जनसंमोहिनी...

काल खूप दिवसांनी गुरुजींकडे (पं. राजेंद्र कुलकर्णी यांच्याकडे) रियाजाला गेलो होतो. गुरुजींनी 'जनसंमोहिनी' हा राग निवडला होता. वादनानंतर मनात आलेले विचार अनावरपणे लिहिले गेले तेच इथे देतोय.

आमचा रियाज किंवा शिकवणी म्हणजे गुरूजी आधी बासरी वाजवतात आणि त्यांचं अनुसरण करण्याचा आम्ही बापडे प्रयत्न करतो. गुरूजी जो जो राग वाजवतात त्या त्या रागातल्या स्वरांचं एक निर्गुण शिल्प कोरत आहेत असंच वाटतं. स्वरांची एखादी लड अशी काही सुटते की जणु एखादं फूल उमलावं किंवा एखादी वीज चमकावी. दोन्ही उपमा जितक्या विरुद्ध तितक्याच नैसर्गिक ,सहज. कधी ते स्वर अलगद उमटतात, ऐकताना आस्वादता येतात तर कधी अगदी झटकन समोरून निघून जातात . आत्ता इथे वीज चमकलेली जाणवली म्हणून पुन्हा तिथेच पाहावं आणि वीज दुसरीकडेच कडाडावी तसंच काहीसं. ह्या स्वरांच्या लडींची जर फुलं झाली तर फुलपाखरांनाही कोणत्या फुलातला मध प्यावा? असा संभ्रम व्हावा.

हे निर्गुण स्वरशिल्प जितकं अल्पजीवी तितकंच चिरंजीव. क्षणाक्षणाला नवनवोन्मेषी, नवरूप धारण करणारं म्हणून अल्पजीवी, तर ऐकणार्‍याचे पंचप्राण कर्णेंद्रियावाटे शांत करणारं आणि केवळ त्याचं स्मरण होताच पुन:प्रत्यय देणारं म्हणून चिरंजीव!
गळ्यातून स्वर काढता येणं आणि बासरीवर फुंकरीच्या नियंत्रणानं स्वर उमटवणं हयात बराच फरक आहे. स्वर उमटवण्यापर्यंत ठीक आहे पण त्या त्या रागानुसार त्या त्या स्वरांचे नेमके 'स्वरलगाव' बासरीवर उतरवणं हे खूपच अवघड! तिथे केवळ घोकंपट्टीछाप रियाजाचा उपयोग नाही. रियाज हा तांत्रिक अंगासाठी उपयुक्त , पण रागाचा आत्मा गवसायला त्यातल्या स्वरांशी घट्ट मैत्रीच गरजेची. गुरुजींची स्वरांशी मैत्री आहे. ही मैत्री केवळ ह्या जन्मीची नसणार ख़ास! कारण गुरुजी कधी कधी आग्र्याचे किंवा जयपूरचे गायक होतात आणि 'नोम-तोम' मध्ये किंवा नुसत्या आकारात त्या रागाची खासियत आम्हाला ऐकवतात. ऐकताना कसं ऐकावं आणि त्या रागाच्या सर्वमान्य अशा ख़ास जागा कोणत्या? याची ती शिकवणी असते. हे शिकवणं इतकं सहज असतं की बासरी थांबली आणि गाणं चालू झालं तरी ऐकणा-याला दोन वेगळी स्वरशिल्पं न जाणवता त्या रागाची एक अखंड स्वराकृतीच जाणवते. गुरुजींना गाताना-वाजवाताना ऐकलं की त्यांचं स्वरांशी असलेलं तादात्म्य लक्षात आल्यावाचून राहात नाही.

इंटरनेटवर वाट्टेल ते ऐकायला मिळण्याचा काळ असल्याने आमच्यापैकी एखाद्यानं पूर्वी न ऐकलेलं रागाचं नांव सांगितलं तर 'तो राग माहिती नसल्याचं' किंवा 'माहिती आहे पण मी तो रीतसर शिकलो नसल्याचं' ते नम्रपणे सांगतात. बासरीवर एखादंच सिनेमातलं गाणं बर्‍यापैकी वाजवू शकणार्‍या आणि रागांच्या बाबतीत फार तर एखादी सुरावट बासरीवर उमटवू शकणार्‍या आणि त्यावर फुशारकी मारणार्‍या माझ्यासारख्यांना 'अजून रागसंगीताची बालवाडीही आपण पास झालो नसल्याची आणि अजून बरंच शिकायचं आहे' याची जाणीव होते. ही जाणीव होऊ शकेल असे गुरू लाभणं ही भाग्याचीच गोष्ट ! स्वत:च्या ह्या भाग्याबद्दल धन्यता मानातानाच त्यात लपलेली जबाबदारीही जाणवते आहे. प्रसिद्धी सहजसाध्य असलेल्या काळात निखळ ज्ञानसाधना करणं सोपं नाही. आणि म्हणूनच 'ज्ञानी गुरूंचा लाभ झाला ' यातच केवळ धन्यता मानून चालणार नाही. गुरूंकडून केवळ त्यांची विद्या न घेता त्यांची वृत्तीही घेतली पाहिजे. हे जे कळतंय त्यातलं कणभर जरी वळलं तरी भरून पावलो असं म्हणता येईल.
गेले काही दिवस थंड पडलेला रियाज आता पुन्हा जोमानं सुरू करायला हवा!

अवांतर-
कालच्या जनसंमोहिनीचं रेकॉर्डिंग केलंय, पण थोडा नॉइझ आहे, तो काढल्याशिवाय ते कुठे अपलोड करता येणार नाही.त्यामुळे गुरुजींनी एका कार्यक्रमात वाजवलेली भैरवी. ऐका. जनसंमोहिनीची लिंक नंतर देईन.

-चैतन्य दीक्षित