उस्ताद जौ़क

जौ़क प्रामुख्याने ओळखला जातो एकतर गा़लिबचा प्रतिस्पर्धी म्हणून किंवा बहाद्दुरशाह जफ़र आणि दाग़ देहलवीचा उस्ताद म्हणून. ह्याचे मुख्य कारण जौ़कचे मोठेपण ठरवण्यासाठी त्याचे उपलब्ध असलेले अत्यल्प साहित्यः शे-दीडशे गझला, काही कसीदे-मसनवी, आणि फुटकर. त्याचे बहुतांश साहित्य दुर्देवाने गदरमध्ये जळून खाक झाले. जौ़कचा एक विद्यार्थी आजा़द ह्याच्या म्हणण्यानुसार जौ़कची ५०० शेरांची एक अपूर्ण मसनवी (दीर्घकाव्य) गदर मध्ये नष्ट झाली. ह्यावरून जौ़कच्या कामाची कल्पना येते. जौ़कचे बहुचर्चित किस्से जौ़कला जनमानसात टिकवून आहे असे म्हणणे कदाचित अतिशयोक्तिचे होईल. मात्र त्यात तथ्य नाही असेही नाही. ह्या प्रपंचाचा एक उदेश्य जौ़कचे मला भावलेल्या शेरातील सार उलगडून दाखवणे वा त्याचा प्रयत्न आहे.

साधेपणा, स्पष्टता जौ़कच्या शेरांतील विशेष गुण अनेक शेरात सहज आढळतो. विचारांच्या खोलीसोबत हे गुण जपणे किती अवघड आहे हे पाहण्यासाठी एक शेर पाहूया:

उसे हमने बहुत ढूंढा, न पाया
अगर पाया, तो खोज अपना न पाया

ती गोष्ट खूप शोधली, मात्र मिळाली नाही.
जर कळाले तर एवढेच कळाले की ह्यात मीच हरवलो.

दिसायला साधा-सुधा हा शेर अतिशय गुंतागुंतीचा आहे.

पुढील शेर अतिशय बोलका आहे. विचारांतील सफाई पाहण्याजोगी आहे:

क्यों कह के मुक़रता है कि मैं कुछ नही कहता
कह जो तुझे कहना है कि मैं कुछ नही कहता

भावनांची तीव्रता कमालीची चित्रदर्शी बनवता येते हे पुढील शेरातून कळून येते:

फिर तो आये खै़र से हम जाके उस मग़रूर तक
पर उछलता ही रहा अपना कलेजा दूर तक

म्हणींचा वापर सगळ्याच मोठमोठ्या कवींनी पुरेपूर केलाय. जौ़कचाही रंग पाहण्याजोगा आहे:

छुपा के पान ये किस के लिए बनाते हो
हमारे क़त्ल का बीडा़ कही उठाते हो

पुढील शेराने मला बुचकळ्यात पाडले होते. विदिपांशी बोलल्यानंतर अर्थ उलगडला:

कहे एक जब सुन ले इंसान दो
कि हक़ ने ज़बां एक दी कान दो

इथे हक़ चा अर्थ ईश्वर असा आहे. माणसाला निर्मीत्याने एक तोंड आणि दोन कान दिलेत.
जौंक म्हणतो त्याची उपयुक्तता सार्थ आहे. माणूस एका तोंडाने बोलत असला तरी ऐकताना आपल्या सोईनुसार्/फायद्यानुसार माणूस ऐकतो, अर्थ लावतो.

वर दिलेल्या शेराप्रमाणे जौ़कच्या शेरांत लहान-सहान निरीक्षणे भरभरून आहेत. उदाहरणार्थः

अगर ये जानते चुन-चुन के हमको तोडेंगे
तो गुल कभी न तमन्नाए-रंगो-बू करते

गुल्=फूल, तमन्नाए-रंगो-बू म्हणजे रंग-गंध ह्यांची अभिलाषा.

इस तपिश का है मज़ा दिल ही को हासिल होता
काश, मैं इश्क़ में सर-ता-ब-क़दम दिल होता

जौ़क त्याच्या अब तो घबरा के ये कहते है कि मर जायेंगे, मर गये पर न लगा जी तो किधर जायेंगे
किंवा लायी हयात, आये; कजा़ ले चली, चले, अपनी खुशी न आये न अपनी खुशी चले
ह्या प्रसिध्द गझलांमुळे सर्वसामान्यांना माहित असावा.

लायी हयात, आये, क़ज़ा ले चली, चले
अपनी ख़ुशी न आये न अपनी ख़ुशी चले

बेहतर तो है यही कि न दुनिया से दिल लगे
पर क्या करें जो काम न बे-दिल्लगी चले

कम होंगे इस बिसात पे हम जैसे बद-क़िमार
जो चाल हम चले सो निहायत बुरी चले

हो उम्रे-ख़िज़्र तो भी कहेंगे ब-वक़्ते-मर्ग
हम क्या रहे यहाँ अभी आये अभी चले

दुनिया ने किसका राहे-फ़ना में दिया है साथ
तुम भी चले चलो युँ ही जब तक चली चले

नाज़ाँ न हो ख़िरद पे जो होना है वो ही हो
दानिश तेरी न कुछ मेरी दानिशवरी चले

कजा़=मृत्यू, बिसात=जुआ, बद-क़िमार=जुआरी, उम्रे-ख़िज़्र=अमर, ब-वक़्ते-मर्ग=मरण्याच्या वेळेस, राहे-फ़ना=हरवलेली वाट, खिरद्=बुध्दी, दानिश, दानिशवरी=समज, समजूतदारपणा

गा़लिबच्या गझलेतील आकर्षकता त्याच्या शेरात नसली तरी कल्पनेतील उंची त्याच्या लिखाणात सहज दिसून येते.

सुराग़ उम्रे-गुजिश्ता का ढूंढिए गर जौ़क
तमाम उम्र गुज़र जाय जुस्तजू करते

ढोबळ अर्थ असा आहे: गतकाळाचा आढावा घ्यायचा झाला तर एक आयुष्यही कमीच आहे.

ऐ अहले-नजर आलमे-तसवीर को देखो
तसवीर का क्या देखना तसवीर में क्या है

जौ़क म्हणतो चित्र काय पाहतोस, चित्रात काय आहे. पाहायचे असेल तर ज्या भाववस्थेत तू हरवलास त्याला पाहा/समजून घे.

जो दिल से अपने दमे-आतशीं निकल जाये
फ़लक के पांव तले से ज़मीं निकल जाये

दमे-आतशीं =जलती आह

पुढील शेर अर्थाने सोपा आहे:

आदमीयत और शै है, इल्म है कुछ और शै
कितना तोते को पढा़या पर वो हैवां ही रहा

शै=वस्तू, इल्म=ज्ञान, हैवां=सैतान

कलाकुसरीचा आणि कल्पकतेचा हा एक अप्रतिम नमुना:

दर्दे-दिल से लोटता हूं मेरा किसको दर्द है
मैं हूं लफ्जे़-दर्द जिस पहलू से देखो दर्द है

दर्द हा शब्द उर्दूत लिहिल्यावर तो डावीकडून उजवीकडे वाचा वा उजवीकडून डावीकडे तो एकच असतो.

पुढील शेर मला अत्यंत आवडतो:

बेक़रारी का सबब हर काम की उम्मीद है
नाउमेदी से मगर आराम की उम्मीद है

अस्वस्थता काम होण्याची आशा जागवते तर निराशा कामाची शक्यता पुसट करते.

..............................

गा़लिब आणि जौ़कचे दोन-तीन किस्सेतरी रोचक आहेत. एक किस्सा देत आहे; तो कमी लोकांना माहीत असावा, असे वाटते. गा़लिब, जौ़क, आणि मोमिन हे प्रतिस्पर्धी असले तरी इतरांच्या चांगल्या कवितांना हेरणारे आणि सर्वसामान्यांत मान्य करणारे मोठ्या मनाचे कवी होते. जौ़क आपल्या मित्रांमधे आणि विद्यार्थ्यांमधे बसून गा़लिबचा एका शेराबद्दल म्हटले होते: ``मिर्जा़ को खुद अपने अच्छे शेरोंका पता नही है" तो शेर असा आहे:

दरियाए-मआ़सी तुनुक-आबी से हुआ खुश्क
मेरा सरे-दामन भी अभी तर न हुआ था

अर्थ असा: माझ्या सद-याचे टोक भिजलेही नव्हते आणि पापाची नदी पाण्याच्या अभावाने आटली.
गा़लिबचा कल्पनाविलास अनेकदा आश्चर्याच्या पलीकडला असतो, हे लक्षात येते.
.............................

ह्या लेखाचा माझा मुख्य संदर्भ सं सरस्वती सरन कैफ़ ह्यांचे राजपाल प्रकाशनाचे जौ़क और उनकी शायरी हे पुस्तक आहे. दुर्दैवाने कुल्लियाते-जौ़क देवनागरीत उपलब्ध नाही आहे.
ह्या परिचयाचा शेवट जौ़क ने लिहिलेल्या शेवटच्या शेराने करत आहे (मुग्फ़रत=माफ करणे):

कहते है जौ़क आज जहां से गुज़र गया
क्या खूब आदमी था, खुदा मुग्फ़रत करे