माय मराठी

माय मराठी ...

गणेश दिघेची आजची FB वरची पोस्ट वाचून बऱ्या च वेळा मनात आलेले हे विचार . या मराठी प्रेमिक मित्राने पातेले शब्दाचे समानार्थी शब्द बघता भगोने, भगुन या शब्दांची उत्पत्ती व वापर याबद्दल लिहिले होते
माझी इथली टर्किश शेजारीण- तिच्या नातवांशी बोलते तेव्हा कितीतरी 'मराठी' शब्द येतात - भगन हा त्यातलाच एक. चा म्हणजे चहा, बाबा म्हणजे बाबा! जेवायला गेलो कि भरीत हा त्यांचा आवडीचा पदार्थ. मोठी भाकरी करतात -मध्ये काही काही भरुन. दुसरी बांगलादेशी सिलेटी - पूर्व पाकिस्तानच्या प्रभावात आणि नंतर आता इस्लाम टीवी मुले खूप उर्दू शब्द आले त्यांच्याकडे पण कोणी आजारी पडले कि आधी 'औषध' शोधतात ! मला तर ते बोर्गी म्हणतात - कारण मराठ्यांच्या त्या प्रांतातल्या स्वाऱ्या आणि त्यांची किल्लेबांधनी -- आता Burg हा मुळात 'जर्मन - प्रशियन' भाषेतला त्यातून त्याचे बोर्ग झाले- शिवाजीचे तिकडचे नामकरण - बोर्गी !मी मराठ्यांच्या प्रांतातली म्हणून बोर्गि --- जर्मन आणि मराठीतले कित्येक शब्द एकसारखे . अरबी, पर्शिअन, पश्तू, अफगाणी, उर्दू, हिंदी, खडीबोली -- शब्द काय भाषाच संक्रमित झाल्या -- आज देश व राज्यांच्या सीमा बघतो आपण -- परंतु अगदी प्राचीन काळापासून लोकांचे, संस्कृतीचे एकप्रकारे मुक्त प्रवाह लोकांबरोबर इकडे तिकडे गेले - कोण कशावर मालकी दाखवणार ? जेत्यांची संस्कृती लादली जाते हे खरे पण त्यात त्या त्या कालच्या राजकीय आणि आर्थिक हितसंबंधांचा जास्त भाग असतो. आपण मात्र इतिहासाच्या एका तुकड्याला धरून अस्मितेचे राजकारण करत असतो. माझ्या लहानपणी गावात जी भाषा शिकलो तीच आजही मला जवळची वाटते - पुण्यात आल्यावर अजूनही कोणी न आणि ण याच्या अगणित चुका काढल्या तरी ! त्यांची मला तेवढीच कीव येते जेवढी माझ्या लहानपणी भेटायला येणाऱ्या माझ्या भेंडीबाजारातल्या भावंडांची - त्यांना आम्ही मराठी बोलायचो म्हणून गावठी, मागासलेले, अधार्मिक वाटायचो! असो ज्याच्या त्याच्या कुवतीनुसार, जगाच्या ञानअनुसार लोक भाषेची तुलना आणि उतरंड लावतात. भाषा एक माध्यम आहे - सवांद महत्वाचा! जिथे संवादच थांबतो --आणि शिव्या सुरु होतात -त्या मात्र सगळ्या भाषांमध्ये सारख्याच- सगळा आशय स्त्रियांना कमी लेखणारा !

आमच्याकडे तर सगळेजण वेगळी भाषा बोलतात. माझे आईबाबा दोघे महाबळेश्वरच्या धावडी घरात जन्मले वाढले. आईचे शिक्षण चौथीपर्यंत उर्दू शाळेत, पुढे मुलींसाठी शाळा नाही. तिचा एक मावसभाऊ मराठी शाळेत तिच्या पुढल्या इअयत्तेत - त्याच्याकडून मधल्या कुडाच्या भिंतीआडून ही मराठी शिकली. हट्टाने सातवीची परीक्षा दिली आणि मास्तरीन झाली. उर्दू आणि मराठी भाषा उत्तम येतात - तिच्यामुळेच मराठीची आवड आम्हा बहिणींमध्ये! गुरुजी -बाईंची मुले म्हणून शाळेत, गावात लहानपणी वेगळा भाव होता, आणि त्यांचे मार्गदर्शन, घरातील वातावरण म्हणून आम्ही आमच्या प्राथमिक मराठी शाळांमधून चमकलोही! पुण्यात पुढच्या शिक्षणासाठी आल्यावर तीच भाषा बऱ्याच लोकाना अशुद्ध वाटली -अजूनही च, न, ण असे शुद्धीकरणाचे प्रयत्न चालू असतात -- असो बापडे - माझीच लाल असं जेव्हा सिद्ध करायला कोणी जीव तोशीस लावून उठते तेव्हा -उनको उनके हाल पे छोडना -हाच उत्तम मार्ग असतो.

लहानपणापासून आम्ही सातत्याने ऐकलेला कौतुक आणि अविश्वासदर्शक वाक्प्रचार -तुम्ही मुस्लिम असून मराठी एवढं चांगलं बोलता ? त्यात आडनाव पण आमचं शेख किंवा खान नाही त्यामुळे काहीजण तर वडील नक्कीच मुस्लिम नसणार असे निष्कर्ष काढून मोकळे! त्यात इकडे येउन आता वारणेचे 'वॉर्न' झालो त्यामुळे नक्कीच कोणा गोऱ्याबरोबर संसार मांडला आहे असे सगळेच समजतात -- आता कुणाकुणाचे उच्चार आणि समज बदलत बसणार !

मनु माझी मुलगी मुंबईत जन्मली,आईच्या घरी पाचगणीला लहानपणी राहिली, नंतर आम्ही भोपाल, लंडन करत ती तळेगावला होस्टेलवर अनेक गुजराती मुलांबरोबर तीन वर्षे राहीली. तिच्या एका वाक्यात या सगळ्या ठिकाणाचे शब्द, हेल, वाक्प्रचार यांचे मिश्रण आहे. जिथे तिला हि भाषा कमी पडते तिथ तिला बॉलीवुड नेमका हात देते. गेल्यावर्षी - पंधरा वर्षाची असताना ती एकटी लंडन -दिल्ली- भोपाळ - मुंबई- पुणे- पांचगणी- सांगली अशी फिरून आली. मस्त लोक आणि भाषा यांच्या असंख्य आठवणी घेउन.

माहीचा जन्म इथलाच. मुलांना वयाच्या पाच वर्षापर्यंत भाषा आत्मसात करण्याची जास्त कुवत असते, त्यामुळे त्यांचा बौद्धिक विकास चांगला होतो हे माहित असून आणि मला स्वताला कुठलीही भावना व्यक्त करताना हमखास मराठी शब्द आधी तोंडात येतो असे असूनही त्याच्या वयाच्या पाच वर्षापर्यंत त्याला काही मराठी शिकवण्यात मी सफल झाले नाही. त्याचे इंग्रजीही आमच्यापेक्षा वेगळेच ऐकू येते आणि त्याच्यामतेतर आम्ही Indian इंग्लिश बोलतो. इथल्या शाळांमध्ये ्मुकबधीरसाठीची भाषा अगदी नर्सरीपासून शिकवतात. ( चिन्ह भाषा हा शब्द मला तितकासा पटत नाही ) ती घरात फक्त त्यालाच येते- मी खूप वेळा त्याच्याकडून शिकायचा प्रयत्न केला. या सर्व प्रकारात त्यानेही माझ्यासारखा त्याला मराठी, हिंदी शिकवन्यातला निष्फळपणा तेवढ्याच उद्विगतेने अनुभवलेला आहे !

भारतभेटी आणि हिंदी सिनेमा यामुळे आता त्याला मराठी, हिंदी शिकायची इच्छा मात्र निर्माण झाली आहे आणि तो तसा प्रयत्न स्वताहून करायला लागला आहे. त्याच्या वयानुसार त्याला आता आपण इथल्या मुलांपेक्षा वेगळे आहोत, आपल्या घरचे वातावरण वेगळे आहे आणि भाषाही वेगळी आहे हे कळू लागल्यावर, त्याला हे समजून घेण्यात आणि शिकण्यात रस निर्माण झाला आहे. अगदी दोन - तीन वर्षाच्या मुलाला ज्याला आपली चड्डी सांभाळायचे ज्ञान नसते त्या मुलांना हीच आपली भाषा, संस्कृती आणि आपण असेच वागायला पाहिजे हे थोपवणे मला खरे अन्यायकारक वाटते. यात 'आपली' म्हणजे कोणाची भाषा, कोणाची संस्कृती हाही प्रश्न आहेच. आंतरजातीय, आंतरधर्मीय कुटुंबे आता सगळीकडेच दिसतात. अगदी परदेशी नाही गेलात तरी सातारा, सांगली, पुणे, विदर्भ, खानदेश इथली बोली वेगळी -- मग आईच्या घरी बोलतात ती मराठी का बाबाची पुण्याची अलंकारिक मराठी - का तिकडच्या आजीच्या घरची गुजराती - या सगळ्या वावटळीत मला मुलांवर असे जबरदस्तीचे संस्करण कधीच पटले नाहीत आणि त्यामुळे त्यांच्या दोन्हीकडच्या संबंधावर, संवादावर काही फरक पडला आहे असेही वाटले नाही. आपल्या घरी, ज्या परिसरात आपण वाढतो त्याच्याशी आपली नाळ जुळणे, जिथे जिथे जातो तिथे आत्मविश्वासाने वागता येणे, चार माणसे जोडणे आणि कुठलाही गंड न बाळगता मानसिक दृष्ट्या सक्षम आणि संवेदनशील असणे याला माझ्यामते जास्त महत्व आहे

जन्म, विकास, मरण हा तर सृष्टीचा नियम आहे. त्याचबरोबर परस्परवलम्बी विकास हे उत्क्रांतीचे तत्व आहे - भाषा कशी याला अपवाद असणार? माझ्या आजोबाना मोडी येत असे, माझे बाबा बोरु वापरून खूप सुंदर लिहायचे, माझी आई गरज आणि शाळेची उपलब्धता म्हणून मराठी शिकली, शिक्षिका झाली, आमच्या वेळेनुसार आम्ही अगदी पदव्युत्तर शिक्षणापर्यंत मराठीतच शिकलो, गरज म्हणून इंग्रजी आत्मसात केली, आमची मुले आज इथल्या वातावरणात नवीन भाषा, न वीन संस्कृती शिकत आहेत --काय चांगले आणि काय कमस्सल हे कसे ठरवणार? माझ्यासारख्या टायपिंग शिकून, कीबोर्ड संगणक शिकणाऱ्या पिढीला माझ्या मुलांची टच स्क्रीन वापरणारी पिढी मागास समजणार की हा तंत्रज्ञानाचा विकसित अविष्कार समजणार हे आपण काय दृष्टीकोन त्यांना देतो यावर अवलंबून आहे. बोरुच्या लिखाणातली सुंदरता आणि आजच्या टच स्क्रीनमधून रेखाटलेली, संपादित केलेली कलाकृती यांची तुलना होऊ शकत नाही पण आपापल्या परीने दोन्ही सुंदर आहेतच ना!