विषय क्र. ३ : माझ्या मनातला मराठी चित्रपट

सह्याद्रीवर दूरदर्शनचे सुवर्णक्षण दाखवले गेले. कुणीतरी आवर्जून फोन केल्याने टीव्ही लावला तेव्हा कार्यक्रम सुरू झाला होता. पडद्यावर पथनाट्याच्या धाटणीचं एक नाटक सादर केलं जात होतं. वेटिंग फॉर गोदो या नावाचं ते नाटक... सुरूवातीला काही कळेचना. माझ्या मेंदूच्या आकलनाच्या सीमा ढवळून काढणारं काहीतरी समोर घडत होतं आणि सुन्न करणारा एक अनुभव घेऊन मी अवाक होऊन गेलो होतो. एक जबरदस्त संहिता ! कुणी लिहीलीये हे या क्षणाला माहीत नाही, कधी लिहीलिये हे ही माहीत नाही. पण टाईमलेस अशी ती कलाकृती होती.

नाटक संपले आणि कुठलातरी तद्दन विनोदी मराठी सिनेमा सुरू झाला. मनात तेव्हाच तिडीक उठली. मराठी सिनेमाबद्दल कधी बारकाईने विचार करीन असं वाटलं नव्हतं. मन मागे गेलं. सामना वगैरे सिनेमात रमून मग एक गाव बारा भानगडीपर्यंत गेलं. एक गाव बारा भानगडी हिट झाला. सिनेमा हिट होणे ही चांगली गोष्ट असली तरी मराठी सिनेमाच्या वाटचालीतलं ते एक दु:स्वप्नं ठरलं. हा माझा मार्ग एकला, जगाच्या पाठीवर, ऊनपाऊस असे एका पेक्षा एक सुंदर सिनेमे देणा-या या चित्रपटसृष्टीला तमाशाचं व्यसन लागलं. ज्याला टिपीकल तमाशापट म्हणावे अशा चाकोरीत मराठी सिनेमा अडकला. पडद्यावर घुंगरू वाजू लागले आणि स्वस्तात सिनेमा बनवून गल्ला जमवायची वृत्ती बोकाळली. पुढे पुढे तर तमाशाच्या थिएटरमधेच मराठी सिनेमा बनतो कि काय अशी शंका यावी असे सिनेमे बनले. मात्र याच तमाशा या विषयावर गणानं घुंगरू हरवले सारखे काही संवेदनशील सिनेमेही आले आणि याच तमाशावर पिंजरा सारखी अजरामर कलाकृतीही याच मराठी सिनेमाने दिलीय. पिंजरामध्ये आणि या तद्दन तमाशापटांमधे असलेला फरक अनेक निर्मात्यांना समजला नाही.

एकीकडे तमाशा तर दुसरीकडे थोरली जाऊ, हळद रूसली कुंकू हसलं. अष्टविनायक असे कौटुंबिक किंवा देवदेवस्कीप्रधान सिनेमे किंवा पाटील-सावकार यांच्या जाचात अडकलेली मदर इंडीया वरून बेतलेली कथा या दुष्टचक्रात अडकलेल्या सिनेमाला सचिन आणि महेश कोठारे यांनी बाहेर काढलं. मराठी पडद्याला ब-याच दिवसांनी फ्रेश चेहरे मिळाले, गाणी मिळाली आणि प्रेक्षक सुखावला. पण हे सुख खूप दिवस टिकलं नाही. तमाशा मधून बाहेर पडून इनोदी सिनेमाची लाट तयार झाली. अगदी सचिन देखील या लाटेवर वाहवत गेले आणि सत्ते पे सत्ता हा सिनेमा आपल्या प्रेक्षकांना माहीतच नाही या थाटात त्यांनी आम्ही सातपुते बनवला. बॉम्बे टू गोवा सारख्या सिनेमावर नवरा माझा नवसाचा बनवून सचिनने नेमकं काय साधलं हेच समजत नाही. आपल्या प्रेक्षकाबद्दल सचिनसारखे लोक काय विचार करतात हे असे सिनेमे पाहीले कि कळत नाही.

एकीकडे काही जण मात्र नेटाने वेगळेपण टिकवून होते. सिंहासन, जैत रे जैत, उंबरठा द्वारे जब्बार पटेलांनी मराठी सिनेमा जिवंत ठेवला. सरकारनामा सारखा सिनेमाही येऊन गेला. स्मिता तळवलकरांनी दर्जेदार सिनेमे देऊ केले. सवत माझी लाडकी सारखा बासुदांच्या तोडीचा सिनेमाही त्यांनी आपल्याला दिला. पण हे मृत्यूशय्येला लागलेल्या मराठी सिनेसृष्टीसाठी सलाईन होतं. या व्हेंटिलेटरवरच्या मराठी सिनेमाला ख-या अर्थाने श्वास दिला तो श्वास या मराठी सिनेमानेच.. आणि मग मराठी सिनेमाने खरोखरच मोकळा श्वास घेतला. तेव्हापासून ताज्यातवान्या सिनेमांची स्पर्धा असावी असं वातावरण निर्माण झालं. विषय आणि सादरीकरणातलं वैविध्य सुखावणारं होतं. पण रसिकांचा म्हणावा इतका प्रतिसाद नव्हता.

अशातच मराठी पडद्यावर दोन बैल अवतरले. एकाचं नाव टिंग्या आणि दुस-याचं वळू. या दोन बैलांनी मराठीची गाडी योग्य वळणावर आणून ठेवली आणि पहिल्यांदाच प्रेक्षकांनीही मल्टिप्लेक्समधे मराठी सिनेमा पहायला सुरूवात केला. पैकी टिंग्या हा बैल जरा रडका होता मात्र त्याने मंगेश हाडवळे सारखा मनस्वी दिग्दर्शक दिला , रोहीत नागभिडे सारखा उमदा संगीतकार दिला. वळू मात्र मिस्कील निघाला. या बैलाने पोट धरधरून हसवलं. हसवता हसवता विचारही करायला लावला आणि मग हा बैल सुसाट सुटला. देऊळ साठी सुवर्णकमळ घेऊनच आला.....

पण यावर समाधान मानावे का ?

दक्षिणेकडे हॉलीवूडच्या तोडीचे सिनेमे बनतात. रोबो सारखा खर्चिक सिनेमा बनू शकतो. या सिनेमांना प्रादेशिकतेच्या मर्यादा नाहीत का ? मराठीत रोबो बनवावा असं इथं कुणी म्हणत नाही. पण त्याच वेळी भाषेचं कारण देऊन आपण निर्मितीमूल्यांच्या बाबतीत हात आखडता घेतल्यानं सिनेमा या माध्यमामधे कलाकृती पेश करण्याला आपसूकच मर्यादा येत नाहीत का ? निर्मितीचा विचार करतानाच काही विषय बजेट ही बाब हद्दपार करायला लावते. सृजनाला अशा मर्यादा असणे भूषणावह नक्कीच नाही. माझ्या स्वप्नातल्या मराठी सिनेमालाही कुठलाही विषय परवडत नाही म्हणून वर्ज्य नसेल.

याचा अर्थ खर्चिक सिनेमे म्हणजेच दर्जा असा मुळीच नाही. पण गोदो ने जो अनुभव दिला तो "प्रभातकाल" वगळता आजवर कुठल्या मराठी सिनेमाने दिला याची उजळणी केली तेव्हां माझ्याकडे उत्तर नव्हतं ! आमचा आवडता स्टीव्हन स्पिलबर्ग जुरासिक पार्क, इंडीयाना जोन्स सारखे खर्चिक सिनेमे बनवत असतानाच एकीकडे शिंडलर्स लिस्ट सारखा ऑफ बीट सिनेमा बनवतोच कि ..! साँग ऑफ द स्पॅरोज या इराणी सिनेमाचं बजेट काय असणार ? दो बिघा जमीन काही बिग बजेट सिनेमा नाही. पण हिंदीतले सर्वश्रेष्ठ साहीत्यिक प्रेमचंद यांच्या कथेवर सिनेमा बनवणारे निर्माते हिंदीला लाभले. एक होता विदूषक सारखा अपवाद वगळता असे प्रयत्न मराठीत झालेत का ? अलिकडे नटरंगने असा प्रयत्न करताच रसिकांनी त्याला डोक्यावर घेतलेलं आपण पाहीलंय.

दुस-या बाजूला जे लोक इंग्रजी सिनेमाचे प्रेक्षक आहेत, तेच हिंदी सिनेमाचेही प्रेक्षक आहेत आणि तेच मराठी सिनेमाचेही ! असं असताना त्याला गृहीत धरण्याची चूक मराठी सिनेमाने करता कामा नये. प्रेक्षकही हॉलिवूडपटाकडून ज्या अपेक्षा ठेवत असतात त्या बॉलिवूडपटाकडून ठेवत नाहीत आणि बॉलीवूडपटाकडून ज्या अपेक्षा असतात त्या मराठीकडून ठेवत नाहीत. प्रत्येक ठिकाणी संस्कृती वेगळी आहे, मर्यादा आहेत याची जाण आपल्या प्रेक्षकाला नक्कीच आहे. म्हणूनच मराठी सिनेमाला मराठी मातीचा वास आला पाहीजे या म्हणण्याचा नेमका अर्थ आपल्याला उमगला पाहीजे. मराठी मातीचा वास याचा अर्थ चौकटीत कोंडून घ्या असा घेऊ नये असं वाटतं. टायटॅनिक हिट झाला तेव्हां रामदास या कोकणाजवळ बुडालेल्या जहाजावर मराठीत सिनेमा का निघू शकत नाही अशा अपेक्षा व्यक्त झाल्या होत्या. असाही त्याचा अर्थ असू नये असं वाटतं. टायटॅनिक हा एक अविष्कार होता आणि जेव्हां तो पहिल्यांदा सादर झाला तेव्हाच त्यातलं वेगळेपण अधोरेखित झालं. पुन्हा तसा सिनेमा वेगळ्या भाषेत बनवणं ही मराठी सिनेमाकडून अपेक्षा नाहीच. त्यात अस्सलपणा काय असणार ? अगदी तोडीस तोड खर्च केला तरीही !

याउलट चिनी सिनेमातली अ‍ॅक्शन आज हॉलिवूडने आत्मसात केलीय, इराणी सिनेमाने इराणी मातीतले सिनेमे बनवताना आपलं आंतरराष्ट्रीयत्व सिद्ध केलंय. आपल्या शेजारच्या गुजराती चित्रपटसृष्टीला मुंबईसारखं शहर लाभलेलं नाही. मात्र भवानी भिवई हा गुजराती सिनेमा पाहताना भाषेचा अडसर जाणवला नाही. अस्वस्थ केलं या सिनेमाने. चक्क दोन दोन शेवट असणारा हा सिनेमा कथेची अनेक उलटसुलट वळणं ज्या पद्धतीने पडद्यावर पेश करतो ते पाहून रोलर कोस्टरचा अनुभव आला. दक्षिणेत शंकरा भरणम, सागर संगमम सारखे कलेला वाहिलेले सिनेमे कलात्मकता आणि ड्रामा यांचा जबरदस्त मिलाफ आहेत. या सिनेमाला स्वतःची ओळख आहे. या शंकराभरणम वरून सूरसंगम हा सिनेमा हिंदीत आला होता.

म्हणूनच हॉलीवूड किंवा बॉलिवूड च्या सिनेमांनी प्रभावित होण्याचा ट्रेंड थांबून उलट ट्रेंड सुरू करणारा सिनेमा मराठीत बनायला हवा. साऊथच्या व्यावसायिक सिनेमांवरून बॉलिवूडमधे सिनेमे बनतात. मराठीत बॉलिवूड किंवा हॉलिवूडला भुरळ पडावी असे सिनेमे बनतील का ? सिंघम हा सिनेमा हिंदी भाषेतला मराठी सिनेमा होता असं म्हणता येईल का ? सिंघमचं मराठीपण संपूर्ण भारतभर प्रेक्षकाला आवडलं. एकाच वेळी मराठी निर्माते मराठी आणि हिंदीत सिनेमा बनवू शकतील का ? पूर्वी प्रभातने असे प्रयोग केलेले आहेत. मराठी सिनेमानेच बॉलिवूडला जन्म दिलाय हे विसरून कसं चालेल ? व्यावसायिक आणि ऑफ बीट अशा दोन्ही क्षेत्रात मराठी सिनेमा इतरांसाठी आदर्श असायला हवा असं प्रभातच्या इतिहासात डोकावल्यावर वाटल्याशिवाय राहवत नाही. तंत्र आदि काही चांगल्या गोष्टी दक्षिणेकडून किंवा इतर ठिकाणाहून नक्कीच घ्याव्यात. ते अनिवार्यच आहे. मात्र संपूर्ण सिनेमा उसणवारीवर काढलेला असू नये. मराठी सिनेमाकडून माझ्या अस्सलतेच्या अपेक्षा आहेत. सिनेमागृहातून बाहेर येतांना डोक्यात सिनेमा असला पाहीजे. गोदो सारखा अस्वस्थ अनुभव असो किंवा आनंद सारखा चटका असो..किंवा बासूदा, हृषिदांसारखे हलकेफुलके सिनेमे असोत जे काही असेल ते अस्सल आणि दर्जेदार हवंय.

कोण म्हणतं टक्का दिला सारखं हलवून टाकणारं नाटक असो, बामणवाडा सारखा कानाखाली जाळ काढणारा अनुभव असो ही रंगभूमी ज्या भाषेत आहे त्या भाषेतल्या सिनेमाला विषयांचा दुष्काळ जाणवावा ? हिंदीतल्या थ्री इडीयटस ची भ्रष्ट नक्कल करणारे सिनेमे आपल्या इथे बनावेत ? योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी सारखं बंडखोर नाटक रंगभूमीवर येत असताना मराठी सिनेमाने बिचकत बिचकतच बोबडे बोल कुठपर्यंत बोलावेत ? जे सांगायचंय ते थेट हे मराठीत घडायला हवं ही अपेक्षा फार नसावी. शापीत सारखे सिनेमे याच भाषेत बनलेत याची आठवण अशा वेळी होते.

कुठल्याही हिंदी सिनेमाच्या तोंडीस तोड असा वारणेचा वाघ हा सिनेमा अण्णाभाऊंच्या कादंबरीवर बनलाय. आजही हा सिनेमा खिळवून टाकतो. तंत्राने अगदीच मागास, बजेटच्या बाबतीत अगदीच दरिद्री असणारा हा सिनेमा कशाच्या जीवावर आपल्याला खिळवून ठेवतो असं वाटतं ? अण्णाभाऊ साठेंच्या कादंब-यांमधे सिनेमाचं मटेरियल आहेच आहे. पण गारंबीचा बापू सारखा कादंबरीवर आलेला सिनेमाही खिळवून ठेवतोच कि ! शेवटी हे माध्यम सृजनाचं आहे, अनुभूतीचं आहे हे विसरून कसं चालेल ?

माझ्या स्वप्नातल्या मराठी सिनेमाला कथेची वानवा नसेल. विनोदी सिनेमात दमांच्या कथेतली पात्रं असतील. नाना चेंगट, बाबू पैलवान, गणा मास्तर, शिवा जमदाडे ही मंडळी पडद्यावरही अवतरलेली असतील. व्यंकूची शिकवणी, शिवाजीचे हस्ताक्षर या कथांवर अजरामर सिनेमे बनलेले असतील. ताजमहालमधे सरपंच सारख्या शंकर पाटलांच्या अस्सल विनोदी कथेचं पडद्यावर सादरीकरण होत असेल. आणि कधी कधी भौगोलिक मर्यादा ओलांडून मराठीपणाच्या चौकटी मोडणारा नाझी भस्मासूराचा उदयास्त या कादंबरीवरचा युद्धपटही पहायला मिळेल. मुघल ए आझम सारखी अतिभव्य प्रेमकहाणी बाजीराव मस्तानीच्या कहाणीवर का पडद्यावर येऊ नये ? या अवास्तव अपेक्षा नसाव्यात.

फ्रेश आणि नवे चेहरे मराठी पडद्यावर दिसावेत हे हल्ली जाणवू लागलंय. तेच तेच चेहरे प्रत्येक सिनेमात आणि मालिकेत पाहून कंटाळा येतो. मालिका आणि सिनेमात काही फरक जाणवतच नाही. वेडावाकडा चेहरा केला कि विनोदी अभिनेता म्हणून मिरवणारे आणि त्याच त्या शैलीत २४ तास बोलणारे सुपरस्टार्स यापासून मराठी सिनेमाला मुक्ती मिळण्याची गरज आहे. कथेच्या अनुषंगाने नव्या चेह-यांची चाचपणी होतेय हे जाणवतच नाही. त्यात त्या मूठभर नावांपलिकडे शोध जातच नाही. मग अजिंठा सिनेमात पारोच्या भूमिकेसाठी काळी पावडर फासून सोनाली कुलकर्णी विनोदी पद्धतीने संवाद बोलत राहते तेव्हाच त्या सिनेमातला आत्मा निघून जातो.

खूप काही अपेक्षा नाहीत मराठी सिनेमाकडून. अगदी व्यवहार्य आणि कलेच्या दृष्टीने आवश्यक अशा अपेक्षा आहेत असं मला वाटतं. अलिकडचा मराठी सिनेमाचा प्रवास पाहिला तर गंभीर झालेले निर्मातेही त्यावर नक्कीच विचार करतील याबाबत शंका नाहीच. शेवटी मराठी सिनेमाचा झेंडा निर्माते दिग्दर्शक यांनीच स्वखर्चाने स्वतःच्या खांद्यावर घेतलेला आहे. व्यवहार आणि प्रेक्षकांच्या अपेक्षा यांची सांगड त्यांनाच घालायची आहे. मात्र जेव्हा असे प्रयत्न होताना दिसतील तेव्हा मराठी माणसानेही या सिनेमाला लोकाश्रय देणं गरजेचं आहे, नव्हे ही त्याची जबाबदारीच आहे हे शेवटी आवर्जून सांगावंसं वाटतं.

- Kiran