विषय क्र. १ - 'आय टी'ची लॉटरी

Submitted by विद्या भुतकर on 28 August, 2013 - 06:51

एक १५-१६ वर्षापूर्वी, मी आणि माझी आई स्वयंपाकघरात बसलो होतो. तिचा स्वयंपाक आणि माझा गृहपाठ चालू होता. मध्येच आम्ही लॉटरीवरून गप्पा मारू लागलो. आपल्याला एका लाख रुपयाची लॉटरी लागली तर काय काय करता येईल, विकत घेता येईल याचा विचार करत होतो. त्यात मग रंगीत टीव्ही, फोन, फ्रीज, इ गोष्टी होत्या. चार चाकी एखादी गाडी घ्यावी असं काही वाटलं नाही. ती आमच्या स्वप्नातही नव्हती. ती लॉटरी काही आम्हाला लागली नाही, पण थोड्या वर्षात एक वेगळीच लॉटरी लागली, ती म्हणजे I T ची. हो, त्याला लॉटरीच म्हणावी लागेल कारण बारावी नंतर केवळ डॉक्टर किंवा वकील नको व्हायला म्हणून मी इंजिनीयर झाले. मी कॉलेजमध्ये जाईपर्यंत मी कोरेगावात एकही इंजिनीयर पाहीला नव्हता. त्यामुळे केवळ एका काल्पनिक पात्राकडे एक करियर म्हणून पाहणे आणि तो निर्णय योग्य ठरणे ही लॉटरीच नव्हे काय?

तर मी इंजिनीयर होण्यामागे अजून एक हेतू होता, तो म्हणजे स्त्रियांसाठी हे क्षेत्र खूप चांगलं होतं म्हणे. एक तर लगेच नोकरी मिळत असल्याने गुंतवणुकीवर लगेच परतफेड मिळत होती आणि पुढे व्यवसायासाठी लागणारे भांडवल इ एका मुलीला कोण देणार होते? त्यापेक्षा करा नोकरी आयुष्यभर. त्यात कामही बैठे, म्हणजे शारिरीक त्रास कमी. १५-२० वर्षापूर्वी मी केवळ ठराविक क्षेत्रातच स्त्रिया पहिल्या होत्या. एक तर शाळेत मास्तर म्हणून, थोड्याफार वकिली करणाऱ्या होत्या पण त्यांची मिळकत किती असेल याची कल्पना नाही. मग त्यातल्या त्यात सुरक्षित नोकरी म्हणजे सरकारी, बँकेत किंवा टेलिफोन खात्यात, कुठे कचेरीत क्लार्क म्हणून. आणि खूपच पुढे गेलेल्या म्हणजे राजकारणात. आज काल मी बरेच स्त्रियांना पोलिसाच्या वेशात पाहिलंय, काही ट्राफिक पोलिस पाहिल्या, एक तर बसमध्ये कंडक्टर पण पाहिली. हे सर्व मी लहानपणी पाहिलं नाही हे नक्की. असो, एकूण माझा कॉम्पुटर इंजिनीयर व्हायचा निर्णय योग्य ठरला कारण माझ्यासोबत आपल्या देशालाही ही I T ची लॉटरी लागली होती.

भारतात एक तर पहिल्यापासून गणित, शास्त्र आणि इंग्रजी या तीन विषयांवर शाळांमध्ये भर दिला जातो. त्यामुळे या तीन विषयांचे ज्ञान असलेला आणि बऱ्यापैकी कळेल असे इंग्रजी बोलणारा आणि स्वस्त असा मोठा कामगार वर्ग परकीयांना इथे मिळाला. अर्थात त्याच वेळी भारताची अर्थव्यवस्थाही जगाला नुकतीच खुली झाली होती आणि त्यामुळे परकीय गुंतवणूक थोडी वाढतही होती. त्याचसोबत इथल्या कामगार वर्गाची ओळखही होत होती. अर्थात Outsourcing हे काही नवीन नव्हते, तोवर आपण वेगवेगळ्या manufacturing कपन्यांसाठी काम करतच होतो पण या पांढरपेशा व्यवसायात पाय ठेवणे नवीनच होते. त्यात वाढ होण्यासाठी वेगवेगळ्या भारतीय कापन्यांची मदतही झालीच. TCS, WIPRO, INFOSYS सारख्या कपन्यांनी वेगवेगळे प्रोजेक्ट भारतात कसे आणता येतील यासाठी बरीच मेहनत घेतली. त्याचसोबत त्यासाठी लागणारे योग्य लोकंही त्यांनी इंजिनियरींग कॉलेजमध्ये जाऊन शोधून आणले.

साधारण २००० सालच्या दरम्यान एका वेगळ्याच प्रश्नामुळे या लोकांसाठीची मागणी अजून वाढली. तो म्हणजे Y२K चा प्रॉब्लेम. तोपर्यंत बऱ्याचशा वित्तीय संस्थांमध्ये जे काही प्रोग्रामिंग केले गेले होते त्यात तारीख लिहिताना वर्ष हे 'YY' या दोन अंकात लिहिले जात होते. त्यामुळे २००० साली त्या सर्व प्रोग्राम मध्ये दोन तारखांची वजाबाकी करताना ००-९९ अशी वजाबाकी झाली असती आणि सर्व गणित चुकले असते. तर या अशा प्रोग्राम मध्ये दुरुस्ती करण्यासाठी बऱ्याच कंपन्यांची धावपळ उडाली. कोणी संगणकात थोडे फार ज्ञान असलेला माणूसही 'रिसोर्स' म्हणून कामाला लावला गेला. त्यामुळे मागणी वाढली की त्यासाठी पैसाही जास्त मागितला गेला. २००१ मध्ये अमेरिकेत झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यामुळे थोडी मंदी आली होती पण तोवर जगाला भारताची I T व्यावसायिकांचा देश म्हणून ओळख झाली होती त्यामुळे आर्थिक मंदी कमी झाल्यावर पुन्हा एकदा हा व्यवसाय वाढतच राहिला.

लोक आपल्या मुलांना इंजिनीयर बनवत होते आणि भारतीय कंपन्या त्यांचे परदेशातील वास्तव्य आणि प्रस्त वाढवत होते. त्याच वेळी भारतीय सरकारलाही या क्षेत्राचे महत्व लक्षात आले होते आणि त्यांनी वेगवेगळे उपक्रम आणि सवलती सुरु केले. सर्वात पहिले म्हणजे Information Tehcnology साठी एक स्वतंत्र खाते बनवले गेले. (अर्थात त्यात फायदा त्यांचाच होता, तेव्हढाच एक नवीन मंत्री आणि तेव्हढेच त्याचे मान-पान.) २००० साली, Information Technology Act २००० प्रस्थापित केला. इलेक्ट्रोनिक स्वरुपात दिलेल्या- पाठवलेल्या माहितीला कायद्याने मान्यता मिळाली. सायबर गुन्ह्यांसाठी वेग-वेगळे नियम लागू करण्यात आले. या खात्याची वेगळी वेबसाईट ही आहे, http://deity.gov.in/. संगणकीय मालावारील आयात कर कमी करण्यात आला आणि परकीय कंपन्यांच्या गुंतवणुकीवर सवलती देण्यात आल्या. त्याचबरोबर निर्यातीला प्रोत्साहन देण्यासाठी सोफ्टवेअर टेक्नोलॉजि पार्क आणि स्पेशल इकोनॉमी झोन या योजना राबवण्यात आल्या (STPI आणि SEZ ).STPI मधून होणारी निर्यात अनेक पटींनी वाढली. २००८-०९ मध्ये STPI मध्ये नोंदवलेल्या कंपन्यांची निर्यात एकूण भारतीय निर्यातीच्या ९०% होती. अर्थातच सरकारने त्यासाठी २०११ पर्यंत या कंपन्यांना कर सुट्टीच(Tax Holiday) दिली होती. तसेच सोफ्टवेअरशी संबंधित आयातीवरील करातही सवलती देण्यात आल्या. २००५ मध्ये वित्तीय आणि दळणवळण खात्याने खास झोनची स्थापना केली, SEZ, स्पेशल इकोनॉमी झोन. आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे पायाभूत घटक भारतातही असले पाहिजेत या मूळ कल्पनेतून हे झोन बनवले गेले. त्यातून ही निर्यात जास्तीत जास्त सुरळीत आणि सोपी झाली. STPI आणि SEZ मध्ये मूळ फरक म्हणजे करातील सवलत सेझ मध्ये कमी करण्यात आली. पहिले पाच वर्षं, १००%, पुढचे पाच ५०% आणि त्यानंतर चे ५०% नफा आरक्षित साठ्यामध्ये ठेवण्याच्या अटीवर. या सर्व योजना अवाढव्य वाढणाऱ्या उद्योगासाठी नक्कीच फायदेशीर होता.

दुर्दैव म्हणजे, या सवलती दिल्यामुळे जो पैसा सरकारला मिळाला असता आणि त्यातून पुढे जे आधुनिकीकरण करता आले असते ते काही झाले नाही. पैसा मिळतो म्हणून बाकी क्षेत्रातील बरेचसे हुशार लोक इथे/परदेशात याच क्षेत्रात अडकून गेले. शिवाय इतके लोक सर्व परकीय कंपन्यासाठी काम करत असल्याने, भारतीय कार्यक्रमाना चांगले लोक मिळणे अवघड झाले. कित्येक बँका, सरकारी खात्यांच्या वेबसाईट इतक्या फालतू आणि हळू असतात की त्यावर जाणेच नको वाटते, अगदी आपली रेल्वेची साईट, पासपोर्टची साईट सुद्धा. म्हणावे तसे बाकी खात्यांचे संगणकीकरणही झाले नाही, ज्यामुळे अनेक लोकांचे कष्ट, पैसा आणि वेळ वाचला असता.

अनेक सवलती आणि योजनामुळे या व्यवसायाला भरभराटीचे दिवस आले. त्याचा फायदा माझ्यासारख्या मध्यमवर्गीयांना अधिक झाला. जिथे एका शिक्षकाला १० हजार रुपये मिळवण्यासाठी कित्येक वर्षे खर्च करावी लागत होती तिथे पहिल्याच महिन्यात त्याच्या मुलाला १०-१५ हजार सहज मिळू लागले. त्यातूनच पुढे परदेशातही जाण्याची संधी मिळू लागली. जिथे मराठी माणूस कधी उत्साहाने फिरायला म्हणून जात नव्हता तिथे मुले घेऊन जाऊ लागली. लोकांनी आयुष्यभर पैसा जमवून घर उभं करावं तेच आता कर्ज घेऊन का होईना तरुणपणीच घेण्याची हिम्मत होऊ लागली. अर्थात हि हिम्मत करायलाही थोडा वेळ गेलाच. कारण सरकारी नोकरीतील स्थिरतेमधुन बाहेर पडून प्रायोजित कंपनीत नोकरी करायची हे पटायला वेळ लागलाच. त्याचसोबत धनसंचय न करता न तो स्वत:साठी खर्च करण्याची पाश्चात्य देशातील मानसिकताही हळूहळू तरुण पिढीत आली.
आपल्या गुंतवणुकीवर परतफेड इतल्या लवकर होत आहे हे पाहून लोकांनी जसे मुलांना अभियांत्रिकी विद्यालयात घालण्यासाठी वाट्टेल ते पैसे देण्याची हिम्मत केली तसेच वेळोवेळी फी वाढवणारी आणि पैसा बळकावणारी विद्यालये सुरु होऊ लागली. काळा पैसा तर या अशा संस्थांमधून पांढरा होऊ लागला. मुलाला ५०% मार्क असले तरी कितीही फी देऊन त्याला इंजिनियरच करायचे हे मात्र नक्की. त्यात मग आधीच घोकंपट्टीला बढावा देणारी शिक्षणसंस्था अजूनच मजबूत झाली. नुसती महाविद्यालये कशाला? त्यासाठी सुरुवातीपासूनच इंग्रजी माध्यमातून शिकवणाऱ्या शाळाही सुरु झाल्याच. International School म्हणून जिथे मुलाला घालतो ते खरेच आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे आहे का? हा विचार किती पालक करत असतील?

या सगळ्या महागड्या शाळांमध्ये मुलांना घालण्यासाठी पालकही कष्ट करतच होते की. घरासाठी कर्ज, मुलासाठी कर्ज, हे सगळं फेडायचं म्हणजे कितीही त्रास झाला तरी नोकरी सोडता येत नाही ना. मग नवरा-बायको दोघांची नोकरी गरजेची. त्यासाठी आख्खं घर घड्याळाला टांगलेलं. नोकरीवर जायची घाई, यायची घाई, मुलांना शाळेत सोडायची घाई, आणायची घाई, अभ्यासाची, जेवायची आणि परत झोपयचीही घाईच. त्यात नोकरीतील तणावाचा नवरा बायको यांच्या संबंधांवर होणारा परिणाम आणि त्याचा मुलांवर होणार परिणाम हे वेगळेच. माझे बाबा शिक्षक होते. ते रोज ५.४५ पर्यंत घरी आले नाहीत की आम्ही सगळे दारात उभे अजून आले नाहीत का पाहायला. एखाद्या दिवशी ते गावाला गेले तर ते येईपर्यंत आम्ही गाडीवर पडून असलो तरी ते आल्यावरच झोप लागायची. त्यांच्यासोबत खेळणं, बोलणं इतकं होत नसेलही पण ते घरी होते न? अशा वेळी रात्री ८ वाजेपर्यंत आई-बाबांची वाट असणाऱ्या मुलांकडे पाहून खूप वाईट वाटतं.

माझी आई तरी घरी होती. माझ्यासारख्या नोकरी करणाऱ्या मुलींचे आयुष्य तर कायमचे बदलून गेले. स्त्री-पुरुषांना बरोबरीने वागणूक देणे मिळणे, सर्व मान्य. पण त्यासाठी मुलं -बाळ संसार सर्व टांगून ठेवायला लागू लागला. बर हे क्षेत्र सुरक्षित, चांगला पगार, स्थैर्य हे सर्व आहे म्हणून कित्येक मुली यात आल्या. मग हळू हळू BPO सुरु झाले, अमेरीका, इंग्लंड वेळेतील शिफ्ट सुरु झाल्या. त्यासाठी ने-आण करायला ट्रान्स्पोर्ट कंपन्यांनी अजून सुरक्षितता आणण्याचा प्रयत्न केला. तरीही समाजाची मानसिकता पूर्णपणे बदलत नाहीच ना? त्यामुळे लग्नासाठीही बघायला आलेले , 'मुलगी BPO , कॉल सेंटर मध्ये काम करते? म्हणून आधीच नाक मुरडू लागली आणि त्याहून त्यांचे आई-वडील. हे सर्व असले तरी आपणही स्वावलंबी होऊ शकतो हा विश्वास मुलींमध्ये हळूहळू येऊ लागला. मुलगीही मुलाइतकाच पगार मिळवू शकते, परदेशात जाऊ शकते, एकटी फिरू शकते याचा आई-वडिलानाही अभिमान वाटू लागला. बायकोसाठी नवराही थोडी घरची कामे करू लागला. तरीही ओढाताण होऊ लागली ती मुलं होताना. घराची जबाबदारी स्वीकारून, नोकरी आणि दमलेल शरीर हा सर्व मेळ घालणं अवघड होऊ लागलं. एक आई म्हणून मुलाला लोकांकडे सोडून राहणं हे मानसिक ताण-तणावाचेच ना?

सगळ्यासोबत अजून एक वेगळाच ग्रुप झाला तो म्हणजे अस्थायिक भारतीयांचा. त्यांच्याही मनाची अशीच परवड, फक्त भारतात राहायचे की परदेशात म्हणून. तिथल्या सोई-समृद्धी बघून तिथे स्थावर होणाऱ्या लोकांची संख्या वाढली. त्याचसोबत मुलांचे संगोपनाचे प्रश्नही. आता नको, थोड्या दिवसांनी जाऊ म्हणून कायम तिथे राहणारे आणि खरंच परत आले तरी इथे समाधान न मिळणारे असेही लोक त्यात आलेच. त्यांच्या सोबत त्यांच्या घराच्या लोकांचीही परवड. मुलाला भेटायला कधीतरीच तिकडे जायचे की तिथेच राहायचे? ज्या वयात मुलांनी-नातवांनी सोबत करावी त्यात एकटं राहणे हा वनवासच. आणि गेले तिकडे तरी आयुष्यभराचे नाते-गोटे सोडून तिकडे जायचे, तोही त्रासच.

या क्षेत्राबद्दल अजून म्हणजे लवकरच बाकीही देश स्पर्धेत येत आहेत. आपल्या सध्याच्या पिढीने थोडा जरी आळस केला तर चीन सारख्या कष्टाळू देशाने आपल्याला मागे टाकायला वेळ लागणार नाही. त्यामुळे स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी आपली मानसिकता, शिक्षणसंस्था बदलण्याची गरज आहेच. घरासोबत बाहेरही बरेच बदल झालेत. परकीय संस्कृतीची अजून जास्त ओळख पटत आहे. बाजारपेठेत नव-नवीन वस्तू पाहायला आणि त्या घ्यायलाही जमत आहे. तिथे पाहून आलेली, आवडलेली, खाल्लेली एखादी पाककृती आता घरीही बनत आहे. त्यासाठी लागणाऱ्या वस्तूही बाजारात सहजपणे मिळत आहेत.त्याचबरोबर आपण आपल्या संस्कृतीपासून दूर तर जात नाहीये न हे ही पाहिले पाहिजे. एकूण काय की या क्षेत्रामुळे भारत जगाच्या नकाशावर आला. खूप चांगल्या गोष्टीतर घडल्याच, पण त्याची किंमतही आपल्याला द्यावी लागली आहे . शेतीप्रधान देशातील सर्व लोक शहरांकडे वळू लागले आहेत, त्यामुळे शेतीमध्ये काम करणाऱ्या लोकांची संख्या रोडावत आहेच. पण उद्या IT ला मंदी आल्यावर लोक कुठे जातील आणि काय व्यवसाय करतील याची योजना वेळीच केली नाही तर काय होईल माहित नाही. लवकरच याला पर्याय शोधणे आवश्यक आहे, आपल्या आणि मुलांच्या भविष्यासाठीही.
-विद्या

Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

'ऐटीतली नोकरी'
असा एक मस्त वाक्यप्रयोग लोकमतच्या मैत्र पुरवणीत वाचलेला आठवतोय.
छान विषय. स्पर्धेसाठी शुभेच्छा!

लेख वरवरचा आणि स्टीरीओटाईप वाटला. विषय काय होता याची मला नीट कल्पना नाही. पण प्रत्यक्ष आय टी क्षेत्राची माहिती थोडक्यात आटपून इतर सामाजिक बदलावरच ( जे बदल फक्त आणि फक्त आय टी मुळेच घडलेले किन्वा फक्त आय टी वाल्यांच्याच आयुष्यात दिसणारे नाहीयेत ) जास्त भर दिल्यासारखा वटतोय.
काही गोष्टी जसे की कामातील स्पर्धा , ताण , घरासाठी वेळ कमी ई आज सर्वच क्षेत्रात आहेत. घरगुती प्रश्न ,बदलती जीवनशैली हे पण सगळ्याच क्षेत्रात काम करणार्यांना सतावणार्‍या गोष्टी अहेत.

रच्याकने , अमेरिकेत २ मुलांचे कुटुम्ब एकट्याने संभाळून हीच ' IT नोकरी' करून आरामात , मजेत आयुष्य जगता येते. पण भारतात मात्र अगदी थकून जायला होते. माझ्यामते या सगळ्या प्रश्नांना ' IT नोकरी' जबाबदार नसून basic infrastructure च्या चांगल्या सोयी नसणे आणि पर्यायाने भ्रष्टाचार, राजकीय दुरावस्था हे खरे कारण आहे.

ही खरंच एक मोठी आणि महत्त्वाची घटना आहे आपल्या देशासाठी.>>> +१.
नाहितर इतक्या सर्वाना नोकर्‍या कुठुन मिळाल्या असत्या.
आयटीच्या प्रभावामुळे आमचे मॅन्युफॅक्चरीन्गवाल्यांचेही पगार वाढले. (उशीरा का होइना)

विषय आवडला. लेखही आवडला. प्रापंचिक आघाडीवर झालेले परिणाम विस्तृतपणे मांडलेले आहेत.

धन्यवाद. Happy खरंतर खूपच वर्षांनी निबंध या स्वरूपातील लिखाण झालं त्यामुळे थोडा साच्यातला वाटू शकतो. अजूनही बरेच मुद्दे आहेत जे मांडता आले नाहीत. उदा: कामगार वर्गासाठी भारतात सुट्ट्यांचे बरेच नियम आहेत. राष्ट्रीय सुट्ट्या या दिल्याच पाहिजेत यासाठी. पण त्या नियमांमधूनही सोफ्टवेअर कंपन्यांना सवलत मिळाली. त्यामुळे वर्षाच्या १० सुट्ट्या असल्या तरी ती गणपतीला घेतलीच पाहिजे असे नाही. त्यातून 'लॉंग विकेंड' ही कल्पना रुजू झाली. लोक सणाला सुट्टी न घेता, सोयीप्रमाणे घेऊ लागले. हे चांगले असले तरी सणाच्या दिवशी कामावर जाण्यची कल्पना निदान या आधीच्या पिढीला तरी पचत नाही.

असो. वाचल्याबद्दल आणि प्रतिक्रियांबद्दल आभार. हा उपक्रमही खूप आवडला, त्याबद्दल मायबोलीचे कौतुक.

विद्या.

लेख वरवरचा आणि स्टीरीओटाईप वाटला >>> +१

आयटी मध्येच असल्याने फार उत्सुकतेने लेख वाचायला घेतला होता.