पूर्वग्रह

Prejudice Meaning and Definition

1. (n.) An opinion or judgment formed without due examination; prejudgment; a leaning toward one side of a question from other considerations than those belonging to it; an unreasonable predilection for, or objection against, anything; especially, an opinion or leaning adverse to anything, without just grounds, or before sufficient knowledge.

पूर्वग्रह बाळगण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीच्या वर्तनाचा अनुभव यायची गरज नसते.
रादर एखाद्या गोष्टीचा अनुभव येण्यापूर्वी बनलेले मत म्हणजे पूर्वग्रह.

प्रत्यक्ष अनुभव याचा परिणाम नक्कीच होतो पूर्वग्रह तयार होण्यामधे. पण किती अनुभव? एकाच प्रसंगातून, एकाच वाक्यातून, एकतर्फी मते ऐकून, अंदाज बांधणे, व्यक्तीबद्दल कायमची समजूत करून घेणे, याला पूर्वग्रह म्हणता येईल.

जरा जास्त ओळख झाली, इतर प्रसंगी त्यांचे वागणे, बोलणे पाहिले, त्यांच्याशी जास्त संबंध आले तर कदाचित् पूर्वग्रह बदलतील. नव्हे बदलतात असा अनुभव आहे.

उदा. हुसेनबद्दल माझा असाच तीव्र पूर्वग्रह झाला होता. आताहि मला त्यांची चित्रे आवडत नाहीत, पण त्यांच्याबद्दल एव्हढा तिरस्कार, ते मेले ते बरे झाले, असले अघोरी विचार आता येत नाहीत, कारण जास्त माहिती मिळाली.

जो पर्यन्त माणूस आहे तो पर्यन्त आपल्याला समाजात पु्र्वग्रहांना तोंड देत रहावे लागणार. आपल्या जिवनातला काही काळ इतरांचे पुर्वग्रह काढून टाकण्यात जातो, त्या निमित्ताने दुस-या माणसाची पारख होते, अनुभव मिळतो कधी कधी कटू अनुभव येतात कधी कधी फायदाही होतो. समाजात रहायचे म्हणजे हे सगळे आलेच. चालायचेच. कितीही माणूस शिकला तरी असले ग्रह जाणार नाहीत. त्या मुळे हिरमुसले न होता त्याला तोंड द्यायला शिकले पाहिजे नाहीतर उगाचच मनाला हुरहूर लावून घेतली जाईल. असे मला वाटते. डॉ साहेब छान विषयाला हात घातला आहेत.

आपली मुद्देसूदता आवडली

मला समजत नाही. माझे पूर्वग्रह आहेत का पश्चाद्ग्रह आहेत?

कारण मला लहानपणी पूर्वग्रह नव्हते. फक्त मुसलमान वाईट, असे वाटायचे! १०, १२ वर्षाचा असेपर्यंत. कारण इतक्या वर्षांपूर्वी पुण्यात, (तेहि सदाशिव पेठेत!) रहात असताना, फक्त मुसलमानांनी कसे अत्याचार केले हिंदूंवर एव्हढेच सगळीकडे ऐकू येई. ('बुडाला औरंग्या पापी!' 'मुसलमानांनी देवळे फोडली!')
सुदैवाने आजकाल तसे काही वाटत नाही. अतिरेकी मुसलमान असले तरी सगळेच मुसलमान तसे नाहीत हे माहित आहे, नि पटते.

पण आजकाल एव्हढ्या वर्षांनंतर माझे पूर्वग्रह (prejudice, bigotry) कमालीच्या बाहेर वाढले आहेत, नि ते माझ्या बोलण्यातून स्पष्ट दिसतात असे नवीन पिढीचे मत आहे. ते तसे व्हायचे कारण 'माझा अनुभवच तसा आहे' असे मी सांगतो, पण मनाशी विचार केला असता लक्षात येते, की ते अनुभव केवळ प्रासंगिक होते, त्यावरून सरसकट मत बनवणे हे बरोबर नाही.

तर ही जाण येइस्तवर आपण आपल्या पूर्वग्रहांचे समर्थन करत बसतो. फक्त अनुभवाने 'शहाणे होणे' याचा अर्थ काय?
इतर माणसे नेहेमी तुम्हाला हवे तसे वागणार नाहीत, तुम्हाला जसे अमुक म्हणणे, करणे हे समर्थनीय वाटते, तसेच त्यालाहि. शिवाय तुम्ही हिंदू देवता पूज्य मानता, मूर्ति करून त्यांची पूजा करता, कारण तुम्हाला तसे सांगितले होते लहानपणापासून. पण इतरांना त्याच्या विरुद्ध शिकवले असेल तर?
या गोष्टी समजणे महत्वाचे.तेंव्हा परिस्थिती काय होती, तुमची, त्याची, त्या प्रसंगात तुम्हाला वेगळे काय करता येईल, ज्यायोगे तुमचे नुकसान होणार नाही, तुम्हाला वाईट वाटणार नाही, याचा विचार केलात, तर अनुभवाने शहाणे.
पण त्यावरून एकूण समूहालाच नावे ठेवणे हे बरोबर नाही (समूह म्हणजे, राजकारणी, विशिष्ठ धर्माचे, जातीचे, देशातले, प्रांतातले, वयोगटातले लोक, स्त्री, पुरुष, इ.)

चांगली चर्चा आहे.
मयेकरांनी लिहिलेलेही मला काही अंशी पटते आहे. 'पूर्व'ग्रह असतील तर ते अनुभवानंतर एकतर दूर किंवा पक्के व्हायला हवेत.

सुनील,
आपले मन एका विशिष्ट विचाराला धरून बसलं की सत्य अगदी डोळ्यांसमोर असलं तरी मनापर्यंत पोचत नाही.
तुम्ही हे जे म्हणताय हा denial चा प्रकार आहे.

शेवटी पूर्वग्रहांना किती महत्त्व द्यायचं किंवा दूर करण्यासाठी प्रयत्न करायचे का हे त्या व्यक्ती/समूह कोण आहेत. त्यांनी तुमच्या आयुष्यात काय फरक पडतो यावर अवलंबून आहे. पडत नसेल तर मुळात असे ग्रह करुन घेण्याचीच आवश्यकता नाही.

परिस्थितीत,समाजात,संस्कारात,देशात,मित्रांत वाढलो,ज्या मनोवृत्तीत जगलो ते सारं बरोबर होतं की चूक?
चूक नाही.
त्यातून तुम्ही काय शिकलात? त्यातच असे हि सांगितले नाही का की अतिराग, अतिलोभ या गोष्टी टाळाव्या. किती राग म्हणजे वाजवी नि किती राग म्हणजे अतिराग? हे कसे ओळखावे? किती अभिमान म्हणजे स्वाभिमान नि किती म्हणजे 'गर्व' हे कसे ओळखावे?
तर हे सगळे वैयक्तिक असते. मला जो अभिमान वाटतो तो कुणाला गर्व वाटेल. हे तर मला कळते, मग मी काय करावे?
काय प्रसंग आहे, कुणाशी प्रसंग आहे, आपल्याला अपेक्षा काय आहेत? आपण या प्रसंगी या व्यक्तीशी कसे वागले असता आपल्या अपेक्षा पूर्ण होतील? हे ज्ञान तुम्ही अनुभव, समाज, संस्कार, मित्र यातून शिकलात का? का ती व्यक्तीच वाईट आहे असे 'शिकलात'? (म्हणजे अजाणतेपणी पूर्वग्रहहि असेल).
मग एक तर त्यांच्याशी संबंध टाळा, नि शक्य नसेल तर तात्पुरते सहन करा, नि पुनः तसे करावे लागणार नाही याच्याबद्दल काही मार्ग शोधून काढा!
विचारशक्ति ही मनुष्याला मिळालेली मोठी शक्ति आहे. शस्त्रात्रे, शारीरिक बळ या गोष्टी जास्त दिवस टिकत नाहीत. बलाढ्य असे हिंदू राजे धुळीला मिळाले. हजाराहून जास्त वर्षे परकीय आक्रमण, बाटवा बाटवी, बुद्धिभेद, सगळे सहन करावे लागले. पण हिंदू तत्वज्ञान शिल्लक आहे, कारण ते विचार आहेत. आता रोजचे जीवन जगण्यासाठी त्यातून काय शिकायचे? तिथेच सगळे घोडे पेंड खाते, असो.

एकंदरीत आयुष्याचा अर्थ लावण्याला पूर्ण आयुष्यही अपुरं पडावं,इतकं हे सारं तसा विचार केला तर गूढ गहन वाटू लागतं...

अर्थातच! पण
'कदाचित ज्यांना जमलं ते मग कशाला या मायावी दुनियेत थांबत असतील? ते कदाचित स्वतःच्या निरंतर शोधासाठी योगी,संन्यासी बनून जात असावेत.'
हा फक्त एक मार्ग आहे. सगळेच तसेच करतात किंवा करावे असे नाही.
आता ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्या हे पटूनहि या जगात, समाजात कसे रहायचे? इ-प्रसारण या साईटवर श्री वामनराव पै यांची अनेक प्रवचने आहेत. त्यातून मला समजले ते असे की ज्ञान मिळवणे, विचार करणे, नि त्याप्रमाणे योग्य कृति काय ती करणे अत्यंत महत्वाचे! तर पूर्वग्रह, इतर लोक, परिस्थिती इ. कसेहि काहीहि असोत. त्यापासून सुख, आनंद कसे मिळवायचे नि दुसर्‍याला द्यायचे? हा विचार मह्त्वाचा.

सध्या तरी माझे विचार असेच आहेत. आता यात गैर, चुकीचे असणारच. मला माहित असते तर मी चुकीचे कशाला लिहीले असते? तर ते काम दुसर्‍यांचे. पण सन्यास घेण्याइतकी माझी परिस्थिती वाईट नाहीये!! अजूनहि 'गर्व' आहे की मी यातून सुख, आनंद कसे मिळवायचे नि दुसर्‍याला द्यायचे हे करू शकीन. मग कशाला पळून जायचे?
असो. फार लांबण लावली.
या धाग्यामुळे हे सगळे लिहायची संधि मिळाली. त्याबद्दल डॉक्टर तुमचे नि मायबोलीचे आभार.

मला वाटतं पूर्वग्रहाच्या आधीच्या पायरीकडे पाहिलं तर 'पूर्वग्रह' समजणं सोपं जावं. समाजात वावरताना ज्यांच्याशीं आपला संबंध येण्याची शक्यता असते त्यांच्याबद्दल मनात एक ढोबळ कल्पना तयार होतच असते. ही कल्पना बव्हंशी त्या व्यक्तीच्या बाह्य वागणूकीवरून, त्याच्या/तिच्याबद्दलबद्दल जें ऐकायला येतं त्यावरूनच तयार होते. प्रत्यक्ष त्या व्यक्तीशी संबंध येईल तेंव्हा सुरवातीला आपण काय भुमिका ठेवावी, यापुरती ही ढोबळ कल्पना उपयुक्त व आवश्यकही असावी. जसजसा त्या व्यक्तीशी अधिकाधीक संबंध येतो किंवा त्या व्यक्तीचं जवळून निरिक्षण करायला मिळतं , तसतशी ही ढोबळ कल्पना सोडून आपल्या अनुभवावरून वा निरिक्षणावरून त्या व्यक्तीचं खरं रूप समजून घेण्याची प्रक्रिया सुरूं होते. ही प्रक्रिया सुरूं न होणं किंवा पुढे ढकलत रहाणं - म्हणजेच, सुरवातीच्या ढोबळ कल्पनेलाच चिकटून रहाणं - हा अस्सल 'पूर्वग्रह' असावा.
"खरं रूप समजून घेण्याची प्रक्रिया" ही संकल्पना मात्र वाटते तेवढी सरळ सोपी नसावी कारण त्यात ज्याने समजून घ्यायचं व ज्याला समजून घ्यायचं त्या दोघांच्याही बौद्धीक पातळीचा, मानसिक घडणीचा, संस्कारांचा इत्यादी अनेक व्यक्तीनिष्ठ गोष्टींचा संबंध येतो. पण जितक्या प्रामाणिकपणे व खुलेपणाने दुसर्‍याला समजून घेण्याचा प्रयत्न असेल तितक्या प्रमाणात या व्य्क्तीनिष्ठ गोष्टींचा प्रभाव कमी होईल; पण तो अजिबात असणारच नाही, हें जरा असंभवच !
फारच क्लिष्ट झालं का माझं वरचं तथाकथित विश्लेषण ? मलाच तसं जाणवतंय !!

नाही हो भाऊ, व्यवस्थित आहे. चांगलं आहे.
चित्रपण येणार का?

>> खरं रूप समजून घेण्याची प्रक्रिया" ही संकल्पना मात्र वाटते तेवढी सरळ सोपी नसावी कारण त्यात ज्याने समजून घ्यायचं व ज्याला समजून घ्यायचं त्या दोघांच्याही बौद्धीक पातळीचा, मानसिक घडणीचा, संस्कारांचा इत्यादी अनेक व्यक्तीनिष्ठ गोष्टींचा संबंध येतो.

हो. शिवाय ते दोघेही क्षणोक्षणी बदलत असतात. आत्ताच्या क्षणी दुसर्‍या व्यक्तीबद्दल पूर्णज्ञान होणे शक्य आहे असे गृहित धरले तरी पुढल्या क्षणी ती व्यक्ती थोडीशी निराळी झालेली असते. तेव्हा ते मघाचे पूर्णज्ञान हा आताचा पूर्वग्रहच!

त्याच्या/तिच्याबद्दलबद्दल जें ऐकायला येतं त्यावरूनच तयार होते. प्रत्यक्ष त्या व्यक्तीशी संबंध येईल तेंव्हा सुरवातीला आपण काय भुमिका ठेवावी, यापुरती ही ढोबळ कल्पना उपयुक्त व आवश्यकही असावी. जसजसा त्या व्यक्तीशी अधिकाधीक संबंध येतो किंवा त्या व्यक्तीचं जवळून निरिक्षण करायला मिळतं , तसतशी ही ढोबळ कल्पना सोडून आपल्या अनुभवावरून वा निरिक्षणावरून त्या व्यक्तीचं खरं रूप समजून घेण्याची प्रक्रिया सुरूं होते. ही प्रक्रिया सुरूं न होणं किंवा पुढे ढकलत रहाणं - म्हणजेच, सुरवातीच्या ढोबळ कल्पनेलाच चिकटून रहाणं - हा अस्सल 'पूर्वग्रह' असावा.>>>>>>>>>>>. १०० % अनुमोदन... अगदी सोप्या शब्दात मांडलत.

उदा. एखाद्या मा बो कर आय. डी. च्या निव्वळ काही प्रतिसादावरुन मत बनवणे आणि त्याला प्रत्यक्ष भॅटताना त्याच द्रूष्टीने बघणे (समजुन चालुया कि ती व्यक्ती तशी नाहिय), म्हण्जे पूर्वग्रह . बर्याच जणांचे असे पूर्वग्रह नाहिसे झाले... बदलले.. असे कुठेतरी वाचनात आले होते....

<< हो. शिवाय ते दोघेही क्षणोक्षणी बदलत असतात. आत्ताच्या क्षणी दुसर्‍या व्यक्तीबद्दल पूर्णज्ञान होणे शक्य आहे असे गृहित धरले तरी पुढल्या क्षणी ती व्यक्ती थोडीशी निराळी झालेली असते. तेव्हा ते मघाचे पूर्णज्ञान हा आताचा पूर्वग्रहच! >> करेक्ट ! समजून घेण्याच्या प्रक्रियेनंतर प्रत्येकाचं एखाद्याबद्दलचं मत भिन्न होऊं शकतं, बदलूंही शकतं; पण तें त्याचं "मत" असेल, पूर्वग्रह नव्हे, हें महत्वाचं.

"बांडुंग शहरात जायला मे अजिबात उत्सुक नव्हतो. काही मुळाक्षरे एकत्र आली की मन कलुषित करतात. बांडुंग म्हटल्यावर देखणे असे कही डोळ्यांपुढे उभेच राहु शकत नाही. कुमारी दगडी शिदोबा बेडकीहळ्ळीकर असे नाव धारण करणारी तरुणी सुंदर असू शकेल असे नुसते नाव वाचून ज्याला वाटेल तो भवसागर तरून गेलेलाच सत्पुरुष असला पाहिजे. बांडुंग या केवळ नावामुळे बांडुंग परिषद यशस्वी होणे शक्य नाही असे मला ठामपणे वाटत होते" - पु. ल. देशपांडे- पूर्वरंग.
यापेक्षा चांगले पूर्वग्रहाचे उदहरण मिळायचे नाही.

खुल्या मनाने कोणत्याही नव्या विषयाकडे पाहायला शिकणे हा पूर्वग्रह सोडायचा मार्ग.

<< यापेक्षा चांगले पूर्वग्रहाचे उदहरण मिळायचे नाही. >> याच्या उलट, विचारपूर्वक बनवलेल्या एखाद्याबद्दलचं चांगलं मत त्याच्या आपल्या विरुद्धच्या एखाद्या आत्यंतिक कृतिनेही बदलत नाही, याचं हें बोलकं उदाहरण -
ज्याच्याबद्दल सिझरला आत्यंतिक आदर असतो त्याच ब्रूटसला आपल्याला मारायला आलेल्यात पाहून मरतानाही सिझर म्हणूनच म्हणतो " ब्रूटस, तू पण ! मग सिझरनं मरणंच योग्य !!"; सिझरची हत्त्या करणार्‍या कटकर्‍याना अद्दल घडवायला निघालेला अँटनीसुद्धा ब्रूटसच्या मृतदेहाला मानवंदना देऊन म्हणूनच म्हणतो " हा एक खरा माणूस होता ! " .

डॉक्टरसाहेब, तीव्र कुतूहल असूनही तुमची वरील पोस्ट मला कां वाचतां येत नाहिय ? दोष माझ्या संगणकाचा कीं आपल्या ? कीं इतर कुठला ?

डॉ. आपल्याला इथे लिहलेलं सगळच वाचता येत हा पुर्वग्रह दुर करताहेत...

डॉ. सुनिल अहीर राव आणि भाऊ नमसकर, आणि अन्य मित्रहो,

वरील धागाच्या निमित्ताने एका मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोनातून दुखऱ्या मानवी मनाची बाजू सादर केलेल्या बद्दल सुनिलजींचे धन्यवाद. त्यावर भाऊंनी केलेले पुर्वग्रहाचे वर्णन मला भावले.

ते म्हणतात, 'समाजात वावरताना ज्यांच्याशीं आपला संबंध येण्याची शक्यता असते त्यांच्याबद्दल मनात एक ढोबळ कल्पना तयार होतच असते. ही कल्पना बव्हंशी त्या व्यक्तीच्या बाह्य वागणूकीवरून, त्याच्या/तिच्याबद्दलबद्दल जें ऐकायला येतं त्यावरूनच तयार होते. प्रत्यक्ष त्या व्यक्तीशी संबंध येईल तेंव्हा सुरवातीला आपण काय भुमिका ठेवावी, यापुरती ही ढोबळ कल्पना उपयुक्त व आवश्यकही असावी. जसजसा त्या व्यक्तीशी अधिकाधीक संबंध येतो किंवा त्या व्यक्तीचं जवळून निरिक्षण करायला मिळतं, तसतशी ही ढोबळ कल्पना सोडून आपल्या अनुभवावरून वा निरिक्षणावरून त्या व्यक्तीचं खरं रूप समजून घेण्याची प्रक्रिया सुरूं होते. ही प्रक्रिया सुरू न होणं किंवा पुढे ढकलत रहाणं - म्हणजेच, सुरवातीच्या ढोबळ कल्पनेलाच चिकटून रहाणं - हा अस्सल 'पूर्वग्रह' असावा."

-ढोबळ कल्पनेच्या पुढे जाऊन डोळे उघडून अनुभव व निरीक्षण करून व्यक्तीचे वा गोष्टीचे खरे स्वरून शोधून मग आपले मत ठरवणे म्हणजे पुर्व ग्रहाची झापडे दूर करणे.
मला आजवर अनेकदा असे अनुभव आले की त्यात प्रत्यक्ष अनुभव वा अभ्यास न करता वा तसे करायचे फक्त तोंड देखले आश्वासन देऊन पुन्हा सुरवातीच्या कल्पनेला कवटाळून असेल त्याला अस्सल पुर्वग्रहधारी अंध म्हणावे लागेल. नाही का?

आपला (पूर्वग्रह) एका सामान्यीकरणाच्या (जनरलायजेशन) प्रक्रियेचा परिणाम आहे.म्हणजे कसे--तो दाक्षिणात्य आहे म्हणजे तो गोळे करत भात खाणार्,तो उत्तरेतला आहे म्हणजे फार रफ असणार्--बरं याची सुरुवात कुठून होते,--मर्यादित ऐकण्यातून अथवा एखाद्या निरिक्षणातून्--दोन अथवा तीन उदाहरणावर अवलंबून अथवा दुसरे कुठले पूर्वदूषीत वाचून किंवा चर्चा करून आपण आपले मत त्या व्यक्तिबद्दल अथवा समूहाबद्दल करून घेतो.सरकारी माणूस म्हणजे कामचोर्,डॉक्टर म्हणजे हल्ली नुसते पैशाच्या मागे लागलेले इ. पण हा पूर्वग्रह दूरही होवू शकतो .जसे- मी कानपूरच्या वीज नियंत्रण ऑफिसात वाढीव वीजेचा अर्ज दाखल करताना लाच द्यावीच लागेल या पूर्वग्रहाने गेलो.कारण्-यू पी वर राज्य वीज बोर्ड - पण १५ मिनिटात एकही पैसा न देता त्यांच्याच कडून त्यांच्या कँटीन मध्ये सन्मानाने व आदर्तिथ्याने जेवून आलो.काम एवढे निर्विघ्न झाले.
डोळस पणे व विवेक पूर्ण जाग्रुत ठेवून जर स्वतः अनुभव घेतल-व तो पर्यंत मन पूर्णतः उघडे ठेवले तर या प्राण्याला शिरकाव नाही.मनाची किवाडे-उघडी-पूर्वग्रह नाही.ती बंद की हा प्राणी प्रवेश करतो-असे हे उफराटे समीकरण आहे.
स्वतः अनुभवल्याशिवाय मत बनवायचे नाही असे ठरवले की मार्ग सुकर होतो

डॉ. सुनिल अहीर रावजी,
नाडीग्रंथांची आपल्याला ओळख असावी असे समजून हे लिखाण करत आहे
आपला निश्कर्ष ४ एका अनुभवावरून इतर व्यक्तींच्या बाबतीत पूर्वग्रह करून घेणे चुकीचे असते..(कारण:सापेक्षता).इतर ठिकाणी तुम्हाला वेगळा अनुभव येऊ शकतो.त्यामुळे शितावरून भाताची परीक्षा हा .प्रकार पूर्वग्रहांना लागू होत नाही.
अतीशय योग्य निश्कर्ष.
माझ्यावर अनेकदा पूर्वग्रह करून देण्याचा आरोप नाडी ग्रंथांच्या सत्यतेवरून केला जातो. कारण मी इतरांना नाडीग्रथांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन पहा व बोला असे सुचवतो. कारण माझ्या एकाच्या अनुभवाने मी म्हणतो म्हणून ते माना असे म्हणणे चुकीचे आहे.कारण शितावरून भाताची परीक्षा असे सिद्ध होत नाही असे माझे म्हणणे नेहमी असते.

३ पूर्वग्रह हे परिवर्तनीय असतात.मात्र हे परिवर्तन होणे/न होणे हे व्यक्ती,परिस्थिती,काल सापेक्ष असतात..

याबाबतचा माझा अनुभव तेच सांगतो कि नाडीग्रंथांचे सत्य काय हे जाणून घ्यायचे असेल तर विरोधकांनी आपले आधी पासून पाळलेले पुर्वग्रह बाजूला सारायला हवेत. पण तसे होताना दिसत नाही. रेकॉर्डची सुई तेथल्या तेथे अडकल्याप्रमाणे विरोधकांना अनुभवाच्या नादाला न लागणे पसंत करून आपली मते दामटवण्याचा प्रयत्न करावा लागतो. असो.