मराठीचा अभिमान :अओ:

मराठी भाषा नामशेष होईल, मराठी माणसाला खुद्द महाराष्ट्रातच दुय्यम स्थान मिळू शकेल व महाराष्ट्राबाहेरच्या जनतेच्या प्रभावाखाली महाराष्ट्रातील बहुतांशी व्यापार उदीम व इतर क्षेत्रे येऊ शकतील अशी भीती नेहमीच व्यक्त करण्यात येते. प्रत्येकाचे एक अनुभवविश्व असल्याने प्रत्येकाचा एक दृष्टिकोनही असणार व ते समर्थनीय आहेच. मुंबईतील सामान्य नागरीकाला गुजराथी, दाक्षिणात्य व उत्तर प्रदेशी नागरीकांचे वाढते वास्तव्य व प्रभाव बिथरवेल तर कोल्हापूर, सातारा अशा शहरांमध्ये ही अडचण भेडसावणे तुलनेने कमी असेल.

मात्र मला काही मते व्यक्त करावीशी वाटत आहेत व उदार मनाने ती प्रकाशित होऊ द्यावीत अशी विनंती. ही मते दोन तीन विषयांवर आहेत, त्यामुळे अर्थातच एकाच लेखात दोन ते तीन विषय समाविष्ट होत आहेत.

१. भाषेचा अभिमानः

भाषा हे प्रथमतः संवादाचे माध्यम आहे. ज्यांना मराठीत संवाद करता येतात अथवा मराठी ही ज्यांची मातृभाषा आहे त्यांना ती केवळ त्यांच्या वाडवडिलांकडून वारश्यात मिळालेले एक संवादाचे माध्यम आहे. या उपर मराठी किंवा कोणत्याच भाषेला काही महत्व नाही. भाषेत निर्माण होणारे साहित्य अथवा भाषा बोलणार्‍या लोकांची संख्या यावर भाषेचा दर्जा ठरणे चूक वाटते. मराठीत ज्ञानेश्वर, तुकाराम व इतर महान संत व कवी तसेच लेखक झाले यामुळे मराठी मोठीही होत नाही आणि त्या लोकांच्या महानतेत मराठीचे श्रेयही काही नाही. त्यांनी उपलब्ध त्या संवादाच्या माध्यमातून त्यांचे संवाद केले इतकेच.

मराठी हे एका प्रदेशात निर्माण झालेले संवादाचे माध्यम आहे. आंधळे जसे ब्रेल लिपीतून अथवा मुके जसे हातवार्‍यातून संवाद साधतील तसेच प्रत्येक भाषा अधिक अचूक पद्धतीने संवादनिर्मीती करते. मराठी या भाषेला प्राधान्य मिळावे ही भावना एखादे संकेतस्थळ राबवू शकेल, पण समाजामध्ये ती भावना सर्वमान्य व्हावी (मराठेतरांनाही मान्य व्हावी - निदान महाराष्ट्रापुरती) हे अशक्य आहे. माध्यमे, विशेषतः चित्रपट यातून मराठीपेक्षा कितीतरी इतर भाषा (हिंदी, तेलगु) अधिक प्रभावीपणे रुजलेल्या आहेत. त्या रुजणे शक्य आहे तर मराठी का नाही आणि मराठीच्याबाबतीत इतका नकारात्मक दृष्टिकोन का असे विचारले गेल्यास उत्तर आहे की 'आपण ज्याला मराठीचा अभिमान वगैरे म्हणतो' तो मुळात आपल्याला नसतोच. म्हणजे मराठी माणसाला नसतो. आपल्याला मराठी रुजावी असे बेसिकली वाटत नाही अणि हे चुकीचेही नाही. मराठी माणूस प्रामुख्याने नोकरी व शेती या व्यवसायात असून शेतकर्‍याला मराठीतून काम साधता येत आहे व नोकरदार माणूस प्रगतीशील असल्याने जी भाषा प्रभावी आहे त्यात बोलू लागतो.

जेनेटिकली व हिस्टॉरिकली (आँ?) मराठी माणूस हा अभिमान, जाज्वल्ल्य अभिमान वगैरेपासून दूरच असतो. काही प्रमाणात यातच त्याच्या विकसनशीलतेचे गुपीतही दडलेले असू शकते. 'ज्याने काम साधते त्या भाषेत मी बोलणार' हा त्याचा सहसा दृष्टिकोन असतो.

दुसरे कारण म्हणजे मराठी माणूस दुबळा आहे. आपल्या समाजात आज असलेले मराठी अभिमानशाहीचे पक्ष, जसे शिवसेना , मनसे हे देशाच्या राजकारणाच्या संदर्भात क्षुल्लक पक्ष आहेत. मुळात त्यांचे स्वरूप राष्ट्रीय नाही. त्यात पुन्हा त्यांचा वकूबही त्यांनी मुंबई व महाराष्ट्रापुरताच मर्यादीत ठेवलेला आहे. बिहार्‍यांना हाकलून देण्याने काहीही होणार नाही आहे. मराठी माणसाला कष्ट शिकवायला हवे आहेत, जे कोणीच करत नाही. कष्ट करणारे अनेक प्रांतीय मराठी माणसांना येथेच येऊन सेवा पुरवत आहेत. त्या सेवा व सेवा पुरवण्यामागील कष्टाची तयारी हे मराठी माणसाला 'रेडिमेड' मिळत आहे. ते 'सोप्पे' आहे. 'सोप्पे' करण्याकडे कोणाचाही व खास करून मराठी माणसाचा नैसर्गीक कल असतो. हे आपल्या इतिहासातील फितुरी, भ्रष्टाचार यातून सातत्याने दिसतेच.

तिसरी गोष्ट म्हणजे 'हक्काची भावना'! मराठी माणसाला महाराष्ट्र, पुणे, मुंबई किंवा आपली भाषा ही आपल्या हक्काची वाटणे हेच मुळात गैर आहे. ज्याला आज आपण महाराष्ट्र म्हणतो तो संस्थाने खालसा झाल्यावर या स्वरुपात आलेला आहे. ज्याला देश म्हणतो तो गेली साठ पासष्ट वर्षे अस्तित्वात आहे. देश ही संकल्पना त्यामानाने अधिक प्रभावी आहे. याचे कारण देश या भूमीला एकच कायदा लागू होत आहे. एकच शासनपद्धती आहे. त्यामुळे 'ज्यांना देश या संकल्पनेबाबत फारसे काही वाटत नाही' किंवा 'वाटल्याचे कधी दिसत नाही' अशांनी मराठी भाषा व महाराष्ट्राबाबत प्रेमभावना बाळगणे हे गंमतीशीर आहे. उद्या बिहारमध्ये मुद्दाम मराठी शाळा काढतील आणि त्याचा उपयोग बिहारींना महाराष्ट्रात पाठवण्यासाठी करतील. तसे केल्यास केवळ त्या पाठवलेल्यांना मराठी येते म्हणून आपण त्यांना आनंदाने स्वीकारणार नाही. समजा एकेका परप्रांतीयाला शोधून बाहेर पाठवायचे ठरवले तर देशाचा कायदा आडवा येईल. समजा उद्या आठ कोटींऐवजी महाराष्ट्राची लोकसंख्या बारा कोटी झाली आणि वाढीव चार कोटींपैकी तीन कोटी परप्रांतीयच असले तर आपोअपाच संवादाचे साधन म्हणून मराठी कमी पडू लागेल. या बाबतीत कायदा असू शकत नाही. याचे कारण 'देशाचा' कायदा लागू पडतो. याबाबतीत मनातल्या मनात काहीतरी ध्येय ठरवूनही काही होऊ शकत नाही कारण त्याला कोणतेच खास स्वरूप नसते.

चळवळ हा चौथा प्रकार आहे. मराठी माणूस (पुन्हा मातीचाच गुण की काय) सामाजिक व जाहीर पातळीवर काही एक बोलतो व स्वतःच्या घरात दुसरेच राबवतो. ही बाब मात्र अशी आहे की जी केवळ मराठीच करतो असे नाही तर कोणीही करतोच. आपण इंग्रजी माध्यमात मुलांना पाठवणार, त्यांना ते पाचवीत असताना सेल फोन देणार आणि त्यावरचे एसेमेस इंग्रजीत असणार, आपण त्यांना फेसबूक वापरायला देणार जे इंग्रजीत असणार आणि शेवटी त्यांना परदेशात पाठवणार जेथे (बहुतांशी अशा देशात की) इंग्रजीच बोलली जाते. मग इतके असले तर मराठीचा अभिमान हवाय कशाला? भारतात असलेला सर्वात आवडता खेळ साहेबाचा आहे, शासनपद्धतीचे अधिष्ठान साहेबाचे आहे, ९० टक्क्याहून अधिक व्यापार साहेबाच्या भाषेत चाललेला आहे मग मराठीचा अभिमान कशासाठी हवा आहे? काही जण मराठीत बोलतात हे पुरे आहे की?

पाचवा प्रकार म्हणजे मराठी बोलण्यात मिळणारी सहजता आपल्याला (मराठी भाषिकाला - व असेच प्रत्येक इतर भाषिकाचे परभाषेबाबत) इतर भाषा बोलताना मिळत नाही. आपली ती मातृभाषा नसते. यामुळे आपल्याला किंचित प्रमाणात परकीय झाल्यासारखे वाटते. पण पैसा मात्र त्याच परकीय भाषेचा वापर करून मिळत असतो. त्यामुळे अगदी हिंदी म्हणालो तरी परकीय वाटत असले तरी साहेब उत्तर हिंदुस्तानी असल्यास झक मारत हिंदी स्वीकारावी लागते. अगदी तो पुण्यात मीटिंगला आला तरी. मग मारवाड्यांनी काय घोडे मारले आहे? ते तर कोणत्याही हिंसक किंवा भाषिक चळवळीत सामील नसतात.

मराठी भाषेचा अभिमान ही एक काल्पनिक संकल्पना असून तिचा नेमका अर्थ काय हे सांगायला जाणारे फक्त बिहारी, मारवाडी, गुजराती आणि शेट्टींबाबत नापसंती व्यक्त करत असतात असे दिसते.

मराठी भाषा मेली तर काय? :-

कधी मरेल? जेव्हा मराठी बोलणारा शेवटचा माणूस मरेल तेव्हा. शेवटचा माणूस कधी जन्माला येईल? जेव्हा मराठी ही मातृभाषा म्हणून स्वीकारणारे शेवटचे कुटुंब अशा माणसाला जन्म देईल तेव्हा. याचाच अर्थ कौटुंबिक पातळीवर मराठीचा प्रसार आवश्यक आहे. हे असे असताना 'हे डॅडी' आणि 'हाय मॉम' हे स्वीकारणारे आपणच. 'गर्ल फ्रेन्ड' आणि 'बॉय फ्रेन्ड' हे आमच्या लहानपणी (एक म्हणण्याची पद्धत 'आमच्या' - माझ्या म्हंटले की वजन कमी होते असे मराठी साहित्यिकांनी बनवलेले मूर्ख मत) 'बापरे' करून हासण्याच्या लायकीचे शब्द होते. आजकाल मुली 'ओह ही इज जस्ट अ फ्रेन्ड ऑफ माईन, नॉट अ बॉय फ्रेन्ड डॅड' म्हणताना दिसतात. संस्कृती बदलली ठीक, पण 'नुसता मित्र आहे, प्रियकर नाही' हे वाक्य ऐकायला जड जाईल ना? त्यामुळे इंग्रजीचा सहारा. मग मराठी मेली तर काळजी कसली ? है की नै?

बरं मराठी मरेल म्हणजे नक्की काय होईल? आज जसे कोणी संस्कृत बोलत नाही तसे कोणी मराठी बोलणार नाही.तेव्हा तुम्ही आम्ही असू थोडेच? पण मग आजपासूनच काळजी घ्यायला हवी ना, असे विचारणार्‍यांना पुढचा प्रश्न. कसली काळजी? प्रत्येक भाषा मरतेच. केव्हा ना केव्हातरी मराठीही मरणारच.

मराठीतील श्रेष्ठतम साहित्य नष्ट होईल? किंवा कालबाह्य होईल किंवा अज्ञातवासात जाईल? आज काय करतोय आपण त्या साहित्याचे? आपण तर मुलांना इंग्रजी वाचायला लावतो. घरात मला हवे तसे आणि बाहेर समाजाला हवे तसे आपण वागतोच की?

महाराष्ट्रात परभाषिक आले तर? :-

आपण जाऊ बाकीच्या राज्यात! तिथे संधी नसतील तर निर्माण करू. पहिले शेट्टी उपहारगृह तयार करण्यापूर्वी तो शेट्टी मराठी भोजनालयात वेटर थोडीच होता पुण्यातल्या? तो आला तो थेट डोसा उत्तप्पा घेऊनच आला की?

आपण अमेरिकेत जातोच की? तो तर वेगळा देश असूनही आपल्याला (त्यांच्या कायद्यानुसार फिट्ट असलो तर) स्वीकारतो. महाराष्ट्र तर काय? भारताचे एक राज्य. इथे कोण अडवणार?

आपण काढू दोन खोल्यांपैकी पुढच्या खोलीत किराणा मालाचे दुकान आणि मागच्या खोलीत बेडरूम कम स्वयंपाकघर कम लिव्हिंग रूम?

आपली तर बुवा अशी मते आहेत.

तुम्ही हवे तर अनुमोदन द्या नाहीतर या मतांना उडवून लावा.

पण मला मते बदलता आली तर नक्की आपले आभार मानेन.

धन्यवाद (लेख वाचल्याबद्दल) (शीर्षकात स्मायलीची अक्षरे मुद्दाम तशीच दिली आहेत)

-'बेफिकीर'!