहे (Beyond Bollywood - Indian Americans Shape the Nation). शक्य असेल तर आवर्जून भेट द्या आणि कसे वाटले किंवा नवीन काय माहिती मिळाली हे इथे जरूर लिहा.

*****
देशांतराच्या कथा (२): भारतीय स्त्रियांचा अमेरिकेतील इतिहास : http://www.maayboli.com/node/54325
*****

अजून एक कल्पना:
मायबोलीवर अनेक देशांतील सदस्य आहेत. जर त्या प्रत्येक देशामधील भारतीय स्थलांतराचा इतिहास आपण संकलित करू शकलो तर तो एक अतिशय उपयुक्त दस्तावेज ठरेल. मराठीमध्ये माझ्या मते अशी माहिती संकलित केलेली नाही.

अधिक संदर्भ:
बर्कली साउथ एशिया लायब्ररी: http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/
Berkeley South Asian History Archive: http://www.berkeleysouthasian.org/
Smithsonian: Beyond Bollywood - Indian Americans Shape the Nation: http://smithsonianapa.org/beyondbollywood/
एंजल आयलंड इमिग्रेशन स्टेशन: http://www.aiisf.org/pdf/aiisf_sfChron_seAsian.pdf
मायग्रेशन पॉलिसी इंस्टिट्यूट: http://www.migrationpolicy.org/article/indian-immigrants-united-states