स्फटिकांत लपलेला भेसळीचा भस्मासुर आणि विश्वमोहिनी 'डॉ. रेनाते' !

स्फटिकांत लपलेला भेसळीचा भस्मासुर आणि विश्वमोहिनी 'डॉ. रेनाते' !

"डॉक्टर, काय झालय माझ्या टॉमीला ?"
टॉमी, एक वर्ष वयाचे डॉबरमन पिल्लू होते. गेले पाच दिवस ते काही खात नव्हते, मलूल झाले होते. मालकीणबाई, मिसेस रॉबिन्सन यांना त्याचा खूपच लळा असल्याने चिंताक्रांत स्वराने त्यांनी त्याला लॉस अँजेलीसमधील एका प्रख्यात हॉस्पिटलमध्ये दाखल केले होते.
"म्याडम, टॉमीची तब्ब्येत गंभीर आहे. त्याची दोन्ही मूत्रपिंडे काम करीत नाहीत. त्याला वाचविण्यासाठी त्याचे डायलीसीस करावे लागणार आहे आणि एव्हडे करून तो आणखी किती दिवस टिकेल हे सांगता येणे कठीण आहे."
मिसेस रॉबिन्सन यांनी मटकन बसूनच घेतले.
"आम्ही आमचे सर्व प्रयत्न तर करतोच आहोत. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे अशाच प्रकारे किडनी निकामी झालेले आणखी दोन कुत्रे आणि तीन मांजरी देखील याच हॉस्पिटलमध्ये दाखल आहेत."
हे ऐकून मिसेस रॉबिन्सन थोड्या चक्रावल्या. सत्तरी ओलांडलेल्या मिसेस रॉबिन्सन या अगाथा ख्रिस्तीच्या निस्सीम भक्त होत्या. अगाथाच्या एकूण एक कथा आणि कादंबर्यांची त्यांनी अनेक पारायणे केली होती. वरील माहिती ऐकून त्यांची चौकस बुद्धी जागृत झाली. डायलिसीस विभागाच्या बाहेर बसून त्यांनी इतर पाळीव प्राण्यांच्या पालकांशी संपर्क साधला. चौकशीतून एक गोष्ट लक्षात आली कि सर्व किडनी पिडीत प्राण्यांना जे तयार अन्न दिले होते ते एकाच प्रकारचे म्हणजे 'कट्स अण्ड ग्रेव्ही' होते आणि त्यांची ब्रांडहि एकच होता, 'मेनू फूड्स' !
दुसर्याच दिवशी टॉमी निवर्तला. मिसेस रॉबिन्सन आता जास्तच दुखावल्या होत्या. तरीही त्या टॉमीच्या शवविच्छेदनाला उपस्थित होत्या. त्यातून कळले की टॉमीच्या दोन्ही मूत्रपिंन्डामध्ये खडे झाले होते.
एक आठवड्यानंतर शव शवविच्छेदनाचा अंतिम अहवाल मिळाला.
"मिसेस रॉबिन्सन, एक आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे टॉमीच्या मूत्रपिंन्डामधील खडे हे अतिशय वेगळे आहेत. ते नेहमीप्रमाणे नसून त्यामध्ये काहीतरी प्लास्टिक सद्दृश पदार्थ दिसत आहे."
मिसेस रॉबिन्सन त्या रिपोर्टची प्रत आणि इतर आजारी प्राण्यांच्या पालकांच्या केस हिस्टरीज घेवून बेधडक पोचल्या ते 'मेनू फूड्स' कंपनीच्या ओन्तरिओ येथील कार्यालयामध्येच ! सुरुवातीला त्यांना कोणीच काहीच ताकास तूर लागू दिला नाही. पण दुसर्या दिवशी मिसेस रोबिंसनच्या वकिलांचा फोन गेल्यावर मात्र कंपनीची चक्रे फिरली. कंपनीच्या वैद्यकीय विभागाने या तक्रारीची दाखल घेवून प्राण्यांवर प्रयोग करण्याचे ठरवले.
ही बातमी झंझावातासारखी सर्वत्र पसरली. हजारो पाळीव प्राण्यांना मूत्रपिंन्डाचे आजार लक्ष्यात आले. मेनू फूड्स कंपनीचे धाबे दणाणले. तोपर्यंत त्यांच्या अंतर्गत चांचणी विभागाने ह्या फूडमुळेच हा त्रास होत आहे असे सांगितले. त्यांनी मांजरांवर केलेल्या प्रयोगामध्ये केवळ एकाच प्रकारच्या फूडमुळे किडनी फेल्युअर होवून मांजरी मेल्या होत्या आणि त्या फूडमध्ये वापरले होते 'व्हीट ग्लुटेन' जे एक सप्लायरकडून प्रथमच घेतले होते ! ही गंभीर बाब होती. कंपनीला पुढील परिणाम कळून चुकले. त्यांनी कायद्याच्या चौकटीत राहून पुढील धोका टाळण्यासाठी अमेरिकेतील अन्न आणि सुरक्षा विभागाशी संपर्क साधला. बाजारामध्ये विक्रीसाठी असलेले तब्बल सहा कोटी कंटेनर्स पुन्हा मागवले. अमेरिकेच्याच नव्हे तर जागतिक इतिहासातील हा सर्वात मोठा रिकॉल होता ! ही तारीख होती, गुरुवार, १५ मार्च २००७ !
मेनू फूड्सने त्यांचे अनुमान एफडीए ला कळवल्यानंतर केवळ चोवीस तासांतच न्यू जर्सी आणि कान्सास येथील मेनू फूड्स च्च्या प्लांटस मध्ये एफडीए चे निरीक्षक पोचले. त्यांनी शोधले की भेसळयुक्त व्हीट-ग्लुटेन हा चीन मधून आयात केलेला होता. एफडीए ने या संशोधनासाठी नेमले डॉ. रेनाते रायीमस्कुझेल यांना. डॉक्टर रेनाते या जर्मन वंशाच्या असून प्राणी आरोग्य केंद्राच्या मुख्य होत्या. त्यांना किडनीवरील विषबाधा या विषयामध्ये जास्त रुची होती. रेनाते यांनी अनेक प्राणीडॉक्टरांशी संपर्क साधला. अशा विषबाधेने दगावलेल्या प्राण्यांचे किडनीचे नमुने गोळा करून अभ्यास सुरु केला. पंधरा दिवस उलटले तरी काही क्लू मिळेना. आणि मग एके दिवशी एफडीए च्या शास्त्रज्ञांनी एक आशेचा किरण दाखविणारा शोध लावला. त्यांनी शोधले की व्हीट-ग्लुटेन मध्ये 'मेलामाईन' ची भेसळ होती !

मेलामाईन' हा शब्द आपल्याला नवीन नाही. दैनंदिन जीवनामध्ये प्लास्टिक तयार करण्यासाठी, स्वैपाकासाठी वापरली जाणारी भांडी, टेबलाच्या पृष्ठभागावरील चकचकीत थर, शेतीमध्ये वापरली जाणारी खाते, अग्निरोधक असे अनेक ठिकाणी मेलामायीन वापरले जाते. याच्यामध्ये नायट्रोजनचे म्हणजे नत्राचे प्रमाण खूपच जास्त असते. मेलामायीनवर खूप संशोधन झाले होते आणि त्याचे काहीही दुष्परिणाम दिसून आलेले नव्हते. शास्त्रज्ञ म्हणत होते की मेलामायीन हे मिठाइतके निरुपद्रवी आहे. मग प्राणी का मरत होते ? डॉ . रेनाते यांना हाच प्रश्न रात्रंदिवस भेडसावीत होता. त्यांनी जगभरातील मेलामयीनच्या विषबाधेसंबंधित सर्व शोधनिबंध शोधले. खूप शोधल्यानंतर त्यांना एक निबंध सापडला ज्यात उंदरांना दोन वर्षे भरपूर प्रमाणात मेलामायीन खावू घातले होते. उंदीर मेले नाहीत पण त्यांना मुत्राशयामध्ये म्हणजे युरिनरी बल्याडरमध्ये खडे झाले होते. ह्या खड्यांचे पृथक्करण केले असता त्यांत मेलामायीन आणि युरीक ॲसिड सापडले. डॉ. रेनाते यांना पहिला क्लू मिळाला होता. जे प्राणी अशा भेसळयुक्त अन्नामुळे दगावले होते त्यांच्या किडनीमध्ये प्राणी-विकृती-तज्ञ डॉक्टरांना सूक्ष्मदर्शकाखाली भरपूर स्फटिक म्हणजे क्रिस्टल्स दिसले होते. हे क्रिस्टल्स जरी भरपूर प्रमाणात असले तरी त्यांच्यामुळे किडनी फेल्युअर होवू शकेल असे वाटत नव्हते. पण असे क्रिस्टलस त्यांनी पूर्वी कधीही पहिलेले नव्हते. काही डॉक्टरांनी या क्रिस्टल्सच्या इमजेस एफडीएला पाठवल्या होत्या त्या रेनाते यांनी पहिल्या. त्यांना लक्ष्यात आले कि या क्रिस्टल्समुलळेच मूत्रपिंडान्मधील सूक्ष्म मुत्रनालिका बंद होत असाव्यात जसे मानवी शरीरात युरीक ॲसिड वाढल्यानंतर होते.

६ एप्रिल २००७ रोजी म्हणजे सुमारे तीन आठवड्यांनंतर डॉ. रेनाते यांनी मेलामायीन विषबाधेसंदर्भात ही नवी संकल्पना मांडली. पण इतर सहाध्यायी डॉक्टरांनी त्यांना विरोध केला कारण मेलामायीनच्या चाचण्यांमध्ये ते विषारी नाही असेच दिसत होते. त्यांचे म्हणणे होते की दिसलेले क्रिस्टल्स फार कमी होते व त्यांनी असे किडनी ब्लोकेज होणे शक्य नव्हते. पण डॉ. रेनाते ह्यांनी हार मानली नाही. त्यांनी शोधले की जेंव्हा मृत प्राण्यांचे अवयव तपासण्यासाठी काढतात तेंव्हा ते सडू नयेत म्हणून फोर्म्यालीन हे औषध वापरतात. त्यांनी दाखवून दिले कि हे क्रिस्टल्स त्या फोर्म्यालीनमुळे विरघळून जात होते व त्यामुळे साहजिकच ते सूक्ष्मदर्शकाखाली दिसत नव्हते. त्यांनी प्रयोग करून असे होते हे सिद्धही करून दाखवले. त्यांनी दाखवले की त्या प्राण्यांच्या मुत्रापिंन्डामधील सूक्ष्म मुत्रनालिका या क्रिस्टल्समुळे पूर्ण बंद झाल्या होत्या. परिणामी किडनीची मूत्र तयार करण्याची क्रिया बंद झाली होती.
पुढे हे नमुने एफडीए च्या फोरेन्सिक विभागात पाठवले असता त्यांनी या क्रिस्टल्सची स्पेक्त्रोस्कोपिक तपासणी करून ते क्रिस्टल मेलामायीन आणि सायन्युरिक ॲसिडचे असल्याचे शोधले. रेनाते एव्हड्यावरच थांबल्या नाहीत तर त्यांनी माशांना मेलामायीन आणि सायन्युरिक ॲसिड खायला देवून त्यांच्या मूत्रपिंडांचा अभ्यास केला. त्यांनी दाखवून दिले कि केवळ मेलामायीन अथवा सायन्युरिक ॲसिड यांनी किडनीला त्रास होत नाही तर दोन्ही एकत्र दिले तरच होतो. म्हणजे व्हीट-ग्लुटेन मध्ये हे दोन्ही पदार्थ एकत्र आल्यामुळे हे सर्व विषबाधा कांड घडले होते.

अमेरिकेमधील विल्बर एल्लिस या कंपनीने चीनमधून हे व्हीट-ग्लुटेन आयात केले होते. ते १५० मेट्रिक टन मटेरियल त्यांनी चीनला परत पाठवले. गव्हाच्या पिठामधून पिष्ठमय पदार्थ काढून टाकले असता जो नत्रयुक्त चोथा राहतो तो हा ग्लुटेन ! चीनी कंपन्यांनी नफेखोरी करण्यासाठी ग्लुटेनऐवजी साधे पीठ वापरले आणि त्यात नत्र पदार्थांचे प्रमाण वाढवण्यासाठी आणि कस्टमला फसवण्यासाठी स्वस्त मिळणारी मेलामायीन पावडर मिसळली. मेलामायीन आरोग्याला फारशी घातक नसल्यामुळे ही भेसळ इतके दिवस लक्ष्यात येत नव्हती. पण जास्त नफ्यासाठी काही चीनी कंपन्यांनी भंगारमध्ये मिळणार्या मेलामायीन ची पावडर करून ती वापरली ज्यात मेलामायीन बरोबर सायन्युरिक असिड देखील होते आणि मग त्यामुळे हे क्रिस्टल विषबाधेचे रामायण घडले !

अमेरिकेने डॉ. रेनाते यांच्या समाजउपयोगी संशोधनाची दखल घेवून पुढील वर्षी त्यांना दहा हजार डॉलर्स आणि सन्मानाचे 'सर्व्हिस टू अमेरिका' हे मेडलही बहाल केले. अभिनंदन डॉ . रेनाते ! आम्हाला आपला अभिमान वाटतो !

पण रेनातेंचे काम इथेच संपले नाही.
सन २००८ ! चीनमध्ये ऑलिम्पिक खेळांची गडबड चालू होती. नेमके तेंव्हाच घडले आणखी एक भेसळ विषबाधा नाट्य ! दोन वर्षे वयापर्यंतच्या तीन लाख शिशूंना किडनी स्टोन्स निर्माण झालेआणि त्यातील सहा बालके दगावली देखील !त्यांच्या किडनी स्टोन्समध्ये सापडले मेलामायीन ! खरे पहिले तर इतक्या लहान मुलांना असे मूतखडे शक्यतो होत नाहीत. पण या बाळांना दिले गेलेल्या दुध पावडरीमध्ये मेलामायीन मिसळलेले आढळले. डॉ . रेनाते यांनी शोधलेल्या शोध निबंधातील उंदरांना जसे खडे झाले होते तसेच खडे या मुलांना देखील झाले होते. चीन सरकारने याची दाखल घेवून सन्लु कंपनीचा सर्व दुध पावडर साठा नाश केला होता. अन्न आणि औषध विभागाच्या प्रमुखाला, ज्याने या ग्लुटेन आणि दूधभुकटीला योग्य असल्याचे प्रमाणपत्र दिले होते, फाशी दिले व इतर अनेकांना जन्मठेप ! पण एव्हडे होवूनही पुन्हा २०१० मध्ये अशी दुध भेसळ पुन्हा सापडली होती. म्हणतात ना जित्याची खोड ( दुसरे कोणीतरी ! ) मेल्याशिवाय जात नाही हेच खरे !

दूधभेसळ ही सर्वत्र आहे. दुधामध्ये पाणी तर नेहमीचीच बाब आहे. आपल्या महान देशामध्ये एकापेक्षा एक दुध भेसळीचे प्रकार दिसतात. दुधात पाणी घालून घट्ट होण्यासाठी स्टार्च पावडर अथवा युरिया वापरतात. कृत्रिम दुध अथवा केमिकल दूध हा तर एक जीवघेणा प्रकार ! असे दूध विकून अनेक दुध माफिया तयार झाले नसतील तरच नवल. अशा दुधापासून मिठाईदेखील तयार होते. रेल्वे स्टेशनवर मिळणाऱ्या 'चाय गरम' मध्ये पांढरा पोस्टर कलर ,पाणी , स्यक्रिन आणि लाल रंग घातलेला असतो. चहा औषधालादेखील नसतो !

भेसळीच्या या भस्मासुराविरुध्ध डॉ. रेनाते यांनी दिलेला लढा वाचून विष्णूरूपातील मोहिनीचीच आठवण झाली. पुढील आठवड्यात पुन्हा भेटू या अशाच आणखी एका भेसळ पुराणासोबत !